ULUSLARARASI TİCARETTE FİYATA DAYALI REKABET GÜCÜ İLE ENDÜSTRİ-İÇİ TİCARET ARASINDAKİ İLİŞKİ: TÜRK İMALAT SANAYİİ ÖRNEĞİ

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI ULUSLARARASI TİCARETTE FİYATA DAYALI REKABET GÜCÜ İLE ENDÜSTRİ-İÇİ TİCARET ARASINDAKİ İLİŞKİ: TÜRK İMALAT SANAYİİ ÖRNEĞİ Doktora Tez Atla BEDİR Ankara-2009

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI ULUSLARARASI TİCARETTE FİYATA DAYALI REKABET GÜCÜ İLE ENDÜSTRİ-İÇİ TİCARET ARASINDAKİ İLİŞKİ: TÜRK İMALAT SANAYİİ ÖRNEĞİ Doktora Tez Atla BEDİR Tez Danışmanı Prof.Dr. Aykut KİBRİTÇİOĞLU Ankara-2009

TEŞEKKÜR Öncelkle, bu çalışmanın her aşamasında engn blg brkm, yakın lg ve önerler le ben yönlendren tez danışmanım Prof. Dr. Aykut KİBRİTÇİOĞLU na sonsuz teşekkür ederm. Tez çalışmam süresnce, blgsnn yanı sıra şne olan saygısı, ttzlğ ve nsan özellklernden edndğm kazanımların benm çn çok kıymetl olduğunu özellkle belrtmek styorum. Ayrıca, doktora tez zleme komtemde ve tez jürmde yer alan, tezn başarıyla tamamlanablmes çn görüş ve düşünceler le bana yol gösteren değerl hocalarım Prof. Dr. Yahya Seza TEZEL ve Prof. Dr. Serdar SAYAN a şükranlarımı sunarım. Bununla brlkte, dğer tez jürs üyeler sayın hocalarım Prof. Dr. İrfan CİVCİR e, Doç. Dr. Hasan ŞAHİN e ve Doç. Dr. Arzu Akkoyunlu-WIGLEY e olumlu eleştrler ve değerl katkılarından dolayı çok teşekkür ederm. Bu tez böylesne değerl hocalarımın takdrleryle başarıyla tamamlamış olmak, hayatımda büyük br onur vesles olacaktır. Bu başarıda emekler olan tüm dostlarımla brlkte değerl arkadaşım İbrahm DEMİR e, Doç.Dr. Lütf ERDEN e ve Dr. Peln Kale ATTAR a çten katkılarından dolayı teşekkür ederm. Dğer yandan, tez çalışmam süresnce ben her zaman teşvk eden sevgl eşme ve oğluma gösterdkler destek ve özver çn ayrıca teşekkür ederm.

İÇİNDEKİLER No: TEŞEKKÜR İÇİNDEKİLER ÇİZELGELER DİZİNİ ŞEKİLLER DİZİNİ KISALTMALAR v v x GİRİŞ 1 I. ULUSLARARASI REKABET GÜCÜ 12 1.1. Uluslararası rekabet gücü tanımı 16 1.1.1 Ülke düzeynde uluslararası rekabet gücü tanımları 17 1.1.2 Sektör ve frma düzeynde uluslararası rekabet gücü tanımları 22 1.2. Uluslararası rekabet gücünün unsurları ve belrleycler 24 1.3. Porter yaklaşımı 31 1.3.1 Ulusal rekabetç üstünlüğün belrleycler 34 1.3.2 Kümelenme oluşumları ve uluslararası rekabet gücü 42 1.4. Karşılaştırmalı üstünlükler ve rekabetç üstünlükler üzerne br değerlendrme 45 1.4.1 Pazarlama faalyetler, değer denklem ve rekabetç üstünlük lşks 48

1.5. Rekabetç gelşme aşamaları 51 1.6. Kalteye dayalı uluslararası rekabet gücü 58 1.6.1. Ürün kaltes le malyet / fyat lşks 62 1.6.2. Kalteye dayalı rekabet ve göstergeler 70 1.6.2.1. Kaltenn üç temel gösterges 70 1.6.2.1.1. İhracat brm değer ( BD hr ) 70 1.6.2.1.2. Açıklanmış kalte elastkyet 73 1.6.2.1.3. Yüksek fyat segmentlernde konumlanma 76 1.6.2.2. Bazı kalte göstergeler 78 1.7. Uluslararası rekabet gücü ölçme metodları / göstergeler 80 1.7.1. Dünya Ekonomk Forumu endeksler 81 1.7.1.1. Küresel rekabet gücü endeks 83 1.7.1.2. İşalem rekabet gücü endeks 89 1.7.1.3. Yen küresel rekabet gücü endeksne geçş 90 1.7.2. Uluslararası Yönetm Gelştrme Merkez (IMD) endeks 91 1.7.3. UNIDO rekabetç endüstryel performans (CIP) endeks 93 1.7.4. İmalat sanay uluslararası rekabet gücü (MECI) endeks 94 1.7.5. Küçük ülke malat sanay uluslararası rekabet gücü (SSMECI) endeks 94 1.7.6. Reel kur ve faktörlern uluslararası rekabet gücü le lşks 95 1.7.7. Reel efektf dövz kuru endeksler (REER) 97 1.7.7.1. IMF hesaplamaları 98 1.7.7.1.1. Brm şgücü malyetne dayalı reel efektf dövz kuru 98 1.7.7.1.2. Tüketc fyat ndeksne dayalı reel efektf dövz kuru 101 W j 1.7.7.1.3. Rekabet gücü ağırlık yapısının ( ) hesaplanması 103

1.7.8. Fyat açısından uluslarası rekabet gücü göstergeler 104 1.7.8.1. Sektörlern görel fyat lşks 104 1.7.8.2. OECD tarafından hesaplanan fyata dayalı rekabet gücü göstergeler 109 1.7.8.2.1. İthalat rekabet gücü 109 1.7.8.2.2. İhracat rekabet gücü 110 1.7.8.2.3. Toplam rekabet gücü 111 1.7.8.2.4. OECD Interlnk modelnde hracat rekabet gücü 113 1.7.9. Açıklanmış dış tcaret performans endeksler 113 1.7.9.1. Açıklanmış karşılaştırmalı üstünlükler (RCA) 113 1.7.9.2. Dış tcaret performans endeksler 115 1.7.9.2.1. Yapısal değşm endeksler 115 1.7.9.2.2. Dış tcarette uzmanlaşma 117 1.7.10. Rekabet gücünün dğer göstergeler 118 1.8. Bölüm özet 120 II. ULUSLARARASI ENDÜSTRİ-İÇİ TİCARET 124 2.1. Uluslararası dış tcaretn geleneksel açıklaması ve endüst-ç tcaretn oluşumu üzerne kısa br mukayese 124 2.2. Endüstr-ç tcaret tanımı, lk bulgular ve temel teorler, yatay ve dkey endüstr tcaret yapısı ve belrleycler 131 2.2.1. Endüstr-ç tcaret lteratüründe endüstr tanımı 131 2.2.2. Uluslararası endüstr-ç tcaretn tanımı 133 2.2.2.1 Marjnal uluslararası endüstr-ç tcaret kavramı 135 2.2.3. Uluslararası-endüstr-ç tcaret hakkında lk bulgular 137 2.2.4. Günümüzde endüstr-ç tcaretn boyutu 143 2.2.5. Teork yaklaşımlar 146 v

2.2.5.1. Ölçek ekonomler ve/veya ürün farklılaştırılması 148 2.2.5.2. Frmalar arası stratejk etkleşm 160 2.2.5.3. Dkey üretm yapısı veya farklılaştırılmış üretm malları 162 2.2.5.4. Teknk farklılıklar 164 2.2.5.5. Terchlerde benzerlk (Lnder hpotez) 166 2.2.5.6. Yen ürün, teknolojk açık ve ürün devreler 167 2.2.5.7. Uluslararası üretm ve çokuluslu şrketlern endüstr-ç tcaret üzerne yansımaları 170 2.2.5.7.1. Çok uluslu şrketlerde uluslararası dış tcaretn yapısı Frma ç tcaret 174 2.2.6. Yatay ve dkey endüstr-ç tcaret yapısı ve belrleycler 177 2.2.7. Endüstr-ç tcaret ölçme yöntemler / endeksler 180 2.2.7.1. Balassa endeks 181 2.2.7.2. Grubel-Lloyd endeksler 182 2.2.7.3. Aquno Endeks 185 2.2.7.4. Glejser-Goosens-Eede endeks 187 2.2.7.5. Loertcscher-Wolter endeks 189 2.2.7.6. Marjnal endüstr-ç tcaret ölçme yöntemler / endeksler 190 2.2.7.6.1. Hamlton-Knest endeks 190 2.2.7.6.2. Greenaway-Hne-Mlner-Ellott Ölçümü 191 2.2.7.6.3. Brülhart endeksler 193 2.2.7.6.3.1. Grubel-Lloyd Tp A endeks 193 2.2.7.6.3.2. Marjnal endüstr-ç tcaret ve sektörel performans: B endeks 194 2.2.7.6.3.3. Ölçme metodu C 195 2.3. Bölüm özet 196 v

III. TÜRKİYE DE İMALAT SANAYİİNDE ULUSLARARASI REKABET GÜCÜ VE ENDÜSTRİ-İÇİ TİCARET İLİŞKİSİ 200 3.1. Çalışmanın kapsamı, yöntem ve vers 202 3.2. Türkye de malat sanay endüstrlernn rekabet bçm 205 3.3. İmalat sanay sektörlernde endüstr-ç tcaretn boyutu 212 3.4. Uluslararsı rekabet gücü le endüstr-ç tcaret üzerne tartışmaların / düşüncelern genel çerçeves 214 3.5. Hpotezler ve testler 219 3.6. Bölüm özet 232 SONUÇLAR 236 KAYNAKLAR 248 EKLER 271 ÖZET 298 ABSTRACT 299 v

ÇİZELGELER DİZİNİ No: Çzelge 1: Dünya genelnde üretm, hracat ve doğrudan yabancı sermaye yatırım faalyetlernde gelşmeler 2 Çzelge 2: Ürün kaltes tanımları ve lgl kalte özellkler 60 Çzelge 3: Gelşme aşamalarına göre alt endekslern ağırlıklandırılması 88 Çzelge 4: Uluslararası rekabet gücü faktörler 92 Çzelge 5: İmalat sanay dış tcaretnde endüstr-ç tcaret oranı (%) 144 Çzelge 6: Türkye nn toplam ve malat sanay dış tcaret değerler (mlyon $) 203 Çzelge 7: Rekabet bçmne göre endüstrlern malat sanay çndek payı (%) 208 Çzelge 8: Orta düzeyde kalteye dayalı rekabet eden bazı öneml endüstrlern malat sanay dış tcaret çndek payında görülen gelşmeler 210 Çzelge 9: Fyata dayalı rekabet eden bazı öneml endüstrlern malat sanay dış tcaret çndek payında görülen düşüşler 211 Çzelge 10: İmalat sanaynde ortalama endüstr-ç tcaret oranı 213 Çzelge 11: Kalteye dayalı rekabet eden endüstrlerde yüksek endüstr-ç tcaret artışı gösteren endüstrler 214 Çzelge 12: İmalat sanay genel çn regresyon sonuçları özet 224 Çzelge 13: Kalteye dayalı rekabet eden endüstrler çn regresyon sonuçları özet 227 Çzelge 14: Fyata dayalı rekabet eden endüstrler çn regresyon sonuçları özet 231 v

ŞEKİLLER DİZİNİ Şekl 1: Vermllğn ve vermllk artışının belrleycler 28 No: Şekl 2: Ulusal rekabetç üstünlüğün belrleycler 39 Şekl 3: Karşılaştırmalı üstünlük, pazarlama faalyetler ve rekabetç üstünlük 50 Şekl 4: Rekabetç gelşme aşamaları 53 Şekl 5: Ulusal rekabetç gelşme sürec 57 Şekl 6: Alt endekslern kompozsyonu 87 Şekl 7: Uluslararası dış tcaretn yapısı 130 v

KISALTMALAR AB AET Avrupa Brlğ Avrupa Ekonomk Topluluğu IMD Internatonal Insttute for Management Development (Uluslararası Yönetm Gelştrme Merkez) IMF ISIC ISO OECD SITC TÜİK TÜSİAD Internatonal Monetary Fund (Uluslararası Para Fonu) Internatonal Standard Industral Classfcaton (Uluslararası Standart Sanay Sınıflaması) İstanbul Sanay Odası Organsaton for Economc Co-operaton and Development (Ekonomk İşbrlğ ve Kalkınma Teşklatı) Standart Internatonal Trade Classfcaton (Standart Uluslararası Dış Tcaret Sınıflandırması) Türkye İstatstk Kurumu Türk Sanaycler ve İşadamları Derneğ UN COMTRADE Unted Natons Commodty Trade Statstcs Database (Brleşmş Mlletler COMTARDE Ver Tabanı) UNCTAD Unted Natons Conference on Trade and Development (Brleşmş Mlletler Tcaret ve Kalkınma Konferansı) UNIDO Unted Natons Industral Development Organzaton (Brleşmş Mlletler Sına Kalkınma Örgütü) WEF WTO World Economc Forum (Dünya Ekonomk Forumu) World Trade Organzaton (Dünya Tcaret Örgütü (DTÖ)) x

GİRİŞ Özellkle son 30 yılda mal, hzmet ve sermaye hareketlerndek serbestleşmeyle brlkte letşm teknolojsndek hızlı gelşmelern de etksyle ulusal ve uluslararası düzeyde gderek artan çetn br rekabet yaşanmaktadır. 1980 l yıllarda dünya genelnde ekonomnn uluslararası özellğ, k öneml değşklğn etksyle küreselleşme boyutuna geçmştr. Bu değşmde, deregülasyon poltkaları le blg ve letşm teknolojlernn ekonomk aktvtelerde oynadığı yen rol etkl olmaktadır. Küreselleşme lteratürde genellkle pyasalar, mal sstem, rekabet ve frma stratejler le lşkl br fade olarak kullanılmakta ve daha çok frma davranış ve stratejlernn etkl olduğu br mkroekonomk gelşme olarak düşünülmektedr. Bu özellğyle küreselleşme; dünya genelnde frmalar, hatta bölge ve ülkeler bakımından hayat br önem arzeden uluslararası çetn br rekabetn arkasındak tc unsur olarak görülmektedr (OECD, 1996b: 7). IMF tanımlamasına göre küreselleşme; dünya genelnde, sınır-ötes mal ve hzmet tcaretnn mktar ve çeştllğnde ve uluslararası sermaye hareketlernde artışlar le teknolojnn daha hızlı ve genş br alana yayılmasının da etksyle ülkelern ekonomk bağımlılığının karşılıklı olarak gderek güçlenmesdr (IMF, 1997: 45; Kbrtçoğlu, 2006). Böyle br dünya sahasında, her br frma ç ve dış pyasalarda dünya genelndek tüm frmalarla rekabet etme zorunluluğunda bulunmaktadır. Üretm uluslararası br boyut kazanmakta, üretmde kullanılan hammadde, aramalı, teknoloj, sermaye, hatta şgücü çeştl ülke veya kaynaklardan temn edleblmektedr. Ayrıca dış tcaret, doğrudan yabancı sermaye yatırımları, teknoloj

transfer ve sermaye hareketler tbaryle ülkelern brbrne bağımlılığı artmaktadır. Bu süreçte, dış tcaretn yapısı se gderek artan şeklde endüstr-ç özellk kazanmaktadır. Bu bağlamda, gttkçe küreselleşen dünya sahasında dünya genelnde üretmn, dış tcaretn ve doğrudan yabancı sermayel yatırım faalyetlernn geçmş dönemdek yıllık ortalama artışları kısaca Çzelge 1 de özetlenmektedr: Çzelge 1: Dünya genelnde üretm, hracat ve doğrudan yabancı sermaye yatırım faalyetlernde gelşmeler Dünya mal üretm Dünya mal hracatı Doğrudan yabancı sermaye grş Dünya genelnde doğrudan yabancı sermayel brmlern (bağlı şrketlern) satışları Dünya genelnde doğrudan yabancı sermayel brmlern hracatı 1980-2007 Yıllık ortalama artış (%) 2,6 7,3 14,8 10,2 8,8 Not Bahse konu Çzelge, WTO (2008) ve UNCTAD (2008) den uyarlanmıştır. Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarına at verler 1982-2007 yılları arasını kapsamaktadır. Çzelge 1 de görüldüğü üzere, WTO (2008) verlerne göre yapılan hesaplamalarda 1980-2007 yılları arasında mktar bazında dünya mal üretm yıllık ortalama yüzde 2,6 oranında artarken, buna karşın dünya mal hracatı değer bazında yüzde 7,3 artmıştır. Özellkle belrtmek gerekrse, bu artışta, yıllık ortalama yüzde 8,4 oranındak malat sanay ürünler hracat artışı etkl olmuştur. 1 1 Aynı dönemde, mktar bazında dünya mal hracatı yıllık ortalama yüzde 5,2, malat sanay hracatı se yüzde 6,4 artış göstermştr. 2

Dünya genelnde doğrudan yabancı sermaye grşlernde se (Çzelge 1), UNCTAD (2008) verlerne göre yapılan hesaplamalarda 1982-2007 yılları arasında yıllık oratalama yüzde 14,8 oranında artış olduğu görülmektedr. Bu doğrultuda, aynı dönemde, doğrudan yabancı sermayel brmlern (bağlı şrketlern) dünya genelnde satışları ve hracatı sırasıyla yıllık ortalama yüzde 10,2 ve yüzde 8,8 gb yüksek oranlarda artış göstermştr. 2 Dğer taraftan, geçmş yıllarda gelşmş ülkelern dünya tcaretnden aldığı pay aynı sevyelerde kalırken veya azalma gösterrken, Asya ülkelernden kaynaklanan yen güçlü rakplern ortaya çıktığı görülmektedr. Bu bağlamda, 1983-2007 yılları arasında dünya hracatı çersnde Avrupa ülkelernn payı yüzde 43 mertebesnde kalırken, ABD nn payı yüzde 11,2 den yüzde 8,5 e gerlemş; Çn n payı se yüzde 1,2 den yüzde 8,9 a yükselmştr (WTO, 2008). Görüldüğü üzere, günümüzde ster gelşmş, ster gelşmekte ve sterse az gelşmş olsun bütün ülkeler, artan dünya tcaretnden pay alablmek çn brbrleryle çetn br rekabet çersndedrler. En önemls bu yarışta (daha fazla) başarılı olablmek çn rekabet güçlern artırmaya çalışmaktadırlar. İmalat sanay özelnde düşünülürse, şletmelern gelecekte varolablmeler ç ve dış pyasalarda rakplerne karşı sağlayablecekler rekabet gücü üstünlüğüne bağlı olacaktır. Dünya pyasalarında fyat ve fyat dışı unsurlar tbaryle rekabet edeblen 2 Böylece, 1980 l yılların başında doğrudan yabancı sermayel brmlern dünya genelndek uluslararası üretmnn, yaratılan katma değer bakımından toplam dünya hasılası çnde yüzde 5 ler mertebesnde olan payının, günümüzde yüzde 11 ler düzeyne ulaştığı tahmn edlmektedr (UNCTAD, 2006; 2008). 3

frmalar gelşp güçlenrken, rekabette zorlananlar bu pyasalardan çeklmek zorunda kalacaktır. Bu açılardan değerlendrldğnde, uluslararası rekabet gücünün unsurları, temel belrleycler ve ölçüm teknkler (göstergeler) gerek akademk dünyada gerekse tüm ktsad karar alıcılar arasında daha sık ve özenle ele alınır olmuştur. 1980 l yıllardan bu yana br taraftan uluslararası rekabet gücü ve rekabet gücünün hang yönde değştğ hususunda sektörel konular başta olmak üzere akademk çalışmalar, uluslararası faalyetler ve yerel svl toplum örgütü nsyatfler artarken dğer yandan ülkeler / sektörler / frmalar uluslararası rekabet gücünü gelştrmeye yönelk çeştl yapılanma ve programlarlar ortaya koymaktadır. Ancak, öncelkle belrtmek gerekrse uluslararası rekabet gücünün tanımı, belrleycler, ölçüm teknkler üzernde genel kabul gören br yaklaşım bulunmamaktadır. Uluslararası rekabet gücü üzernde ortak br tanım bulunmaması rekabet gücü kavramına farklı anlamlar yüklenlmesnden kaynaklanmaktadır. Bazıları doğal kaynaklara sahplğn veya düşük malyette üretmn avantajını fade ederken bazıları ler kümelenme yapılanmalarının varlığını, teknolojk gelşmşlğ veya yüksek büyüme gb makroekonomk br göstergey öne çıkarmaktadır. Genelde se, rekabet gücü artışı le ülkenn yaşam standartlarını uzun vadede artırablmes kast edlmektedr (Rekabet Forumu, 2006). Aslında temel mesele rekabet gücünü tek veya sınırlı sayıdak faktörle fade etmenn yetersz olacağıdır. Rekabet gücü, bu faktörlern her brnden etklenmesne rağmen, çok daha karmaşık ve dern br yapı arz etmektedr. 4

Bu faktörler çok sayıda olduğu kadar, ülkelern gelşmşlk sevyesne bağlı olarak önem dereceler de farklı olablecektr. Ayrıca, küresel ekonomdek değşklğn hızlı olduğu da br ver olarak alındığında, rekabet gücünün yleştrlmes çn krtk olan faktörlern zamanla değştkler de açıktır (Lopez- Claros, 2006). Bu çerçevede, uluslararası rekabet gücü kavramını soyut br kavram olmaktan çıkarıp, sadece belrl rakamsal göstermlere ve brçok alt göstergenn matematksel toplulaştırılmasına kıyasla rekabet gücü fadesne yüklenen anlamın açıklanması oldukça önemldr. Dğer taraftan, geleneksel dış tcaret teorsnn öngörülernn aksne gelşen ve üzernde düşünülmes önem arz eden br husus, uluslararası dış tcaretn yapısında gözlenen gelşmelerdr. Özellkle Avrupa Ekonomk Topluluğu entegrasyonundan sonra, üye ülkeler arasında beklenen karşılaştırmalı üstünlüklere dayalı br uzmanlaşmanın olduğu endüstrler-arası tcaretten (aynı endüstr veya ürün grubunda tek yönlü tcaret) farklı olarak endüstr-ç tcaretn (aynı endüstr veya ürün grubunda k yönlü tcaret) görülmes uluslararası dış tcaret konusunda 1960 lı yılların en öneml bulgularını oluşturmuştur (Fontagné ve dğerler, 2005; Lndert ve Pugel, 1996). Bu bağlamda, özellkle mal ve sermaye hareketlerndek lberalleşmenn de etksyle, gelşmş ülkeler başta olmak üzere, Doğu Avrupa ülkelernde olduğu gb gelşmekte olan ülkeler arasındak uluslararası dış tcarette de endüstr-ç tcaretn önem zamanla oldukça artmıştır. 5

Genel anlamda, karşılaştırmalı üstünlüklere göre yapılan endüstrler-arası tcaret br endüstrde hracat br başkasında thalat olarak gerçekleşrken; endüstr-ç tcaret aynı endüstrde (oldukça benzer ürünlerde) hem thalat hem de hracat yapılması durumu olarak karşımıza çıkmaktadır. Oysa, karşılaştırmalı üstünlüklere dayalı uluslararası dış tcaret teorsne göre (geleneksel dış tcaret teors), dış tcaret ülkelern üretm taraflarındak farklılıklarını kullanmasından kaynaklanır. Bu bağlamda, endüstrleşmş ülkelern ağırlıklı olarak gelşmekte olan ülkelerle tcaret yapmaları beklenr. Çünkü, endüstrleşmş ülkeler faktör donanımı ve teknoloj kapastes bakımından öneml ölçüde benzer durumdadır. Karşılaştırmalı üstünlüklere dayalı teorye göre, şleneblr araz ve doğal kaynaklardak farklılıklardan kaynaklanablecek brncl ürün tcaret harç, bu ülkeler arasında çok düşük düzeyde tcaret beklenr (Lndert ve Pugel, 1996: 95). Buna karşın çok genel br benzetme olmasına rağmen, Fukasaku (1992), Almanya le Fransa arasındak otomobl tcaretnn görel faktör donanımı farklılığından kaynaklandığının açıklanmasının oldukça güç olduğunu günümüz tcaret bçmne klask br örnek olarak vermektedr. Benzer şeklde, Porter (1990a: 12) a göre, üretm faktörlerne dayalı karşılaştırmalı üstünlüklern, günümüzde dış tcaretn açıklanmasında yetersz kaldığına dar nanç gttkçe güçlenmektedr. Daha genel fadeyle, dünya tcaretnn öneml br bölümü benzer faktör donanımına sahp gelşmş sanay ülkeler arasında oluşmaktadır. Aynı zamanda, dış tcaretn büyük br bölümü gderek artan br bçmde, üretm benzer faktör donanımı gerektren ürünlerde meydana gelmektedr. Her k türdek uluslararası dış tcaretn de geleneksel dış tcaret teorsyle 6

açıklanması güçtür. Uluslararası dış tcaretn öneml br bölümü de, çokuluslu şrketlern farklı ülkelerdek bağlı brmler (kuruluşları) arasında oluşan thalat ve hracattan kaynaklanmaktadır. Dğer öneml br husus se, uluslararası dış tcaretn karşılaştırmalı üstünlükler teorsnn temeln oluşturan vasayımların günümüzde malat sanaynn brçok endüstrsnde artık gerçekç olmadığıdır. Günümüz endüsrtrlernn çoğu, karşılaştırmalı üstünlükler teorsnn oluşturduğu döneme kıyasla farklı özellkler göstermektedr. Uluslararası düzeyde yaşanan çetn rekabet ortamında ölçek ekonomsnden yaygın br şeklde faydalanılmakta, yen ürün ve novasyon önem kazanmakta, ürünlern çoğu farklılaştırılmış özellkler arzetmekte ve tüketc terchlernn baskın unsur olduğu yaygın ve sürekl br teknolojk değşm yaşanmaktadır. Bununla brlkte, günümüz dünyasında şrketler; grdlern dünya ölçeğnde tedark etmekte, faalyetlern brçok ülkeye yaymakta, üretm faalyetleryle yetnmeyp tasarım faalyetlerne de uluslararası boyut kazandırmakta, dünya genelne satış yapmakta, ulaştırma ve haberleşme teknoljsndek hızlı gelşmelern de etksyle dğer şrketlerle stratejk şbrlkler gelştrmekte ve tamamen küresel stratejlerle rekabet etmektedrler. Porter (1990a: 33) n belrttğ üzere, uluslararası rekabet baskısı altında olan ülkeler değl, şrketlerdr. Şrketler, her geçen gün küresel rekebette yetknlğn artırmak zorundadırlar (Porter, 1990a). Bu çerçevede, gderek küreselleşen dünyada, br yandan dünya hasılasına oranla dünya dış tcaretnn ağırlığı artarken dğer taraftan uluslararası dış tcaretn ntelğnde yen unsurlar ortaya çıkmıştır. Uluslararası dış tcaretn bu yen unsurları 7

olarak; 1) endüstr-ç tcarette artış, 2) üretm sürecnde yaratılan katma değern çok sayıda farklı coğraf alanlara kaydırılması, 3) süper dış tcaretç 3 ülkelern oluşması ve 4) düşük ücretl ülkelerden yüksek ücretl ülkelere yönelk yüksek mktarda malat sanay hracatı yapılması hususları öne çıkmaktadır (Krugman, 1995: 332). OECD (2002), 1996-2000 yılları arasında toplam malat sanay uluslararası dış tcaret çersnde endüstr-ç tcaretn payının örneğn Fransa da yüzde 77,5, Kanada da yüzde 76,2, İngltere de yüzde 73,7, Almanya da yüzde 72,0, ABD de yüzde 68,5, Mekska da yüzde 73,4, Çek Cumhuryetnde yüzde 77,4, Slovak Cumhuryetnde yüzde 76,0, Polonya da yüzde 62,6, Kore de yüzde 57,5, Japonya da yüzde 47,6, Türkye de yüzde 40 olduğunu göstermektedr. Fontagné ve dğerler (2005) e göre 2000 yılı tbaryle dış tcarette endüstrç tcaretn payı, örneğn, Almanya ve Fransa arasında yüzde 88,70, Malezya ve Sngapur arasında yüzde 85,69, ABD ve Kanada arasında yüzde 77,55, Japonya ve Çn arasında yüzde 34,30, ABD ve Çn arasında yüzde 23,25 tr. Bu verler de dkkate alındığında, endüstr-ç tcaretn yatay ve dkey endüstr-ç özellkler farklılık göstermesne ve bu yönüyle de ncelemeye değer olmasına rağmen, gelşmş ülkeler arasında yapılan tcarette yüksek olduğu, ülkeler arasında gelşmşlk farkları arttıkça endüstr-ç tcaretn azaldığı, ekonomk entegrasyonun yüksek olduğu ülkeler arasında yükseldğ lk öne çıkan unsur olmaktadır. 3 Krugman (1995), GSYİH çersnde hracatın payının yüzde 50 den fazla olan ülkeler süper dış tcaretç ülkeler olarak adlandırmaktadır. 8

Tüm bu hususlar dkkate alındığında, endüstr-ç tcaretn kavramsal olarak ncelenmes, teorsnn ve temel belrleyclernn ayrıntılı analz, Türkye açısından boyutları, malat sanay alt sektörlerndek durumunun tespt ve gelşmnn ncelenmes bu çalışma açısından da öneml görülmektedr. Dğer taraftan, uluslararası rekabet gücü le endüstr-ç tcaret arasında br lşknn olup olmadığı hususu Türkye malat sanay çn araştırılmaya değer görülmektedr. Bu çerçevede, bu tezn temel araştırma sorununu, uluslararası rekabet gücü ve uluslararası endüstr-ç tcaret hususlarında ayrıntılı olarak yapılacak teork değerlendrmeler ve bulgulardan hareketle, sektörler ayrımında uluslararası rekabet gücü le uluslararası endüstr-ç tcaret arasındak lşknn rdelenmes oluşturmaktadır. Bu tez çalışmasının temel amaçları: 1- Uluslararası rekabet gücünün ülke, sektör ve frma düzeynde tanımlarının, unsurlarının, belrleyclernn, teork ve ölçme metotları le lgl yaklaşımların ortaya konması, 4 2- Uluslararası tcarette ortaya çıkan endüstr-ç tcaretn teorsnn, yapısının, belrleyclernn, ölçme metotlarının analz, 3- Türkye malat sanay endüstrlernn rekabet etme bçmne göre, amprk olarak, kalteye ve fyata dayalı rekabet eden endüstrler bçmnde ayrıştırılması, 4 Bu bölümde, uluslararası rekabet gücü konusundak sadece rakamsal göstermlerden ve brçok alt göstergenn matematksel toplulaştırılmasından öteye; uluslararası rekabet gücüne yönelk yapılan temel tanımların, rekabet gücü unsurlarının, belrleyclernn, belrgn yaklaşımların ve ölçme metotlarının (göstergelernn) ayrıntılı ncelenmesne ve böylece uluslararası rekabet gücü kavramını soyut br kavram olmaktan çıkarıp rekabet gücü fadesne yüklenlen anlam ve kavramsal çerğn dernlğne rdelenmesne çalışılacaktır. 9

4- Türkye de malat sanay genelnde, kalteye ve fyata dayalı rekabet eden endüstrler ayrımında endüstr-ç tcaretn boyutlarının ortaya konması ve, 5- Yukarıdak bulgulara dayalı olarak uluslararası rekabet gücü le endüstrç tcaret lşksnn, Türkye malat sanaynde 1995-2005 dönem verler kullanılarak amprk olarak araştırılmasıdır. Böylece, uluslararası rekabet gücünü soyut br kavram olmaktan çıkarıp rekabet gücü kavramına yüklenlmes gereken anlam ve çerğn rdelenmes çalışmaya dernlk katmakta ve dğer çalışmalardan farklılaştırmaktadır. Bununla brlkte, özellkle, ) Türkye de malat sanay endüstrlernn rekabet etme bçmne göre sınıflandırılması ve ) uluslararası rekabet gücü le endüstr-ç tcaret lşks hakkında uluslararası lteratürde bazı sözel fadelere rastlanmasına rağmen, 5 kalteye ve fyata dayalı rekabet eden sektörler ayrımında bu lşknn (Türkye örneğ çn) amprk olarak test edlmes lteratüre katkı bakımından öneml / anlamlı görülmekte ve bu çalışmayı dğer çalışmalardan farklı ve aynı zamanda özgün kılmaktadır. Bu çerçevede, brnc bölümde uluslararası rekabet gücünün tanımı, unsurları ve belrleycler, Porter yaklaşımı ve rekabetç gelşme aşamaları, karşılaştırmalı ve rekabetç üstünlükler ayrımı, kalteye dayalı rekabet ve uluslararası rekabet gücünü ölçme metodları açıklanmaya çalışılacaktır. İknc bölümde, uluslararası endüstr-ç tcaretn tanımı, lk bulguları, günümüzde endüstr-ç tcaretn boyutu, teork yaklaşımlar ve ölçme metodları / endeksler rdelenecektr. Üçüncü bölümde se, Türkye malat sanay endüstrler rekabet etme bçmne göre kalteye ve fyata 5 Örn. Lancaster (1980), Menzler-Hokkanen (1996), Havrylyshyn and Kunzel (1997), OECD (2002), Krugman ve Obstfeld (2003) ve Seydoğlu (2003). 10

dayalı rekabet eden endüstrler ayrımında sınıflandırılacak, endüstr-ç tcaretn boyutu hesaplanacak ve uluslararası rekabet gücü le endüstr-ç tcaret arasındak lşk sorgulanmaya çalışılacaktır. 11

BİRİNCİ BÖLÜM ULUSLARARASI REKABET GÜCÜ Mal, hzmet ve sermaye hareketlernde gttkçe artan serbestleşmenn yanı sıra, ulaştırma alanındak ve özellkle letşm teknolojsndek hızlı gelşmelern de etksyle ulusal ve uluslararası düzeyde gderek artan çetn br rekabet yaşanmaktadır. Gttkçe küreselleşen dünyada üretm uluslararası boyut kazanmakta, üretmde kullanılan hammadde, aramalı, sermaye, teknoloj, hatta şgücü çeştl ülke veya kaynaklardan temn edleblmektedr. Ayrıca dış tcaret, uluslararası yatırımlar, teknoloj transfer ve sermaye hareketler bakımından ülkelern brbrne bağımlılığı artmaktadır. Dğer taraftan, rekabetn dünya ölçeğnde küreselleşmes lk bakışta ülkeye (üretm yerne) özgü faktörlern önemn azaltıyor gb görünsede, ülkeye özgü durumun (yerel şartların) önem aslında daha da artmaktadır. Ulusal ekonomk yapıda, değerlerde, kültürde, kurumsal yapıda ve tarh brkmdek farklılıklar genş ölçüde rekabetç üstünlüklere katkı sağlamaktadır (Porter, 1990a: 19). Her şeyden önemls; küreselleşmey, ülke önemnn yern alan br husus olarak görmemek gerekr. Aksne, küresel ölçekte rekabet çn gerekl rekabetç üstünlükler, büyük ölçüde yerel düzeyde (yurt çnde) yaratılmakta ve yerel çerğ yüksek faalyetlerde sağlanan başarılarla sürdürülmektedr. Çünkü, rekabetç olmayan yerel frma ve endüstrlern korunması çn dış tcarete yönelk engellern ve çeştl teşvk araçlarının sınırlandığı br dünya sahasında, rekabetç üstünlüklern temel belrleycler olan, ntelkl şgücü, novasyon yapablme kapastes ve

teknolojk gelşm gb yetknlklern gelştrlmes bakımından yurtç ortamın önem gttkçe artmaktadır (Porter, 1990a; 1990b). Dolayısıyla, frmaların konuşlandığı yurtç ortam ve bu ortamın sunduğu ulusal üstünlükler, söz konusu frmaların uluslararası düzeyde rekabet edeblmes bakımından oldukça önem arz etmektedr. Frmalar, ülke koşullarından kaynaklanan bu üstünlüklerle brlkte uyguladıkları küresel stratejlerle küresel ölçekte rekabet gücü veya rekabetç üstünlükler kazanmaktadırlar. Uluslararası başarı, nha olarak ulusal koşulların ve şrket stratejsnn etkn br bleşmnden kaynaklanmaktadır. Frmaların uygulayacakları küresel stratejler, yurtçnde yaratılan bu üstünlüğü destekleyc ve daha da güçlendrc olmaktadır. Uluslararası düzeyde yaşanan çetn rekabet ortamında ülkeler, sektörler, frmalar hatta breyler dah büyük br yarış çersndedrler. Uluslararası rekabet gücü çn frma, sektör, ülke bazında mukayeseler yapılmaktadır. Uluslararası rekabet gücü dennce genelde lk olarak akla ülke sevyesnde rekabet gücü gelmesne rağmen, aslında frma veya sektörel bazda rekabet gücü çalışmaları yapılmasının daha anlamlı olableceğ tartışılmaktadır. Bu tartışmalarda, uluslararası rekabet gücü konusunun sadece frmalar veya sektörler açısından zarur olduğu belrtlmektedr. Bu bağlamda, uluslararası pyasalarda rekabet edenn ülke değl, frmalar olduğuna dkkat çeklmektedr. Bu çerçevede, uluslararası rekabet baskısı altında olan ülkeler değl, şrketlerdr (Porter 1990a: 33). Şrketler, her geçen gün küresel rekebette yetknlğn artırmak zorundadırlar. Ülke koşulları, frmalarının uluslararası rekabetç üstünlükler elde edebleceğ uygun br ortamı yaratmak açısından oldukça önemldr 13

ancak bu fırsatları değerlendrmek şrketlern yetknlğne ve uygulayacağı stratejlere bağlı olablecektr (Porter 1990a; 1990b; 2004; Kbrtçoğlu, 1996). Uluslararası rekabet gücü kavramının, özellkle ulusal düzeyde tam olarak anlaşılması ve ktsad lşksnn ortaya konması kısmen güç olup, üzernde yaygın br tartışma söz konusudur (Wgnaraja ve Joner, 2004). Kbrtçoğlu (1996) na göre, uluslararası rekabet gücünün ülke düzeynde hesaplanması neredeyse tamamen anlamsızdır. Gerç ülkeler ve hükümetler açısından endüstrlernn veya frmalarının uluslararası rekabet gücüne sahp olmaları, üretmde uzmanlaşma, sthdam ve dış tcaret denges açısından oldukça önemldr. Ancak, uluslararası rekabet gücü sorunu yalnızca frmalar bakımından yaşamsal br sorundur. Zaten ülkelern brbrleryle olan rekabet, ürettkler ürünlern fyat ve kaltesne dayalı değldr. Ülkeler (hükümetler) mal, hzmet ve sermaye hareketler bakımından gderek küreselleşen br dünyada uygun br yatırım ortamı sunarak daha fazla yabancı sermaye çekeblmek açısından brbrleryle rekabet ederler. Özetle, ülkeler bakımından söz konusu olablecek olan, sadece br tür kuruluş yer rekabetdr (Kbrtçoğlu 1996: 3; 1998a). Benzer şeklde Krugman (1994), br ülkenn uluslararası rekabet gücünün tanımlanması konusunun, br frmanınkne kıyasla çok daha güç / sorunlu olduğunu belrtmektedr. Frmaların uluslararası rekabet gücü bakımından temel kıstas (ölçü) açık ve nettr. İşçlerne, tedarkçlerne ve hssedarlarına olan ödemelern yapamayan frmaların varlığını sürdüreblmes mümkün olamayacaktır. Rekabetç olmayan br frma (şrket), pyasadak konumunu sürdüremeyecek ve mevcut performansını yleştrmedğ takdrde pyasan çeklmek zorunda kalacaktır. Oysa, 14

ülkelern dünya sahnesnden çeklmes gb br durumunun söz konusu olamayacağı, buna karşın ekonomk performanslarına bağlı olarak y veya kötü koşullarda bulunableceğ belrtlmektedr. Ayrıca, ülkelern uluslararası rekabet gücü / ekonomk performansları bakımından kesn ve temel br kıstasın (bottom lne) bulunmadığına da şaret edlmektedr. Bu bağlamda, uluslararası rekabet gücü kavramının ülke düzeynde ele alınması ve anlaşılması güçtür (Krugman, 1994: 31) Dğer taraftan, ülkeler gelştkçe, rekabetç üstünlükler ve frmalarının rekabet etme bçm bakımından da değşm ve yleşme gösterrler. Uluslararası rekebet gücü kazanımı açısından, az gelşmş veya gelşmekte olan ülkelerde düşük malyetl şgücü ve ham maddeler gb nspeten ana faktör şartları baskın hususlar olurken, gelşmş ülkelerde ler teknolojye dayalı ürün ve hzmet üreteblme yeteneğ belrleyc olmaktadır. Bununla brlkte, uluslararası rekabet gücü belrleyclernn önem dereces zaman ve mekana göre değşm göstermekte ve dnamk br özellk arzetmektedr. Bu bağlamda, uluslararası rekabet gücünü gelştrmek çn farklı gelşmşlk sevyesndek ülkelern uygulayacakları poltkalar da farklılık arz edeblecektr. Kbrtçoğlu (1996: 2) nun da vurguladığı üzere, zaten yeternce berrak ve üzernde genelde uzlaşılan br tanımı bulunmayan uluslararası rekabet gücünün, unsurları, belrleycler ve göstergeler (ölçme metodları) de brbryle karıştırılmakta ve zhnlerde çnden çıkılmaz şeklde yce karmaşıklığa sebep olunmaktadır. Tüm bu hususlar dkkate alındığında, aslında oldukça karmaşık br çerk arz eden uluslararası rekabet gücünün tanımının, unsurlarının, temel belrleyclernn, 15

belrgn yaklaşımların ve ölçme metodlarının (göstergelernn) sstematk ve ayrıntılı br şeklde ele alınması ve bu çerçevede uluslararası rekabet gücü kavramını sadece rakamsal göstermlere ve brçok alt göstergenn matematksel toplulaştırılmasına dayalı soyut br kavram olmaktan çıkarıp, uluslararası rekabet gücü fadesne yüklenlmes gereken anlam ve çerğn ortaya konulması öneml görülmektedr. 1.1. Uluslararası rekabet gücü tanımı Uluslararası rekabet gücü tanımı, ölçüm teknkler, belrleycler üzernde genel kabul gören br yaklaşım bulunmamaktadır. 6 Bu durum, öncelkle rekabet gücü kavramına farklı anlamlar yüklenlmesnden kaynaklanmaktadır. Bazıları doğal kaynaklar bakımından zengnlğn veya düşük malyette üretmn avantajını önemserken, bazıları uygun ş ortamı ve kümelenme yapılarını, teknolojk gelşmşlğ veya yüksek büyüme gb makroekonomk performansı öne çıkarmaktadır. Genelde se ülkenn yaşam standartlarını uzun vadede artırablmes olarak fade edleblmektedr (Rekabet Forumu, 2006). Aslında temel mesele, rekabet gücünü tek faktörle (sınırlı sayıdak) fade etmenn yetersz olacağıdır. Rekabet gücü, bu faktörlerlern her brnden etklenmesne rağmen, çok daha karmaşık ve dern br yapı arz etmektedr. 6 Örn. bak. Porter (1990a), Renert (1994), Kbrtçoğlu (1996), Durand ve dğerler (1998), Agnger (1998a), İnal (2003), Porter (2004), Wgnaraja ve Joner (2004), Yükseler (2005b), Rekabet Forumu (2006), Snowdon ve Sonehouse (2006) ve Agnger (2006). 16

1.1.1. Ülke düzeynde uluslararası rekabet gücü tanımları AB tanımlamasında, uluslararası rekabet gücü; ekonomnn yüksek ve gttkçe artan br yaşam standardı le sürdürüleblr yüksek br sthdam sevyes sağlama yetknlğdr (Commsson of the European Communtes, 2002). AB nn başka br tanımlamasında se uluslararası rekabet gücü vermlk artışı tarafından belrlenr. Uluslararası rekabet gücüne sahp (rekabetç) br ekonom, yaşam standardında artışa yol açan yüksek ve sürdürüleblr vermllk artışı sağlayan ekonomdr (Commsson of the European Communtes, 2003: 5). AB Komsyonuna göre, vermlk performansını brçok faktör belrler. Bunlardan klt öneme sahp olanlar aşağıda verlmektedr: Yatırımları canlandırmak çn pyasa reformlarıyla sağlanan fırsatlar, Rekabet düzey, ar-ge harcamalarında artış ve özellkle normal ve meslek eğtm vasıtasıyla beşer sermayenn gelştrlmes yoluyla yenlk yapablme, Teknolojk ve teknolojk olmayan yenlklern ürünlere hızlı br şeklde aktarım kapastes, Blg ve letşm teknolojlernn adaptasyonuyla ş yapma bçmlernn yenden düzenlenmes; Daha yüksek vermllk çn bünyesnde müşevvkler çeren, ç pyasada rekabetç baskının tamamen şlemesn tess eden rekabet düzenlemeler ve tüketcy korumaya yönelk kurallar ve 17

Bütün potansyel kazançların realze edlmesn temn eden mal ve hzmetler çn entegre br pyasa. Avrupa Brlğ Komsyonu nun, 2006 yılı Avrupa Rekabet Gücü Raporu üzerne yaptığı değerlendrmede, Rapor un esas tbaryle, uzun dönemde rekabet gücünün temel gösterges olarak vermllk gelşmeleryle lgl konuların analzne odaklandığı belrtlmektedr. Uluslararası rekabet gücü, br ülkenn veya bölgenn yaşam standartlarında sürdüreblr br artış ve gayr rad şszlk sevyesn mümkün olan en düşük sevyede sağlama vasıtası olarak anlaşılmaktadır (Commsson of the European Communtes, 2006a: 2). Ülke düzeynde uluslararası rekabet gücünün genş kabul gören tanımı, br ekonomnn, sürdürüleblr br temelde, ülke nüfusuna yüksek ve artan yaşam standardı ve çalışmak steyenlere sthdam sağlama yeteneğdr. Uluslararası rekabet gücü br ülkenn genel ktsad performansını fade eder (Commsson of the European Communtes, 2006b: 8). Benzer şeklde ABD Uluslararası Rekabet Gücü Poltkaları Konsey (US Compettveness Polcy Councl) kaynaklı br tanımlamayla, uluslararası rekabet gücü, serbest pyasa koşulları altında uluslararası pazarlarda yarışablr düzeyde mal ve hzmet üreteblme ve vatandaşların refah düzeylern sürekl olarak artırablme gücüdür (OECD, 1996a: 13; Natonal Compettveness Councl, 1998; Togan, 1999). Daha genel br OECD tanımlamasına göre uluslararası rekabet gücü; frmaların, endüstrnn, bölgenn, ülkenn ya da ekonomk brlklern uluslararası rekabette sürdürüleblr br bçmde, nsp olarak daha yüksek faktör gelr ve sthdam sevyes yaratablme yetknlğdr (OECD, 1996a: 13; 1996b: 20). 18

Fagerberg (1988: 355), uluslararası rekabet gücünü ödemeler denges sorunlarına yol açmaksızın, ekonomk büyüme ve sthdam artışı başta olmak üzere br ülkenn temel ktsat poltkası hedeflern gerçekleştrme yeteneğ olarak tanımlamaktadır. Buradan hareketle, br ekonomde uluslararası rekabet gücüne sahp olunablmes çn ekonomk büyüme le ödemeler denges ve bunu etkleyen faktörler arasındak lşknn sağlanmış olması gerekllğne şaret edlmektedr. Buna karşın Agnger (1997), uluslararası rekabet gücünün, brçok çalışmada kısaca dış dengede açık vermekszn büyümenn sağlanması olarak ele alındığını belrtmekte, buna karşın kends, uluslararası rekabet gücünü brbryle etkleşm halndek hususları kapsayacak şeklde ve dnamk br perspektfte ele almaktadır. Agnger (1998a: 164) e göre, br ülkenn uluslararası rekabet gücü, ülkenn arzu ettğ (mevcut ve gelecekte) faktör gelrlernde ve nsanları tarafından tatmnkar bulunan ktsad, çevresel ve sosyal br makro ekonomk ortamda dünya pyasalarına yeterl ürün ve hzmet satablme yeteneğdr. Bu yetenek, teknoloj, beşer ve fzk sermaye gb çsel kaynakları da çeren br ülkedek ver kaynaklara bağlı görülmektedr. Dğer taraftan Porter a göre, br mekan (ülke) düzeynde uluslararası rekabet gücünün gerçek ölçümü, bu mekanda kullanılan kaynakların vermllğdr. Ülkeler, yüksek vermllk sevyelernde faalyette bulunmak ve dolayısıyla sermaye çn yüksek getry ve yüksek ücretler mümkün kılan büyük mktarda yatırımı çekmek ve sürdürüleblr kılmak çn uygun br ortam sağlama şeklnde rekabet ederler (Snowdon ve Stonehouse, 2006: 165). 19

Porter (2004: 30), uluslararası rekabet gücünün en sezgsel (lk akla gelen) tanımının, br ülkede üretlen ürünlern dünya pyasalarındak payı olableceğn belrtmektedr. Ancak, bu tür tanımlamanın, br ülkenn kazancının br başkasının kaybına yol açması nedenyle, uluslararası rekabet gücünü sıfır toplamlı oyun halne getrdğne şaret edlmektedr. Bu yaklaşımın, ayrıca, ülke üretmn belrl terchler doğrultusunda yönlendrmey, bu amaçla çeştl teşvkler sağlamayı, ücretler düşük tutmayı, ülke parasının değern düşürmey ve bu yolla bütünüyle hracatı artırmayı amaçlayan poltkaların desteklenmesne / uygulanmasına yol açtığına dkkat çeklmektedr. Ancak, Porter (2004) a göre uluslararası rekabet gücüne bu tarz br yaklaşım tamamen kusurludur. Çünkü, teşvkler ulusal kaynakların en verml br şeklde kullanımından uzaklaşmasına yol açablmekte, ücretlern düşüklüğü refah sevyesn düşürmekte, devalüasyon yerl ürünlern yurtdışı pazarlarda görel ucuzlamasına yol açarken yurt dışından satın alınan mal ve hzmetlern fyatını da artırmaktadır. Porter e göre, gerçek uluslararası rekabet gücü vermllkle ölçülür. Vermllğn, br ülkeye yüksek ücretler, güçlü dövz kurunu ve yüksek sermaye getrlern ve bu şeklde yüksek yaşam standardını sürdürme mkanını sağladığı belrtlmektedr. Bununla brlkte, vermllklern arttırdıkları sürece dünya genelnde br çok ülkenn refahını artırablmes mümkün olablmekte, böylece, dünya ekonomsnn sıfır toplamlı br oyun olmaktan kurtulabldğne vurgu yapılmaktadır. Bu çerçevede, Porter (2004: 31) e göre ktsad kalkınmada temel husus, hızlı ve sürdürüleblr br vermllk artışı çn uygun ortamın nasıl yaratılacağıdır. 20

Aynı yaklaşımla, Rekabet Forumu (2006) da rekabet gücünün vermllkten kaynaklandığını, başka br fadeyle, daha az grdyle daha fazla çıktı üretleblmesne bağlı olduğunu belrtmektedr. Bununla brlkte, vermllğ etkleyen brçok faktörün bulunması rekabet gücü kavramına nspeten karmaşık ve dern br çerk kazandırmakta ve bütüncül br yaklaşımla ele alınma gerekllğne yol açmaktadır. Bu çerçevede vermllğn; enflasyon düzey, kamu borç stoğu le kur ve faz hadler gb hususları çeren makroekonomk ortamdan, nsan kaynakları, demografk yapı ve eğtmden, grşmclk ve novasyondan, uluslararası tcarette ve doğrudan yabancı sermaye yatırımlarında dışa açıklıktan, yerl tasarruf ve yurtç yatırımlardan, şgücü pyasasının yapısından, kurumsal ve düzenleyc ortamın yeterllğ ve ntelğ le altyapı yatırımları gb faktörlerden etklendğ belrtlmektedr. Son olarak, yıllık yayınlanan ve ülkelern rekabet gücü sıralamalarını oldukça kapsamlı analz eden Dünya Ekonomk Forumunun ve IMD nn sırasıyla Küresel Rekabet Gücü Raporu ve Dünya Rekabet Gücü Yıllığına göre uluslararası rekabet gücü tanımlarını vermek gerekrse; Dünya Ekonomk Forumu uluslararası rekabet gücünü, br ülkenn vermllk sevyesn belrleyen faktörlern, poltkaların ve kurumların br grubu olarak ele almaktadır (Lopez-Claros ve dğerler, 2006: 3). IMD çalışmaları kapsamında se uluslararası rekabet gücü, br ülkenn, şletmelernn daha fazla değer yaratmalarını ve vatandaşlarının daha yüksek refaha sahp olmasını mümkün kılacak br ortamı oluşturma yetknlğ olarak tanımlanmaktadır (IMD, 2007: 15). 21

1.1.2. Sektör ve frma düzeynde uluslararası rekabet gücü tanımları Avrupa Brlğ Komsyonu tarafından br sanay sektörü sevyesnde uluslararası rekabet gücü, küresel pyasada konumunu muhafaza etme ve yleştrme olarak düşünülmektedr (Commsson of the European Communtes, 2006a: 2). Porter (1990a: 173) a göre uluslararası rekabetç endüstrler, rekabetç üstünlük yaratmak ve sürdürüleblr kılmak çn frmalarının yeterl kapastes olan ve bu mkanlarıyla yleştrme ve novasyon yapablen endüstrlerdr. İyleştrme ve novasyon yapablme se; ar-ge, ler düzeyde eğtm ve bunlara benzer gelşmş (modern) faalyet alanlarında yatırımı gerektrmektedr. Porter a göre, frma düzeynde uluslararası rekabet gücünün gösterges, bahse konu frmanın pyasa payı veya vermllğdr. Buna karşın, belrl br mekanın uluslararası rekabet gücü, bu mekanda kullanılan kaynakların vermllğdr (Snowdon ve Stonehouse, 2006: 165). Kbrtçoğlu (1996: 4) na göre yerl br frmanın br hracat pyasasında veya yurtçnde uluslararası rekabet gücüne sahp olması rakp yerl ve yabancı frmalara kıyasla (1) ürün fyatı ve / veya (2) ürün kaltes, teslmde dakklk ve satış sonrası servs gb fyat dışı unsurlar açısından şu anda ve gelecekte aynı durumda veya onlardan daha üstün olması demektr. Ayrıca, yerl br sektörün, yerl frmanınknden farklı olarak, yurt ç ve yurtdışı pyasada yerl br rakb olamayacağından, bu tanım küçük br farkla br sektör çn de aynıdır. 22

Pazarlama faalyetlern de dkate alarak yapılan tanımlamada rekabetç üstünlük, br frmanın rakplerne kıyasla müşterlerne sunduğu daha fazla mal ve hzmet değer üstünlüğü olarak fade edlmektedr (Van den Berg, 2004: 129). Dğer taraftan, Oral (1986) tarafından gelştrlen endüstryel rekabet gücü modelnde, sanay sektöründe faalyet gösteren frmaların uluslararası rekabet gücü sevyesnde ) endüstryel yetknlk (ndustral mastery), ) malyet üstünlüğü ve ) frma ve rakplernn faalyette bulunduğu poltk ve ekonomk ortam olmak üzere üç hususun belrleyc olduğu görülmektedr. Bu çerçevede, frmaların ürün gamını, kapastesn, teknolojsn, makna donanımını, fabrka yern vb. daha y seçerek / kullanarak rakplerne kıyasla daha yüksek endüstryel yetknlğe sahp olablmeler öneml olmakla brlkte, rekabet üstünlüğünün sürdürüleblr olması aynı zamanda en azından bazı grdlernde malyetlernn düşüklüğüne bağlı kılınmaktadır. Böylece, bahse konu hususlardan poltk ve ekonomk ortamın dolaylı etks öngörülürken, frmaların uluslararası rekabet gücü üzernde esas tbaryle mevcut (potansyel) ve mevcut (potansyel) karşılaştırmalı konumuna dayalı endüstryel yetknlk le malyet üstünlüğü belrleyc olmaktadır Bu hususlara bağlı olarak, frmaların gerçek ve potansyel uluslararası rekabet gücünün hesaplanması ve bu çerçevede uygun rekabetç stratejlern belrlenmes tasarlanmaktadır (Oral, 1986: 1993; Oral ve dğerler, 1989). Tüm bu tanım ve değerlendrmelerden, makro düzeyde uluslararası rekabet gücü açısından üzernde anlaşılan net br tanımlama güçlüğüne rağmen, uluslararası rekabet gücünün mkro düzeyde tanımlanmasının daha net ve anlaşılablr olduğu 23

görülmektedr. Bu bağlamda, standart br tanımlama olarak, uluslararası rekabet gücü frmaların belrl br pyasada rekabet edeblme, pyasa payını artırablme, büyüme ve kâr edeblme kapastes olarak fade edlmektedr (OECD, 1992: 239; Renert, 1994). Bu çerçevede, mkroekonomk rekabet gücü bakımından ürünlern kalte üstünlüğü, ürün ve üretm teknolojsnde yetknlk, teslmat sıklığı ve pazarlama / satış sonrası hzmetlern önem arz ettğ de belrtlmektedr. 1.2. Uluslararası rekabet gücünün unsurları ve belrleycler Kbrtçğlu (1996), uluslararası rekabet gücünü, ürünün fyatı le kaltes, teslmde dakklk ve satış sonrası servs gb fyat dışı unsurlara dayandırmaktadır. Benzer şeklde Fagerberg (1988), uluslararası rekabet gücünü teknoloj, fyat ve tedark (kapaste yeterllğ) bakımından rekabet edeblme yetknlğyle lşklendrmektedr. Fagerberg ve dğerler (2005) se, uluslararası rekabet gücünü teknoloj, kapaste, fyat ve talep yönüyle rekabet gücü bçmnde ele almaktadır. 7 Agnger (1997: 575), uluslararası rekabet gücü konusunda fyata dayalı rekabet gücü ve teknolojye dayalı rekabet gücü ayrımını yaparak, teknolojye dayalı rekabet gücünü, ler teknoloj alanlarında rekabet edeblme, yenlk yapablme ve en sofstke pyasa segmentlernde var olablme yetknlğ olarak tanımlamaktadır. 7 Bu bağlamda, fyata (malyete) dayalı uluslararası rekabet gücü açıkça anlaşılablr olmasına rağmen; teknolojk (teknolojye dayalı) rekebet gücü pyasalarda yen mal ve hzmet üretmnde rekabet edeblme; kapaste yönüyle rekabet gücü teknk, dar, kurumsal vb. kapastelere (yetknlklere) sahp olunarak mevcut teknolojlerden faydalanablme; talep yönüyle rekabet gücü se dünya talep bleşmne uygun br üretm (dış tcaret) yapısına sahp olablme düzey bçmnde ele alınmaktadır (Fagerberg ve dğerler, 2005). 24

Bu çerçevede, Agnger(1997) ve Fagerberg ve dğerler (2005) nde olduğu gb bazı çalışmalarda, uluslararası rekabet gücünün fyat dışı unsurları bağlamında kalteye dayalı rekabet gücünü kame edecek şeklde teknoloj rekabet gücü kavramına yer verldğ görülmektedr. Ancak, kanımca, teknolojk yetknlğn yen ürünler de kapsayacak şeklde malat bakımından daha uygun, dayanıklı ve güvenlr ürün üretmnde baskın unsur olableceğ; buna karşın kalte unsurunun teknolojk yetknlğe lave olarak performans ve donanım gb ürün ntelkler (farklılaştırma), tüketc terchlern karşılayablme, kalte majı (marka) vb. hususları da çerdğ düşünülmektedr. Daha da önemls, fyat dışı unsur olarak, uluslararası kalte ve standartlara uygunluğun dış tcarette başarının ve sürdüreblrlğn ön koşulu halne geldğn belrtmek gerekr (Doğan, 2000; Lages, L.F. ve dğerler, 2004). Dünya pyasalarında gderek artan küreselleşmeyle brlkte, dış tcarette doğrudan koruma engellernn kaldırılmasına veya gttkçe azaltılmasına rağmen, kalte ve standartlara uygunluk ve belgelendrme hususu dolaylı br koruma önlem olarak önemn artırmaktadır. Bu çerçevede, uluslararası rekabet gücü tanımlarından ve yukarıda yapılan açıklamalardan görüleceğ üzere, uluslararası rekabet gücünün fyat ve fyat dışı olmak üzere k tür unsuru ortaya çıkmaktadır. Br sektörün fyat açısından rekabet edeblr olması gerekllğ kolayca anlaşılablr. Bunu malyet rekabet olarak da düşüneblrz. Ancak, fyat dışı rekabet hem daha kapsamlı hem de daha mkro bazlı analzler gerektrmektedr. Fyat dışı başlıca rekabet unsuru olarak, esas tbaryle, ölçülmes nspeten zor olan kalte unsuru öne çıkmaktadır (Kbrtçoğlu, 1996; 1998a; 1998b). 25

Bu bağlamda, uluslararası rekabet gücü unsurları kapsamında, son olarak kalte ve fyata dayalı rekabet gücünün kısaca tanımlarını da vermek gerekr se; fyata dayalı uluslararası rekabet gücü, özellkle olgunlaşmış ve homojen pyasalarda / ürünlerde düşük malyette üretm yeteneğ olarak tanımlanablr (Agnger, 1997: 575). Başka br tanımlamayla fyata dayalı uluslararası rekabet gücü, br ülkenn, rakplernn bulunduğu dış pyasalarda ürünlern satablmesn temn edecek fyat avantajıdır (Drabek ve Olechowsk, 1989: 7). Dolayısıyla, fyata dayalı uluslararası rekabet gücü lteratürde, malyet veya fyat bazlı mukayese olarak ele alınmaktadır. 8 Tanımlama güçlüğüne rağmen kalteye dayalı uluslararası rekabet gücü se, rekabetç konumu düşük fyattan zyade kalte yleştrmesnn belrledğ daha sofstke ürünlerde, özellkle tüketclern satın alma arzusunu etkleyen ürün ntelkler tbaryle, üstünlük olarak fade edleblr. Uluslararası rekabet gücü analznde, rekabet gücünü artırmaya yönelk doğru poltkaların uygulanması veya uygun tedbrlern alınablmes çn uluslararası rekabet gücünün belrleycler hakkında da yeterl blgye sahp olmak gerekldr. Kbrtçoğlu, (1996) na göre, frma düzeyndek uluslararası rekabet gücünün belrleycler (kaynakları), ülkelern hracatı teşvk eden ve thalatı caydıran yapay rekabet gücü yaratan poltka veya önlemler harç tutulduğunda; frmaların 8 Bu bölümde, lerde, 1.6. Kalteye dayalı uluslararası rekabet gücü başlığı altında daha detaylı tartışılacağı üzere, duruma göre, fyat veya kalteye dayalı uluslararası rekabet gücünün yaygın br gösterges olarak hracat brm değerler kullanılmakta ve yapılan çalışmalarda br ülke (ülke grubunun) rakplerne kıyasla görel hracat brm değerlerne dayalı analzler yapılmaktadır. Örneğn, Drabek ve Olechowsk (1989) çalışmasında, br ülke (ülke grubu) nun belrl br pyasada rakplerne kıyasla hracat brm değer farklılığının; nspeten homojen ürünlerden oluşan ham maddeler, tarım ürünler ve yarı şlenmş sına ürünlernde fyat / malyet (fyata dayalı rekabet gücü) farklılığı, ancak moda, üründe yleştrmeler ve üretm teknolojs gb özellklern öneml olduğu ler malat sanay ürünlernde kalte (kalteye dayalı rekabet gücü) farklılığı olarak ele alındığı anlaşılmaktadır. Dğer taraftan, Fabrzo ve dğerler (2007), br ülkenn dünya hracat brm değerlerne oranından baret görel hracat brm değerlern doğrudan kalte gösterges olarak ele almaktadır. 26

malyetlern, ürünlernn fyatlarını ve ürün kaltes, frma / sektör / ülke majı ve servs gb fyat dışı rekabet unsurlarını etkleyen tüm etkenlerdr Kuşkusuz; stkrarlı poltk, hukuk ve sosyal kurumlar le güçlü makroekonomk poltkaların ulusal refahın yleştrlmes çn gerekl potansyel oluşturacağı, ancak, servetn gerçekte mkroekonomk sevyede, başka br fadeyle frmaların etkn ürün ve üretm teknolojs kullanarak rekabet edeblr mal ve hzmet yaratma yeteneğ le sağlanacağı hususuna dkkat çeklmektedr (Porter, 2004; Lopez-Claros, 2006; Snowdon ve Stonehouse, 2006). Bu çerçevede, br ülkenn vermllğ nha olarak şrketlernn vermllğ le lşklendrlmektedr. Bu bağlamda, yerl frmaları veya yabancı frma bağlı brmler olsun, frmaları rekabetç olmayan br ekonomnn rekabetç olması beklenemeyecektr. Porter (2004), uluslararası rekabet gücü bakımından özel önem atfettğ vermllğn mkroekonomk temellern, Şekl 1 de görüleceğ üzere k lşkl alan üzerne dayandırmaktadır. Bunlar; (1) ülkede rekabet eden yerl şrketler veya yabancı bağlı brmlern sofstkelğ, (2) bu frmaların faalyette bulunduğu mkroekonomk ş ortamının kaltesdr. 9 9 Bu k husus, Uluslararası rekabet gücü ölçme metodları / göstergeler başlığı altında açıklanacak olan ve Porter tarafından Dünya Ekonomk Forumu Küresel Rekabet Gücü Raporu çn gelştrlmş olan şalem rekabet gücü endeksnn ) şrket şlemler ve stratejs le ) ulusal ş ortamının kaltes sml k alt endeksn oluşturmuştur. Dğer taraftan, Porter ve dğerler (2008), br ekonomdek kümelenme yapılanması düzeynn, mkroekonomk rekabetgücünün (vermllğn mkroekonomk temellernn) sözkonusu k bleşenne lave olarak, üçüncü br bleşen şeklnde ayrı br bleşen olarak düşünülmes gerektğn, ancak ver sorunu nedenyle ş ortamı kaltes kapsamında değerlendrldğn belrtmektedr. 27