TEZ ONYI Tşkın EROL trfındn hzırlnn Yonc (medicgo stiv l.) ve kılçıksız rom (romus inermis leyss) krışım ornlrının ve jips uygulmlrının yem verimine e

NKR ÜNİVERSİTESİ FEN İLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTOR TEZİ YONC (Medicgo stiv L.) ve KILÇIKSIZ ROM (romus inermis Leyss) KRIŞIM ORNLRININ ve JİPS UYGULMLRININ YEM VERİMİNE ETKİLERİ TŞKIN EROL TRL İTKİLERİ NİLİM DLI NKR 2007 Her Hkkı Sklıdır

TEZ ONYI Tşkın EROL trfındn hzırlnn Yonc (medicgo stiv l.) ve kılçıksız rom (romus inermis leyss) krışım ornlrının ve jips uygulmlrının yem verimine etkileri dlı tez çlışmsı şğıdki jüri trfındn oy irliği ile nkr Üniversitesi Fen ilimleri Enstitüsü Trl itkileri nilim Dlı nd DOKTOR TEZİ olrk kul edilmiştir. Dnışmn : Prof. Dr. Cfer Sırrı SEVİMY,.Ü. Zirt Fkültesi Trl itkileri ölümü Eş Dnışmn : Jüri Üyeleri : şkn: Prof. Dr. Cfer Sırrı SEVİMY,.Ü. Zirt Fkültesi Trl itkileri ölümü Üye: Prof. Dr. Cengiz SNCK,.Ü. Zirt Fkültesi Trl itkileri ölümü Üye: Prof. Dr. ydın GÜNEŞ,.Ü. Zirt Fkültesi Toprk ölümü Üye: Prof. Dr. Suzn LTINOK,.Ü. Zirt Fkültesi Trl itkileri ölümü Üye: Yrd. Doç. Dr. Sehttin LYRK, S.D.Ü. Zirt Fkültesi Trl itkileri ölümü Yukrıdki sonucu onylrım Prof. Dr.Ülkü MEHMETOĞLU Enstitü Müdürü

ÖZET Doktor tezi YONC (Medicgo stiv L.) ve KILÇIKSIZ ROM (romus inermis Leyss) KRIŞIM ORNLRININ ve JİPS UYGULMLRININ YEM VERİMİNE ETKİLERİ Tşkın Erol nkr Üniversitesi Fen ilimleri enstitüsü Trl itkileri nilm Dlı Dnışmn: Prof.Dr. Cfer Sırrı SEVİMY u çlışm d ir klgil yem itkisi oln yonc (Medicgo stiv L.) ve uğdygil yem itkisi oln kılçıksız rom (romus inermis Leyss) un frklı krışım ornlrın, rtn miktrlrd jips uygulmlrının yem verimi ve verim komponentleri üzerine etkilerini incelemek mcıyl 2003 2005 yıllrı rsınd, nkr Üniversitesi Zirt Fkültesi rştırm Uygulm Çiftliğinde yürütülmüştür. Deneme tesdüf loklrınd ölünmüş prseller deneme deseninde 3 tekerrürlü kurulmuştur. Türler ylın ekimleriyle irlikte, %75 yonc + %25 kılçıksız rom, %50 yonc + %50 kılçıksız rom ve %25 yonc + %75 kılçıksız rom olmk üzere 5 frklı krışım lt prsellere, 4 frklı jips uygulmlrı ( 0, 10 kg d -1, 20 kg d -1, 30 kg d -1 ) n prsel olck şekilde ekim yöntemi uygulnmıştır. rştırm sonuçlrın göre krışım ornlrının; itki oyu, otnik kompozisyon, yeşil ot, kuru ot, kuru mdde, hm protein verimine etkileri isttistiksel olrk önemli ulunmuştur. ununl irlikte rtn seviyelerde jips uygulmlrı, 2005 yılındki yonc ve kılçıksız romun otnik kompozisyonu hriç diğer gözlem ve ölçümlere etkisi önemli olmuştur. En yüksek verim değerleri %25 yonc + %75 kılçıksız rom krışımlrındn elde edilmiştir. Yonc ornının ekimde fzl olduğu krışım prsellerinde hsttki rom miktrlrınd zlmlr olduğu görülmüştür. Eşdeğer ln indeksi ise denemenin ilk yılınd ortlm 1.07, ikinci yılınd ise ortlm1.15 olmuştur. İlk yıl krışımlr ylın ekimlere ornl ortlm %7, ikinci yıl ise ortlm %15 dh verimli olmuştur. 2007, 89 syf nhtr Kelimeler: Yonc, kılçıksız rom, yeşil ot, kuru ot, hm protein verimi, kükürt ornı, otnik kompozisyon, LER. i

STRCT Ph.D. Thesis EFFECTS OF GYPSUM PLLICTION nd MIXTURE RTES ON FORGE YIELDS OF LFLF (Medicgo stiv L.) nd SMOOTH ROME (romus inermis Leyss) Tşkın Erol nkr Universty Grdute School of Nturl nd pplied Sciences Depertmnt of gronomy Supervisor: Prof.Dr. Cfer Sırrı SEVİMY In this study lflf (Medicgo stiv L.) which is legume forge species nd smooth romegrss (romus inermis Leyss.) which is forge grss were used in order to determine the effect of different species mixture rtes nd incresing levels of pplied gypsum on yield nd yield components etween 2003 nd 2005 t nkr Universty griculturl Fculty, Reserch Frm. The experiment ws estlished in split-plot desingn on three replictions. Ech species ws seeded s monocropping nd mixtures of 75% lflf + 25% smooth romegrss, 50% lflf + 50% smooth romegrss nd 25% lflf + 75% smooth romegrss into su-plots. However four diferent gypsum plictions (0, 10 kg d -1, 20 kg d -1 nd 30 kg d -1 ) were plced on min plots. ccording to reserch results, mixture rtes of species were found s sttisticlly significnt on plnt height, otnicl compozitions, green yield, hy yield, dry mtter yield nd crude protein yield. Incresing of doses on gypsum pplictions were ffected to ll over oservtions nd mesurments in trils exepted otnicl kompozition of lflf nd smooth romegrss in 2005. The highest yields were otined the mixture of 25% lflf + 75% smooth romegrss. In the mixtures while lflf rtio ws higher on seeding, the rtio of smooth romegrss ws lower on hrvest. Lnd equivlent rtio ws werge 1.07 in first yer result of tril nd it ws 1.15 in second yer. The mixture hve 7% higer yield thn monocrops in first yer nd it ws 15% in second yer. 2007, 89 pges Key Words: lflf, smooth rome, hy, crude protein yield, sulphur rte, otnicl compozition, LER. ii

TEŞEKKÜR Yonc ve kılçıksız rom krışımlrının ve jips uygulmlrının yem verimine etkisi konulu çlışmmd n her zmn destek ve güvenini hissettiren değerli dnışmn hocm Prof.Dr. Cfer Sırrı SEVİMY şükrnlrımı sunrım. Her zmn ve her konud fikir ve yönlendirmeleriyle kendime örnek ldığım Tez İzleme Komitesi üyesi hoclrım Syın Prof.Dr. ydın GÜNEŞ ve Prof.Dr. Cengiz SNCK, desteğini her zmn hissettiren Syın Prof.Dr. li İNL, çlışm zmi ve kişiliğiyle çok sevdiğim Syın Prof.Dr.Mehmet LPSLN, Syın Prof.Dr. Cemlettin Yşr ÇİFTÇİ hocm ve Syın Prof.Dr.Sime ÜNVER hocm, enim u mesleği sevmemde çok üyük ktkısı oln rhmetli Prof.Dr. Fhrettin TOSUN hocm, ynı çlışm odsıyl erer ynı sıkıntılrı yşdığımız sevgili rkdşım Syın Zir. Yük. Müh. Kmil KR y sonsuz teşekkürü ir orç ilirim. Tez çlışmmın lortur nlizlerinin ypılmsını sğlyn Syın Prof.Dr. Süleymn TN ve eşi Nilgün TN, denemelerin hsdınd ve sulmsınd yrdımlrını esirgemeyen mesi rkdşım Syın Zir. Yük. Müh. İlys ULUT, şt çiftlik müdürümüz Syın Doç.Dr. Köksl DEMİR, müdür yrdımcısı Zir. Müh. Şn KOÇ ve tüm nkr Üniversitesi Zirt Fkültesi rştırm Uygulm Çiftliği personeline teşekkür ederim. Hytım oyunc sevgi ve desteklerini hiçir zmn enden esirgemeyen eşim Sezen EROL, nnem Vecihe EROL, m Tştn EROL ve krdeşim Svş EROL, n insn ve tit sevgisini şılyn rhmetli dedem Kr Vsıf EROL teşekkür ve şükrnlrımı sunrım. Tşkın EROL NKR, Ekim 2007 iii

İÇİNDEKİLER ÖZET...i STRCT...ii TEŞEKKÜR...iii ŞEKİLLER DİZİNİ...vii ÇİZELGELER DİZİNİ...vii 1. GİRİŞ...1 2. KYNK RŞTIRMSI VE KURMSL TEMELLER...5 2.1 Yem itkileri krışımlrı...5 2.2 Kükürtlü güreleme...13 3. MTERYL ve YÖNTEM...17 3.1 rştırm Yeri... Ht! Yer işreti tnımlnmmış. 3.1.1 rştırm yerinin toprk ve iklim özellikleri...17 3.2 Mteryl...19 3.3 Yöntem...19 3.4 Verilerin Elde Edilmesi...20 3.4.1 itki oyu...20 3.4.2 otnik kompozisyon...20 3.4.3 Yeşil ot verimi...20 3.4.4 Kuru ot verimi...21 3.4.5 Kuru mdde verimi...21 3.4.6 Hm protein verimi...21 3.4.7 Eşdeğer ln indexi (LER)...21 3.4.8 Kükürt nlizi...22 3.4.9 Verilerin değerlendirilmesi...22 4. RŞTIRM ULGULRI...27 4.1 Morfolojik Özellikler...27 4.1.1 Yonc itki oyu...27 4.1.2 Kılçıksız rom itki oyu...31 4.2 Gelişme Durumu Özellikleri...36 4.2.1 Yonc otnik kompozisyonu...36 4.2.2 Kılçıksız rom otnik kompozisyonu...40 4.2.3 Eşdeğer ln indeksi...44 4.3 Verim Özellikleri...45 4.3.1 Yeşil ot verimi...45 4.3.3 Kuru mdde verimi...56 4.3.4 Hm protein verimi...61 4.3.5 Kükürt ornı...67 5 TRTİŞM ve SONUÇ...72 5.1 Trtışm...72 5.1.1 itki oyu...72 5.2 otnik Kompozisyon...73 5.3 Eşdeğer ln İndeksi (LER)...74 5.4 Yeşil Ot ve Kuru Ot Verimi...75 5.5 Kuru Mdde Verimi...77 5.6 Hm Protein Verimi...79 iv

5.7 Kükürt Ornı...81 5.8 Sonuç...82 KYNKLR...85 ÖZGEÇMİŞ...89 v

ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 3.1 Yoncd kükürt noksnlığı... 23 Şekil 3.3 Ylın kılçıksız rom 20 kg d -1 jips uygulmsı... 24 Şekil 3.2 Ylın ve güre uygulnmmış kılçıksız rom prseli... 23 Şekil 3.4 Yonc-kılçıksız rom(25-75) krışımın 10 kg d -1 jips uygulmsı... 24 Şekil 3.6 Denemenin genel görünüşü (2004).... 25 Şekil 3.5 Ylın yoncy 20 kg d -1 jips uygulmsı... 25 Şekil 3.7 Denemenin genel görünüşü (2005).... 26 Şekil 4.1 Yonc Kılçıksız rom krışımlrınd frklı ornlrd jips uygulnn yoncnın 2004 yılı ortlm itki oyu... 29 Şekil 4.2 Yonc Kılçıksız rom krışımlrınd frklı ornlrd jips uygulnn yoncnın 2005 yılı ortlm itki oyu... 31 Şekil 4.3 Yonc Kılçıksız rom krışımlrınd frklı ornlrd jips uygulnn kılçıksız romun 2004 yılı ortlm itki oyu... 36 Şekil 4.4 Yonc Kılçıksız rom krışımlrınd frklı ornlrd jips uygulnn kılçıksız romun 2005 yılı ortlm itki oyu... 36 Şekil 4.5 Yonc Kılçıksız rom krışımlrın jips uygulmsının yoncnın otnik kompozisyon ornı ortlmlrı(2004)... 38 Şekil 4.6 Yonc Kılçıksız rom krışımlrın jips uygulmsının yoncnın otnik kompozisyon ortlmlrı(2005)... 40 Şekil 4.7 Yonc Kılçıksız rom krışımlrın jips uygulmsının kılçıksız rom otnik kompozisyon ortlmlrı(2004)... 42 Şekil 4.8 Yonc Kılçıksız rom krışımlrın jips uygulmsının kılçıksız rom otnik kompozisyon ortlmlrı(2005)... 43 Şekil 4.9 Frklı ornlrd jips uygulnn yonc-kılçıksız rom krışımlrınd 2004 yılı yeşil ot verimi ortlmlrı... 47 Şekil 4.10 Frklı ornlrd jips uygulnn yonc-kılçıksız rom krışımlrınd 2005 yılı yeşil ot verimi ortlmlrı... 50 Şekil 4.11 Frklı ornlrd jips uygulnn yonc-kılçıksız rom krışımlrınd 2004 yılı kuru ot verimi ortlmlrı... 53 Şekil 4.12 Frklı ornlrd jips uygulnn yonc-kılçıksız rom krışımlrınd 2005 yılı kuru ot verimi ortlmlrı... 55 Şekil 4.13 Frklı ornlrd jips uygulnn yonc-kılçıksız rom krışımlrınd 2004 yılı kuru mdde verimi ortlmlrı... 58 Şekil 4.14 Frklı ornlrd jips uygulnn yonc-kılçıksız rom krışımlrınd 2005 yılı kuru mdde verimi ortlmlrı... 61 Şekil 4.15 Frklı ornlrd jips uygulnn yonc-kılçıksız rom krışımlrınd 2004 yılı hm protein verimi ortlmlrı... 64 Şekil 4.16 Frklı ornlrd jips uygulnn yonc-kılçıksız rom krışımlrınd 2005 yılı hm protein verimi ortlmlrı... 66 Şekil 4.17 Frklı ornlrd jips uygulnn yonc-kılçıksız rom krışımlrınd 2004 yılı Kükürt ornı ortlmlrı... 69 Şekil 4.18 Frklı ornlrd jips uygulnn yonc-kılçıksız rom krışımlrınd 2005 yılı Kükürt ornı ortlmlrı... 71 vi

ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 3.1 rştırmnın yürütüldüğü ln toprklrının özellikleri... 17 Çizelge 3.2 nkr ili Hymn ilçesi İkizce istsyonu 2003, 2004, 2005 yıllrı ile uzun yıllr iklim verileri... 18 Çizelge 4.1 Yonc/kılçıksız rom krışım ornlrın rtn düzeylerde uygulnn jipsin yoncnın itki oyun etkisine ilişkin vryns nliz sonuçlrı... 27 Çizelge 4.2 Yonc (Y) / kılçıksız rom (K) krışım ornlrın rtn düzeylerde uygulnn jipsin yoncnın itki oyun etkisi (2004)... 28 Çizelge 4.3 Yonc (Y) / kılçıksız rom (K) krışım ornlrın rtn düzeylerde uygulnn jipsin yoncnın itki oyun etkisi (2005)... 30 Çizelge 4.4 Yonc/kılçıksız rom krışım ornlrın uygulnn jipsin kılçıksız romun itki oyun etkisine ilişkin vryns nliz sonuçlrı... 32 Çizelge 4.5 Yonc (Y) / kılçıksız rom (K) krışım ornlrın rtn düzeylerde uygulnn jipsin kılçıksız romun itki oyun etkisi (2004)... 33 Çizelge 4.6 Yonc (Y) / kılçıksız rom (K) krışım ornlrın rtn düzeylerde uygulnn jipsin kılçıksız romun itki oyun etkisi (2005)... 35 Çizelge 4.7 Yonc/kılçıksız rom krışım ornlrın uygulnn jipsin yonc otnik kompozisyonun etkisine ilişkin vryns nliz sonuçlrı... 37 Çizelge 4.8 Yonc (Y) / kılçıksız rom (K) krışım ornlrın rtn düzeylerde uygulnn jipsin yonc otnik kompozisyonun etkisi (2004)... 37 Çizelge 4.9 Yonc (Y) / kılçıksız rom (K) krışım ornlrın rtn düzeylerde uygulnn jipsin yonc otnik kompozisyonun etkisi (2005)... 39 Çizelge 4.10 Yonc/kılçıksız rom krışım ornlrın uygulnn jipsin kılçıksız rom otnik kompozisyonun etkisine ilişkin vryns nliz sonuçlrı... 40 Çizelge 4.11 Yonc (Y) / kılçıksız rom (K) krışım ornlrın rtn düzeylerde uygulnn jipsin kılçıksız rom otnik kompozisyonun etkisi (2004)... 41 Çizelge 4.12 Yonc (Y) / kılçıksız rom (K) krışım ornlrın rtn düzeylerde uygulnn jipsin kılçıksız rom otnik kompozisyonun etkisi (2005)... 43 Çizelge 4.13 Yonc (Y) / kılçıksız rom (K) krışım ornlrın rtn düzeylerde uygulnn jipsin eşdeğer ln indeksine etkisi (2004)... 44 Çizelge 4.14 Yonc ve Kılçıksız rom krışım ornlrının ve jips uygulmlrının eşdeğer ln indeksi ortlmlrı(2005)... 44 Çizelge 4.15 Yonc/kılçıksız rom krışım ornlrın rtn düzeylerde uygulnn jipsin yeşil ot verimine etkisine it vryns nliz sonuçlrı (2004,2005)... 46 Çizelge 4.16 Yonc (Y) / kılçıksız rom (K) krışım ornlrın rtn düzeylerde uygulnn jipsin yeşil ot verimine etkisi (2004)... 46 Çizelge 4.17 Yonc (Y) - kılçıksız rom (K) krışım ornlrın rtn düzeylerde uygulnn jipsin yeşil ot verimine etkisi (2005)... 49 Çizelge 4.18 Frklı jips dozlrı ve yonc kılçıksız rom krışım ornlrının kuru ot verimine ilişkin vryns nlizi... 51 Çizelge 4.19 Yonc (Y) - kılçıksız rom (K) krışım ornlrın rtn düzeylerde uygulnn jipsin kuru ot verimine etkisi (2004)... 52 vii

Çizelge 4.20 Yonc (Y) - kılçıksız rom (K) krışım ornlrın rtn düzeylerde uygulnn jipsin kuru ot verimine etkisi (2005)... 54 Çizelge 4.21 Frklı jips dozlrı ve yonc kılçıksız rom krışım ornlrının kuru ot verimine ilişkin vryns nlizi... 56 Çizelge 4.22 Yonc (Y) - kılçıksız rom (K) krışım ornlrın rtn düzeylerde uygulnn jipsin kuru mdde verimine etkisi (2004)... 57 Çizelge 4.23 Yonc (Y) - kılçıksız rom (K) krışım ornlrın rtn düzeylerde uygulnn jipsin kuru mdde verimine etkisi (2005)... 60 Çizelge 4.24 Yonc/kılçıksız rom krışım ornlrın rtn düzeylerde uygulnn jipsin hm protein verimine etkisine it vryns nliz sonuçlrı... 62 Çizelge 4.25 Yonc (Y) - kılçıksız rom (K) krışım ornlrın rtn düzeylerde uygulnn jipsin hm protein verimine etkisi (2004)... 63 Çizelge 4.26 Yonc (Y) - kılçıksız rom (K) krışım ornlrın rtn düzeylerde uygulnn jipsin hm protein verimine etkisi (2005)... 65 Çizelge 4.27 Yonc/kılçıksız rom krışım ornlrın rtn düzeylerde uygulnn jipsin kükürt ornın etkisine it vryns nliz sonuçlrı... 67 Çizelge 4.28 Yonc (Y) / kılçıksız rom (K) krışım ornlrın rtn düzeylerde uygulnn jipsin kükürt ornın etkisi (2004)... 68 Çizelge 4.29 Yonc (Y) / kılçıksız rom (K) krışım ornlrın rtn düzeylerde uygulnn jipsin kükürt ornın etkisi (2004)... 70 viii

1. GİRİŞ Çyır ve merlr insnoğlu trfındn çok uzun yıllrdn ugüne hyvn eslemek için k yem kynğı olrk kullnılmktdır. unlrın ynınd çyır ve merlr su ve rüzgr erozyonunu d önleyecek toprk muhfzsını sğlmkt, çeşitli yn ve v hyvnlrın yşm lnı sğlmkt, kirli hvnın temizlenmesine yrdımcı olmkt, göze hoş görünüşü ile turizmde insnlrı cezp etmekte kullnıln en önemli doğl kynklrımızdndır. Düny genelinde çyır merlr incelendiğinde ise yeryüzü kr prçsının 130 milyon km 2 olduğu vr syılırs, u lnın vejetsyon sınıflndırmsınd 30 milyon km 2 ye ykınını gerçek çyır merlrın oluşturduğunu söyleyeiliriz. u lnd yeryüzünün %23.5 ini kplr. Trımd ileri gitmiş ülkelerdeki çyır merlrın lnı, toplm trım lnlrının %16.9-50 sini kplmktdır. unlrın hricinde trl trımı içerisinde münveeye ğlı olrk yetiştirilen yem itkileri olduğu d kydedilmektedir (kır1987). Ülkemizde ise evcil hyvnlrın en önemli k yem kynğı oln çyır ve mer lnlrı 1940 lı yıllrd ülke toprklrının yrısındn fzlsını kplmkt iken dh sonrki yıllrd meknizsyonun trl trımın hızl girmesiyle zlm sürecine girmiştir. Tosun (1996) göre çyır mer lnlrının sürülmesi ve ozulmsı, u lnlrın kpsitelerinin üzerinde otltılrk zyıfltılmsındn kynklnmıştır. İşte u seeptendir ki 1940 lı yıllrd ir üyükş hyvn irimine 2 hektrdn fzl mer lnı düşerken, u ln 1980 yıllrd 0.75 hektr gerilemiştir (Munzur1989 ). Çyır mer lnlrınd meydn gelen u zlmlr krşılık son 30 yıld yem itkileri ekilişlerinde kyd değer rtışlr meydn gelmiştir. Son 30 yıld yem itkilerinden yoncd 74000 h dn 320.000 h, korungd 27.000 h dn 107.000 h, fiğde ise 104.000 h dn 320.000 h yükselmiştir (nonim2005). öylece 1970 li yıllrd trl itkileri ekilişleri içerisinde yem itkilerinin pyı %1.8 den 2000 li yıllrd %3.81 e yükselmiştir. u orn trımd ileri ülkelerde %25 olduğunu düşünürsek son derece düşük klmktdır. slınd hyvnsl üretim çısındn gelişmiş ülkelerle reket edemememizin seeplerinden en önemlisi de udur. ir hyvncılık işletmesindeki 1

toplm girdilerin %65-70 inin yem olduğu düşünülürse, ucuz k yem kynğı oln çyır ve merlrın hyvncılık için önemi dh iyi nlşılır. Cumhuriyet dönemiyle şlyn plnlı klkınmnın şlngıcındn günümüze kdr mer lnlrı üzerinde kyd değer hiçir gelişme olmmıştır. ununl erer izi sevindireilecek tek nokt ise mer lnlrınd 1975 yılın kdr görülen zlmnın rtık iyice yvşlmsıdır. und ti ki 25.02.1998 trihinde yürürlüğe konuln Mer Knunu önemlidir. Knunl irlikte zı ölgelerdeki mer tespit ve thdit işlemleri itirilmiş ve ıslh çlışmlrın şlnmıştır. Merlrd ıslh çlışmlrınd şrı ve süreklilik sğlnilmesi için yem itkilerinin devreye sokulmsı zorunludur. Merlrd ıslh çlışmlrı devm ederken ozulmuş ve istilcı türler trfındn işgl edilen merlrın derhl sürülüp ölgeye dpte olmuş yem itkileriyle oluşturulck ypy merlr kurulmlıdır. Kuruln u merlrd güreleme ypılrk itkilerin gelişmeleri teşvik edilmeli ve ortm dptsyonlrı hızlndırılmlıdır. Verimliliğini yitirmiş oln çyır ve merlrın sürülerek yeniden suni merlr oluşturmk suretiyle u lnlrın verimliliğinin rtırılmsı, kliteli ve ucuz k yem üretimi, yem itkileri çığını önemli ölçüde zltcktır. Oluşturulck u merlrınd itki seçimi, hem k yem üretimi hem de tesisin uzun süreli kullnımındki en önemli unsurdur. u nedenle seçilecek itki türlerinin içerisinde en z ir klgil ulunmsı, hem krışımın ot klitesini hem de mernın sürdürüleilirliğini rtırcktır. Yem itkileri tek şlrın yetiştirileildikleri gii krışımlr hlinde de yetiştirileilirler. irirleriyle uyum sğlyn türlerle meydn getirilen krışımlrın, ynı türlerin ylın ekimlerine nzrn dh verimli olmktdır (Tosun 1968). Frklı türler ir rd yetiştirilince hem türler içi (intrspecific) hem de türler rsı (interspecific) rekete girerler. Su, esin mddeleri ve ışık yönünden ypıln rekette türlerden iri diğerine skın olurs krışım mcındn spr. klgillerin hvnın serest zotunu fiske ederek uğdygillere fydlı form sokmsı, uğdygillerinde klgillerden kynklnn şişme sorunlrını zltmsı, merdn kynklnck prolemleri sgri düzeye çekecektir. ununl erer klgil-uğdygil krışımlrındn elde edilecek ot, hyvnlr için dh dengeli ir yem kynğıdır. Proteince zengin klgiller ile nişst değeri yüksek uğdygiller ir ry gelince sindirimi koly, esleme değeri yüksek 2

yem elde edilir. Uncuer (2003), k yem kynğı olrk kullnıln thıllrd, tetni (ot tetnozu) tehlikesi yrtn K : C + Mg ornın yüksek olduğunu ildirmiştir. Özellikle İç ndolu gii thıl nızlrınd otlyn hyvnlrd u rhtsızlığın sıkç görülmemesi için C ve Mg c zengin klgillerle oluşturulck merlr tetni tehlikesini de zltcktır. Merlrının ıslhınd kullnıln itkilerin gürelenmesinde kullnıln zotlu ve fosforlu gürelerin ynınd diğer itki esin elementlerini içeren güreleri de kullnmk gerekmektedir. itkiler için gerekli mkro esin elementlerinden irisi de kükürttür. Özellikle itkiler için mutlk gerekli olduğu iki yüzyıldır ilinmesine ve itkilerinde yklşık olrk fosfor kdr kükürt ihtiyçlrı olmsın krşılık, özellikle son yıllrd kükürt noksnlığının zot, fosfor ve potsyum kdr yygın olmdığı knısı ile kükürtlü güre kullnımı diğer gürelerin kullnımı ynınd çok düşük klmıştır. Dünyd son yıllrd çevre ilincinin oluşmsı ve çevre kirliliğinin zlmsı için lınn önlemler, itkilerin kükürt kynklrınd zlmlr seep olmuştur. Son 20 yıllık süreç içerisinde kükürt içeren gürelerin tüketim miktrı düny genelinde 10 milyon ton civrınd seyrederken zotlu güre kullnımı 39 milyon tondn 75 milyon ton çıkrk iki ktlık ir rtış gerçekleştirmiştir. Wshington Kükürt Enstitüsü dünyd her yıl 7.5 milyon ton kükürtlü güre çığı olduğunu ve unun 2010 yılınd yıllık 11 milyon ton çıkcğını öngörmektedir (Scherer 2001). ynı zmnd düny genelinde önemli ir zot ve kükürt kynğı oln monyum sülft (%21 N, %24 S) güresinin tüketiminde dünyd olduğu gii ülkemizde de zlmlr meydn gelmiştir. ynı şekilde uzun yıllr oyunc fosforlu güre olrk kullnıln süper fosft (%8 P, %12-14 S) güresi ise 1989 yılındn sonr tüketimi durmuştur. Kükürtlü güre kullnımındki unc zlmy krşılık ünyesinde hiç kükürt ulunmyn klsiyum monyum nitrt (%26 N), monyum nitrt (%33 N) ve üre (%45 N) gii gürelerin kullnımınd çok önemli rtışlr meydn gelmiştir (nonim 2001). itkiler yprklrı rcılığıyl tmosferdeki SO 2 den de fydlnmktdırlr. Ülkemiz tmosferindeki SO 2 konsntrsyonu incelendiğinde ise düny genelinde olduğu gii ir 3

zlm söz konusudur. Ülke genelindeki SO 2 emisyonu 1989 yılın göre 2001 yılınd %59 ornınd zlm göstermiştir (nonim 2002). Gerek tmosferik kynklı kükürt miktrınd meydn gelen zlmlr gerekse kükürtlü gürelerin geçmişe nzrn dh z kullnılmsı kükürt noksnlığının dünyd yygınlşmy şldığının irer göstergesidir. unlrın dışınd yüksek verimli çeşitlerin ıslhı neticesinde, u çeşitlerin rtn kuru mdde verimiyle erer toprktn kldırdıklrı kükürt miktrının d diğer itki esin elementleriyle erer rtığının ir işretidir. İnl et l. (2003) trfındn nkr yöresi toprk ve itki örnekleriyle yptıklrı trmd uğdy tneleri ve smnının %50 den fzlsınd kükürt eksikliği tespit etmişlerdir. Ülkemizde hem güre kynklı hem de tmosferik kynklı itki kükürt kynklrınd meydn gelen zlmlr, gelecekte kükürt noksnlığını gözler önüne serecektir. ynı zmnd ülke merlrının ıslhı mcıyl yeniden oluşturulck suni merlrın tesisi için uygun krışımlrın hzırlnmsı ve u lnlrdn ekonomik üretim sğlnmsı için güre uygulmlrını elirlemek mcıyl, yonc ve kılçıksız rom krışım ornlrının ve jips uygulmlrının yem verimine etkilerini tespit etmek için.ü. Zirt Fkültesi rştırm uygulm Çiftliğinde 2003 ve 2005 yıllrı rsınd rştırm yürütülmüştür. 4

2. KYNK RŞTIRMSI VE KURMSL TEMELLER 2.1 Yem itkileri krışımlrı Tosun (1968), Erzurum kırç şrtlrınd mvi yrık,otlk yrığı ve kılçıksız romun hem ylın hem de korung ile ikili krışımlrını üç yıl süreyle incelemiştir. rştırm sonuçlrın göre korung + uğdygil krışımlrının uğdygillere ornl yklşık 2.5 kt fzl kuru ot verdiği, sdece uğdygillerin kendi rlrınd oluşturuln krışımlrının hm protein verimleri 7.8 10.7 kg d -1 iken, korung + uğdygiller krışımlrındn 41.8 50.2 kg d -1 rsınd hm protein verimi lındığı ve krışımd kullnıln korungnın hem verimi hem de ot klitesinin çok önemli ornd rttığı elirtilmiştir. Kilcher nd Heinrich (1971) krışımlrd lterntif ekimlerin %25 dh fzl verim sğldığını ve içerisindeki klgil ornının yükseldiğini ve kurklıklrdn dh z etkilendiğini elirtmişlerdir.rştırıcılr mer tesisi için yonc + kılçıksız rom krışımlrınd 30 cm sır rlığının krışık, çprz ve lterntif ekimlerden sırsıyl krışık ekimden 177 kg d -1 çprz ekimden 204 kg d -1 ve lterntif ekimden ise 242 kg d -1 kuru ot verimi lmışlrdır. ltın (1982) Erzurum koşullrınd ylnız ve krışık ekilen 5 yem itkisinin 5 yıl oyunc hm protein verimi, ylın vey krışım hlinde ekimlerine, zotl gürelenmelerine, krışım tipine ve içim yıllrın göre frklılıklrını incelemiş olduğu rştırmsınd, klgil yem itkisi olrk yonc ve korung, uğdygil yem itkisi olrk ise otlk yrığı, mvi yrık ve kılçıksız romu kullnmıştır. u rştırmd yrı prsellere ekimi ypıln 5 yem itkisinin ve unlrın krışımlrının kuru ot verimleri ile hm protein verimlerini şöyle sırlmıştır. Ylın yoncdn 5 yılın ortlmsı 350 kg d -1 kuru ot verimi elde edilmiştir. Kılçıksız romdn ise u 5 yıld 348.2 kg d -1 kuru ot verimi elde edilmiştir. Yonc ve kılçıksız rom krışımındn 409.6 kg d -1 kuru ot verimi sğlnmıştır. ynı rştırmdki yonc ve kılçıksız romun ylın ve krışım hlindeki ekimlerinin hm protein verimleri ise ylın yoncd 88.6 kg d -1, ylın 5

kılçıksız romd 53.8 kg d -1, yonc ve kılçıksız romun krışımındn ise 80.6 kg d -1 olrk ulunmuştur. Krışımlrın kuru ot verimlerinin ilk iki yıldn sonr ylın ekimlerin üzerinde riz olrk etkisini rttırdığını elirtmiştir. Rynolds et l. (1982) klgillerden di fiğ, tüylü fiğ, k üçgül, iskenderiye üçgülü ile uğdy ve rpyı krışım hlinde yetiştirmişlerdir. klgillerin thıllrın verimini rttırdığını, krışımlrın iomsının yükseldiğini, ln eşdeğer ornının 1.54 e çıktığını ve uğdygil yprklrındki zot yüzdesinin rttığını, klgillerin toprğ ğldıklrı zot nedeniyle ek zot uygulmsın çoğunlukl gerek klmdığını çıklmıştır. Erzurum kırç şrtlrınd ltın (1982) trfındn 1974 ve 1975 yıllrı rsınd ylın ve krışım hlinde ekilen iki klgil yem itkisi (yonc ve korung) ve üç uğdygil yem itkisi (otlk yrığı, mvi yrık, kılçıksız rom) ltışr det ikili ve üçlü krışımlrının, güresiz, 5 kg N d -1 ve 10 kg N d -1 uygulmlrının kuru ot verimlerine etkisini incelediği rştırmsındn elde ettiği sonuçlrı değerlendirmiştir. rştırmnın sonucund yonc ve korungnın zotl gürelenmemesi gerektiğini, sdece ilk ekim yılınd 5 kg N d -1 gürelemesinin yeterli olcğı, ylın ekim ypıln mvi yrık, kılçıksız rom ve otlk yrığının ylın ekimlerinin en yüksek kuru ot verimlerinin 10 kg N d -1 uygulmsındn sırsıyl 654 kg d -1, 720 kg d -1 ve 676 kg d -1 elde edildiğini ildirmiştir. rnet nd Posler (1983) kılçıksız rom, yem knyşı ve kmışsı yumğı ylın ekimlerine 0 ve 9 kg N d -1 uygulmışlr ve u itkileri güresiz şrtlrd yonc, çyır üçgülü ve gzl oynuzu ile krışım hlinde ekmişlerdir. Denemeden elde edilen sonuçlr göre uğdygillerin kuru mdde verimleri güresiz koşullrd 307 kg d -1 hm protein verimi ise 28.55 kg d -1 olmuştur. ynı uğdygiller klgillerle krışım girdiklerinde ise kuru ot verimlerinde iki kttn fzl rtış orty çıkmış (730 kg d -1 ) ynı şekilde hm protein verimlerinde de üç kt yklşn (81.97 kg d -1 ) rtışlr elde etmiştir. 6

çıkgöz vd. (1984) nkr kırç şrtlrınd zı yonc çeşitlerinin verim ve zı önemli trımsl özelliklerini incelediği rştırmsınd, D ve Knd kökenli 12 yonc çeşidi ile yerli yonclrımızdn Kyseri yoncsı ve ilensoy 82 yoncsını nkr Üniversitesi Zirt Fkültesi Trl itkileri ölümü rzisi ile Çyır Mer ve Zootekni rştırm Enstitüsü olmk üzere iki loksyond denemeye lmıştır. Her iki loksyondki kyseri yoncsının itki oyu ortlmsı 83 84.4 cm rsınd, kuru ot verimi 361.4 kg d -1, hm protein verimi ise 54.9 kg d -1 olrk tespit etmiştir. vcıoğlu (1985) Çukurov şrtlrınd yonc ve Rodos otunun krışım hlinde yetiştirdiği rştırmsınd, yonc itki oyunu 75.2 79.2 cm rsınd olduğunu, hem yeşil ot verimi hem de kuru ot verimleri kımındn krışımlrın ylın ekimlere nzrn verimleri önemli ölçüde rttırdığını çığ çıkrmıştır. ynı zmnd otnik kompozisyon ornınd yoncnın rodos otun riz ir üstünlük sğldığını tespit etmiştir. Erzurum sulu şrtlrınd ltın ve Gökkuş (1988) trfındn ltı yıl yürütülen rştırmd klgil yem itkilerinden yonc ve çyır üçgülü, uğdygil yem itkilerinden ise kılçıksız rom, domuz yrığı ve yüksek otlk yrığı ylın, ikili ve üçlü krışımlr hlinde yetiştirilmişlerdir. rştırmnın sonucund krışımlrın ylın ekimlere ornl %39.6 dh verimli olduğu, frklılığın ikili krışımlrd %45.8 e kdr çıktığı, üçlü krışımlrd ise %33.3 e gerilediği elirtmiştir. İsviçre de uygun ir mer krışımı orty çıkrtmk için Chrles nd Lehmn (1989) trfındn ypıln rştırmd klgil - uğdygil krışımlrınd klgillerin %30 50, uğdygillerin ise %50 70 ornınd olmsının mernın ot klitesini en iyi şekilde ve en uzun süre devm ettireileceğini ildirmiştir. Serin (1989), Erzurum kuru şrtlrınd 1970 1976 yıllrı rsınd yürütmüş olduğu rştırmsınd, kılçıksız romun sonhr ve ilkhrd ekimlerinde güre, içim zmnı ve sır rlığının ot ve hm protein verimine etkilerini incelemiştir. En yüksek kuru ot verimini 60 cm sır rlığın 12.12.12 kg NPK d -1 uygulmsındn ve 7

sonhr ekiminden 528 kg d -1 ile elde etmiştir. En yüksek hm protein verimi ise 60 cm sır rlığın 18.18.12 kg NPK d -1 uygulmsındn ve sonhr ekiminden 64 kg d -1, ilkhr ekiminden ise 65 kg d -1 olrk tespit etmiştir. Moore et l. (1990) ise yonc ve kılçıksız rom krışımlrındki otnik kompozisyondn elde edilen otun hem verimde hem de klitesinde krışımlrın önemli etkiye ship olduğunu orty koymuştur. Tosun vd. (1990) Plndöken dğı eteğinde itki örtüsü zyıflmış ir doğl çyır merd, itki örtüsü tmmen sürülüp yok edildekten sonr yonc + uğdygil ve korung + uğdygil krışımlrındn sırsıyl 264 kg d -1 ve 263.2 kg d -1 kuru ot elde etmiştir. Doğl çyır merdn elde edilen kuru ot miktrı 125.1 kg d -1 d klmış, suni çyır mernın doğl çyır merdn iki kt fzl kuru ot ürettiğini elirtmiştir. vcıoğlu vd. (1991) Ege ölgesinde klgil yem itkisi olrk srı çiçekli gzl oynuzu ile uğdygil yem itkilerinden kılçıksız rom ve domuz yrığını suni çyır mer kurmk mcıyl krışım hlinde yetiştirmiştir. rştırmd krışımlrdki klgil ornı ttıkç kuru mdde veriminin düştüğünü ve krışımlrın içindeki klgillerin ornının 1/3 1/4 rsınd olmsı gerektiğini vurgulmıştır. Jefferson nd Irvine (1992) yonc ve otlk yrığı ile oluşturduklrı krışımlrd, krışımlrd kullnılck yonc ornının zltılmsının hyvnlrd şişme ypm riskini zlttığı için uğdygil klgil krışımlrınd klgil ornının düşük tutulmsınd fyd gördüğünü ifde etmiştir. Kutuzov nd Kroush (1994) yoncyı kılçıksız rom ve çyır yumğı ile ikili krışım hlinde yetiştirdiği üç yıllık rştırmsınd, krışımlrdn ylın ekimlere ornl önemli ölçüde verim fzllığı elde etmişlerdir. ununl erer ylın hlde yetiştirilen yoncnın hem uğdygillerden hem de krışımlrdn dh fzl hm protein ornın ship olduğunu orty çıkrmıştır. 8

Zho et l. (1997) trfındn Çin de ypıln ir rştırmd yonc ve korungyı, kılçıksız rom ve kır yrığı ile ylın ve krışım hlinde yetiştirmişlerdir. Kılçıksız rom hem yonc ile hem de korung ile oluşturduğu krışımlrd ylın ekime ornl %34.8 dh fzl hm protein oluşturmuştur. Serin vd. (1998) ypy çyır mer tesis etmek mcıyl Erzurum koşullrınd klgillerden yonc ve çyır üçgülü, uğdygil yem itkilerinden ise kelp kuyruğu, kırmızı yumk, çok yıllık çim, çyır slkım otu, çyır yumğı ve kılçıksız romu krışım ve ylın hlde üç yıl yetiştirmişlerdir. rştırmnın sonuçund krışım hlinde ekimlerin ylın ekimlere nzrn dh yüksek kuru ot hm protein verimi ve krışım etkinliğine (LER=1.69) ship olduğunu elirtmiştir. Gökkuş vd. (1999) trfındn Erzurum sulu koşullrınd kılçıksız romu, yonc ve çyır üçgülü ile güresiz şrtlrd frklı sırlr hlinde % 50 yonc %50 kılçıksız rom, %66 yonc %33 kılçıksız rom, %33 yonc %66 kılçıksız rom ornlrınd krışımlr hlinde ekmiştir. Uzun süreli yonc tesisi için %50 yonc %50 kılçıksız rom krışımı tvsiye edilmiştir. Kılçıksız romun yonc ve çyır üçgülüyle krışımlrın zot uygulmnın gereksiz olduğunu, krışımlrın eşdeğer ln indeksinin ise 1.28 olduğunu ifde etmiştir. vcı (2000) Çukurov d ypy mer kurmk için yonc, k üçgül, çyır üçgülü nü kmışsı yumk ve İngiliz çimi ile ylın, ikili ve üçlü krışımlr hlinde yetiştirmiştir. En yüksek itki oyu yoncd 100.8 cm olmuş, en fzl kuru ot ve kuru mdde verimleri yonc krışımlrındn (1819 kg d -1, 1720 kg d -1 ) elde etmiş, en düşük kuru mdde verimi ise ylın uğdygillerden olmuştur. otnik kompozisyondki yoncnın ırnı ilk yıl %23-29 rsındyken üçüncü yıld %72.5-88.6 y ulşmıştır. En yüksek hm protein verimi ise ylın yonc ve yonc-ingiliz çiminde (233.3 kg d -1, 228,2 kg d -1 ) olduğunu elirtmiştir. rştırmd krışımlrdki klgil ornı ttıkç kuru mdde veriminin düştüğünü ve krışımlrın içindeki klgillerin ornının 1/3 1/4 rsınd olmsı gerektiğini vurgulmıştır. 9

Koç vd. (2000) Erzurum ekolojik koşullrınd yüksek çyır yumğını ylın ve yonc ile krışım hlinde yetiştirmişlerdir. Ylın ekimi ypıln yüksek çyır yumğı zotl gürelenmiş, yonc yüksek çyır yumğı krışımı ise gürelenmemiştir. Dört yıllık kuru mdde verimi, hm protein verimi sonuçlrın göre yoncnın yüksek çyır yumğı ile yrı yrıy krışımındn 30 cm sır rlığınd ve frklı sırlr ekimin en yüksek değerleri sğldığını tespit etmiştir. lyrk ve Ekiz (2000) krışımlrı oluşturn türlerin iyi seçildiği tktirde ylın ekimlerden dh fzl verim elde edileileceğini ve u krışımlrın esleme değerlerinin dh yüksek olcğını ynı zmnd d krışımlrın tek yönlü eslemeyi önleyeceğini ildirmiştir. Hkyemez (2000) nkr koşullrınd yonc ve korung itkilerinde itki sıklığının itkilerin verim ve klite öğelerine etkilerini incelediği rştırmsınd, yoncd itki oyunun 80.26 81.23 cm rsınd olduğunu tespit etmiş, kuru ot ve hm protein verimlerinin ise sırsıyl 522.8 652.4 kg d -1 ve 103.54 129.58 kg d -1 olduğunu elirtmiştir. Krköy (2001) Çukurov koşullrınd yonc ile frklı ornlrd domuz yrığı ve kılçıksız romun frklı ornlrd krışımlrının ot verimi ve ot klitesiyle ilgili ypmış olduğu rştırmsınd, krışım ornlrı 2:1, 1:1 ve 1:2 yonc ve uğdygilleri kullnmış yrıc u itkileri ylın hlde de yetiştirmiştir. En yüksek yeşil ot verimi yonc ve domuz yrığının 2:1 ornındki krışımındn, en yüksek kuru ot verimi yonc ve kılçıksız romun 1:1 krışımındn elde etmiş, en yüksek yonc itki oyu ise 86.7 cm ile ylın yonc prselinden tespit edildiğini ildirmiştir. erdhl et l. (2001) klgil yem itkisi olrk yonc, uğdygil yem itkisi olrk d mvi yrık, kılçıksız rom ve otlk yrığı ile ikili krışımlr oluşturmuşturlr. Orty çıkn krışımlr 0 ve 5 kg N d -1 uygulmışlrdır. En yüksek kuru ot verimleri yoncnın mvi yrıkl oluşturmuş olduğu krışımdn elde edilmiş unu sırsıyl yonc 10

kılçıksız rom krışımı ve yonc otlk yrığı krışımı izlemiştir. Krışımlr N uygulmsı ise verimi önemli ölçüde rttırmıştır. Sengül (2003) Erzurum kuru şrtlrınd yüksek otlk yrığı, otlk yrığı, kılçıksız romu yonc ve korung ile krışım hlinde ekim ypmıştır. Ekimde korung 8 kg d -1, yonc 4 kg d -1, uğdygiller 3 kg d -1 kullnılmış, sonhrd 2.2 kg d -1 P 2 O 5 ve ilk hrd d 5 kg N d -1 verilmiştir. Güre uygulmsı kuru ot verimini ütün uygulmlrd rttırmış, korungnın uğdygillerle oluşturduğu krışımlr yoncnın oluşturduğu krışımlrdn dh fzl ot verimi elde edilmiştir. Yoncnın uğdygillerle oluşturduğu ikil ve üçlü krışımlrın eşdeğer ln indeksleri 1.10 ve 1.20 olmuştur. rştırıcı krışımlrın ylın ekimlere nzrn dh vntjlı olduğunu tespit etmiştir. lyrk (2003) nkr kurk koşullrınd ypy mer elde etmek için yonc ve korungyı otlk yrığı ve kılçıksız rom ile krışım hlinde üç yıl süreyle yetiştirmiştir. Yonc ve kılçıksız rom krışımındki otnik kompozisyonun ortlm %74.07 sini yonc, %24.93 ünü ise kılçıksız rom oluşturmuştur. Doğl itki oyu ve n sp uzunluğu yoncd sırsıyl 70.39 cm ve 72.05 cm, kılçıksız romd ise 53.91 cm ve 55.28 cm olrk elirlemiştir. Yonc kılçıksız rom krışımlrının yeşil ve kuru ot verimleri 1605 kg d -1 ve 504 kg d -1, en yüksek hm protein verimi ylın yoncdn 85.90 kg d -1 elde edilmiştir. Türlerin ylın ekimlere ornl krışımlrdki üstünlüğünü ifde eden krışım etkinliği en yüksek yonc ve kılçıksız romd krışımınd 1.53 olrk tespit etmiştir. Uncuer (2003) nkr koşullrınd tritikle ve tüylü fiğ in frklı krışım ornlrının ve ekim şekillerinin verim üzerindeki etkilerini elirlediği rştırmsınd; krışım ornlrının, yş ot, kuru ot, kuru mdde ve hm protein verimleri üzerine etkisinin önemli ılduğunu elirtmiştir. Krışımlrdki türlerin ornlrının rtmsı itki oyund düşüşlere neden olduğunu ve 25 Tüylü fiğ + 75 Tritikle vey 50 Tüylü fiğ + 50 Tritikle krışımlrının en yüksek ve uygun değerleri verdiğini tespit etmiştir. 11

Koç vd. (2004) yonc ve çyır yumğını hem krışım hem de ylın hlde ekim ypıp, sf uğdygile 0, 5, 10 ve 15 kg N d -1 her yıl uygulmışlrdır. rştırıcılr güre uygulnmyn ve 30 cm sır rlığınd yetiştirilen krışımlrın hm protein içerikleri ile kuru ot miktrlrı ylnız ekilen ve gürelenen tesislere ornl dh üstün performns sergilediğini vurgulmışlrdır. Çeçen vd. (2005) ntly yöresinde ypy merlrın kurulmsınd fydlnılilecek çok yıllık yem itkisi tür ve krışımlrının elirleneilmesi mcıyl yürüttüğü rştırmd, k üçgül ve yoncyı, kılçıksız rom ve ingiliz çimi ile sf ve krışımlr hlinde yetiştirmiştir. Yonc ve kılçıksız rom krışımlrının yeşil ve kuru ot verimlerinin ylın ekimlere ornl dh yüksek olduğunu, kılçıksız rom ve İngiliz çiminin yüksek yz sıcklrınd olumsuz etkilendiğini elirtmiştir. Çomklı vd. (2005) trfındn rdhn ili Çmlıçtk köyü merlrınd 2000 2002 yıllrı rsınd ypıln zot fosfor ve kükürtlü gürelemenin mernın verimine ve otnik kompozisyon etkileri rştırılmıştır. Denemede zot (N) 0, 5, 10 ve 15 kg d -1, fosfor (P 2 O 5 ) 0, 5 ve 10 kg d -1, kükürt (SO 4 ) ise 0, 2.5 ve 5 kg d -1 seviyesinde uygulnmıştır. zotlu ve fosforlu güreleme kuru ot verimini önemli seviyede rttırırken kükürt uygulmsının verime etkisi önemli olmmıştır. zotlu güreleme denemenin klgil miktrınd zlmlr neden olurken, fosforlu güreleme rttırmıştır. zot, fosfor ve kükürtlü güreler otnik kompozisyondki diğer fmilylr it itkilerin ornını zltıp mer kompozisyonun olumlu etkide ulunmuşlrdır. Yolcu (2005), 2001 ve 2004 yıllrı rsınd Erzurum ekolojik şrtlrınd yonc ve kılçıksız romu frklı ekim şekilleri ve gürelemenin ot verimi ve klite özelliklerine etkisini rştırmıştır. Yonc ve kılçıksız romu 1:1 ornınd krışım ypıp krışık, lterntif ve çprz sırlr frklı zot dozlrı (0, 6 ve 12 kg N d -1 ) ve frklı fosfor dozlrıyl (0, 4, 8 ve 12 kg P 2 O 5 d -1 ) ile gürelemiştir. rştırmnın sonucund yonc ve kılçıksız rom krışımlrının çprz sırlr hlinde ekilmesi gerektiği, toprkt 13-14 kg d -1 P 2 O 5 ulunduğu tktirde 12 kg N d -1 uygulnınc klgil ornının %43.5 ve 12

kuru ot verimin 1240 kg d -1, hm protein veriminin de 217.4 kg d -1 olduğunu ifde etmiştir. 2.2 Kükürtlü Güreleme Jordn nd Reisenuer (1957) kükürt gereksinimlerine göre itkileri üç grup ltınd toplmışlrdır. İlk grupt lhn, krnhr, şlgm, soğn ve hrdl, ikinci grupt klgiller, pmuk ve tütün, üçüncü grupt ise thıllr ve mer itkileri yer lmktdır. Stewrt et l. (1969) kükürtlü gürelerden verim rtışı elde edileilmesini zotun etkin ve uygun miktrd kullnılmsın ğlmıştır. şırı zotlu güreleme kükürt noksnlığını rttırmktdır. Kükürtlü gürelerin uygun dozlrd zot uygulnmsıyl erer verimi rttırmıştır. uğdygillerden uğdy şt olmk üzere protein sentezlemek için her 15 irim N için 1 irim S e ihtiyç duyduklrını çığ çıkrmışlrdır. ergmn (1992) kükürt noksnlığını zot eksikliğinden yırt etmenin çok zor olduğunu, unu nck itkilerin genç yprklrınd ve yoğun gelişme dönemlerinde orty çıkn srrmlrl nlyileceğimizi orty koymuştur. Kükürt noksnlığınd orty çıkn klorozun seeini ise protein metolizmsının zlmsın ğlmıştır. Kükürt noksnlığı oln itkiler noksnlığın görülmediği itkilere nzrn dh kıs klır ve odurlşm görülür, yprklr normle nzrn küçükleşir ve köklere göre gövde de dh şiddetli etkileri görülür (Şekil 3.1). Tucker (1993) Kuzey Crolin d kükürt içeren güre kullnımı ile pmuk (Cotton ssp), tütün (Nicotin tcum) ve köpek dişi (Cynodon dctylon) nin verimlerinde rtışlr olduğunu ifde etmişlerdir. Mrschner (1995) e göre optimum itki gelişmesi için itkilerin kuru ğırlıklrının %0.1 - %0.5 rsınd kükürt ihtiyçlrı olduğunu orty koymuştur. 13

Sexton et l. (1997) kükürt eksikliğinin yoncnın sdece verimi zltmkt klmyıp ynı zmnd esleme değerini de düşürdüğünü ildirmektedir. yrıc kükürt noksnlığı soy fsulyesinin fotosentez ornını düşürüp verimde %20 ye vrn zlmlr seep olmuştur. Zho et l. (1999) ezelyenin gelişimi ve ezelyenin gelişimi ve zot fikssyonu üzerine kükürt uygulmsının ir ser denemesinde rştırmış, kükürt uygulmsının(100 mg S sksı -1 ) en yüksek dozund tne veriminin kontrolün iki ktın çıktığını, ezelye itkisinin gövdesinde ve yprklrındki zot konsntrsyonunun rttığını, hst indeksinde önemli ölçüde rtışlr oluştuğunu orty koymuştur. ynı zmnd kükürt uygulmsının ütün itkinin gelişme döneminde fiske etmiş olduğu zot miktrını iki ktın çıkrdığını ve ezelyede nodül oluşumunun ve u nodüllerin zot fikssyon miktrlrının kükürt uygulmsın ğlı olrk rttığını çığ çıkrmıştır. Skl et l. (2000) kireçli toprklrd yetişen mısır itkisine kükürt kynğı olrk fosfojips 60 kg S h -1 seviyesine kdr uygulnmış ve her mısır itkisinde hem de mısırdn sonr yetişen nohut itkisine etkilerini elirlemiştir. rtn seviyelerde kükürt uygulmsı mısırın tne ve sp veriminde önemli ornd rtışlr meydn getirmiş, mısırdn sonr yetişmiş nohut itkisinde de kükürdün ynı etkileri görüldüğünü orty çıkrtmıştır. Sh et l. (2001) soy fsülyesi-uğdy ekim nöeti sisteminde 6 yıl oyunc toprğ toplm 180, 360 ve 540 kg S h -1 jips uygulmsı yptığı trl denemesinin sonucund toprktki kükürt miktrının rtmsının soy fsulyesinin tohum verimini ve tohumdki yğ içeriğini rttırdığını elirtmiştir. Wng et l. (2002) yulf itkisinin verim ve klitesine zot ve kükürt uygulmlrının etkisini rştırmk için yptığı trl denemesinde 0 ve 138 kg d -1 üre formund zot ve 0, 30 ve 60 kg h -1 dozund jips formund kükürt uygulmıştır. rştırmcılr kükürt noksnlığı ulunn toprklrd yulf itkisinin kuru mdde miktrını kükürt 14

gürelemesinin %10.7, hm protein veriminin ise %11-13 ornınd rttığını, zot uygulmsının kuru mdde miktrını%71.9 hm protein verimini ise %94.5 ornınd rttırdığını, kükürt içeriğinin rtmsının zot kullnımını yükselttiğini ifde etmiştir. İnl et l. (2003) itkilerin kükürtle eslenme durumlrının tespit edilmesi mcıyl 1999-2000 yıllrı rsınd nkr yöresinde (Elmdğ, Hymn ve Gölşı) yptıklrı trm çlışmsınd u ölgedeki toprklrd ve u toprklrd yetişen uğdy itkilerinde %50 ornınd kükürt noksnlığı tespit etmiştir. rştırıcı u noksnlığı krşılmk için yptıklrı trl ve ser denemelerinde, 10 mg S kg -1 uygulmsıyl serdki uğdy çeşitlerinin(ezostj-1 ve Kızıltn) kuru ğırlıklrınd önemli rtışlr elde etmişler, trl denemelerinde ise 20 kg h -1 kükürt uygulmsı ile uğdy çeşitlerinin tne verimi ve hst indeksinin olumlu olrk etkilendiğini ildirmişlerdir. Mohler (2005) yoncd mksimum üretim için kükürdün mutlk gereklilik rz ettiğini, kükürt noksnlığı görülen lnlrd yoncnın jips ile gürelenmesinin u eksikliği gidereceğini ve Kuzey Idoh d yoncd en fzl kullnıln kükürt kynğının jips olduğunu çıklmıştır. Trlkson nd Shopir (2005) kükürdün Nersk d yetişen diğer itkiler gii yoncnın, tuzlu, orgnik mdde miktrı %1 den z kuru ve sulnilir lnlrd sıklıkl ihtiyç duyuln ir itki esin elementi olduğunu, kükürt uygulmsının yoncnın protein içeriğini yükselttiğini ildirmişlerdir. Zho et ll. (2005), İngiltere de rp itkisine rtn dozlrd(0, 10, 20 ve 40 kg S h -1 ) uygulmsının rpnın verim ve klitesine etkisini rştırmk mçlı 8 det frklı ölgelerde trl denemesi kurmuştur. Frklı trl denemelerinin 5 detinde kükürt uygulmsıyl verimde 0.2 t h -1 ile 1.2 t h -1 rsınd değişen rtışlr elde etmiş, en yüksek verim 10 ve 20 kg S h -1 uygulmsındn lınmıştır. Kükürt uygulmsı için en uygun zmn olrk ise Mrt ortsı ve Nisn şı tvsiye edilmiştir. 15

Jrvn nd dmson (2005) Estony d yptıklrı trl denemesinde zotl irlikte kükürt uyguldıklrı uğdylrın klorofil kpsmınd, krdeşlenme syısınd, şkt tne ğlm miktrınd ve verimde %29 64 ornınd rtışlr gözlemlemişlerdir. Girm et l. (2005) değişik kükürt kynklrı ve düzeylerinin kışlık uğdyın tn ve sp verimi üzerine etkisini rştırdığı denemesinde CSO 4 0, 56, 112 ve 224 kg S h -1 miktrınd, elementsel kükürt uygulmsı ise 56 ve 112 kg S h -1 olrk düzenlenmiştir. Kükürt uygulmsının kışlık uğdyın tne ve sp veriminde önemli rtışlr seep olduğunu, CSO 4 ün ise elementsel kükürt uygulmsındn dh etkili olduğunu ifde etmiştir. Elçi (2005) ülke toprklrının genel olrk kireçli olduğunu ve u toprklr hricinde yetiştirilen yonclr için 50-60 kg d -1 jips ile güreleme ypılileceğini ildirmiştir. Khn et l. (2006) Pkistn d rtn düzeylerde kükürt uygulmsının mısır verimi ve verim öğelerinin üzerine etkisini rştırdığı trl denemelerinde,0, 20, 40, 60, 80, 100 ve 120 kg S h -1 e krşılık gelen jips ile güreleme ypmıştır. rştırmnın sonucund kükürt uygulmsının Mısır verimi ve verim öğelerinin üzerinde kontrole ornl önemli rtışlr orty çıkrdığını, en yüksek rtışın 60 kg S h -1 uygulmsındn elde edildiğini, u uygulm düzeyinde mısırd yş ğırlığın %41, kuru ğırlığın %55, sp veriminin %58, tne veriminin ise %5 ornınd rttığını tespit etmiştir. 16

3. MTERYL ve YÖNTEM 3.1 rştırm Yeri Yonc ve kılçıksız romun frklı seviyelerdeki krışımlrın frklı düzeylerde jips uygulmsının yem verimine etkilerini elirlemek mcıyl üç yıl yürütülen trl denemeleri; Hymn ile Gölşı ilçeleri rsınd nkr-hymn kryolunun 45. kilometresinde ulunn, denizden 1052 metre yükseklikte oln, lüviyl üyük toprk gruun giren nkr Üniversitesi Zirt Fkültesi rştırm ve Uygulm Çiftliği rzisinde Çiftlik Serisi toprk gruu üzerinde yürütülmüştür. 3.1.1 rştırm yerinin toprk ve iklim özellikleri Çiftlik serisine it toprklrın üst ktmnlrı tınlı, orgnik mddesi düşük, lt ktmnlrınd ise yüksek miktrd kil ulunmkt ve ph değerleri 7.81-8.28 rsınd değişmektedir (Gökmen 1992). Deneme yerinden lınn toprklrın zı fiziksel ve kimysl özellikleri Çizelge 3.1 de gösterilmiştir. Çizelge 3.1 rştırmnın yürütüldüğü ln toprklrının özellikleri Toprk özelliği Değeri irimi Kireç (CCO 3 ) 229.7 g kg -1 Elektriksel iletkenlik (EC) 322.4 ds m -1 ph 7.82 1:2.5 ( Toprk: su) Orgnik mdde 8.4 g kg -1 Toplm zot 1.71 g kg -1 itkiye yryışlı fosfor (P) 13.47 mg kg -1 Değişeilir potsyum (K) 298.7 mg kg -1 itkiye yryışlı kükürt (SO 4 -S) 9.7 mg kg -1 Toplm kükürt (S) 78 mg kg -1 Tekstür sınıfı Kil 25.55 % Tın Silt 40.95 % Kum 33.5 % 17

Deneme yerinin toprk özelliklerini Çizelge 3.1 den de nlşılcğı gii toprklrın toplm zot, değişeilir potsyum ve itkiye yryışlı fosfor miktrlrı yeter düzeyde olmsın krşılık deneme lnı toprğının itkiye yryışlı kükürt (SO 4 -S) kpsmı kritik düzey oln 10 mg kg -1 in ltınddır (Inl et l. 2003 ). rştırmnın yürütüldüğü nkr ili Hymn ilçesi İkizce ölgesinin 2003, 2004 ve 2005 yıllrın ve uzun yıllr it ylık ortlm yğış ve sıcklık değerleri Çizelge 3.2 de gösterilmiştir. Çizelge 3.2 nkr ili Hymn ilçesi İkizce istsyonu 2003, 2004, 2005 yıllrı ile uzun yıllr iklim verileri (nonim, 2005) Toplm Yğış, mm Ortlm sıcklık, o C ylr 2003 2004 2005 Uzun yıllr 2003 2004 2005 Uzun yıllr Yılı Yılı Yılı Ortlmsı Yılı Yılı Yılı Ortlmsı Ock Şut Mrt Nisn Myıs Hzirn Temmuz ğustos Eylül Ekim Ksım rlık Yıllık 56.5 37 12 35.7 3.7-2.3-2.7-1.5 54.1 0 39.1 33.2-2.9 0.6-0.7-0.2 10.5 18.2 104.7 40.2 0.9 5.3 4.7 3.8 73.7 26.6 46.4 47.0 8.2 9.5 9.1 9.4 60 28.8 56 46.6 16.4 13.3 13.9 13.7 0 15.8 42.6 29.7 19.9 17.8 18.7 17.9 5.5 0 20.4 14.7 21.3 21.3 22.6 21.5 0 17.5 8.2 13.8 21.6 21 21.4 21.3 14.3 1 18.5 15.7 16.1 17.3 17.8 17 16.9 8.8 14.8 29.4 13.1 13.1 11.4 11.7 3.5 26 67.4 38.9 6.3 5.1 5.4 5.1 40.6 8.8 9.3 13.8 0.2 0.1-0.4 0.5 335.6 188.5 439.4 398.7 10.4 10.2 10.1 10.0 Çizelge 3.2 den de görüldüğü üzere deneme lnı tipik krsl iklim özelliklerini ynsıtmktdır. Uzun yıllr yğış ortlmsı 398.7 mm olup, en fzl yğış rlık yınd en düşük yğış ise ğustos yınd düşmektedir. Sıcklık için uzun yıllr 18

ortlmsı sıcklık olrk 10.0 o C olup, en düşük sıcklık ortlmsı Ock yı, en yüksek sıcklık ortlmsı ise Temmuz yı olrk elirlenmiştir. Denemenin kurulduğu yıl oln 2003 yılı Hzirn yınd yğısın olmmsı nedeniyle deneme sulnmıştır. rştırmnın ikinci yılı oln 2004 yılı ise uzun yıllr ortlmsının yrısı kdr yğış lınmış kurk ir yıl olmuştur. u dönemde en fzl yğış Ock yınd 37 mm ile gerçekleşmiştir. Temmuz ve Şut yınd hiç yğış olmmış, Eylül yınd ise 1 mm yğış meydn gelmiştir. rştırmnın üçüncü yılınd ise uzun yıllr ortlmsının (398.7 mm) yklşık 40 mm üzerinde yğış (439.4 mm) oluşmuştur. Sdece 2005 yılı Mrt yınd 104.7 mm yğış olmuş, yğışın düşmediği y olmmış, en düşük yğış miktrı ise 8.2 mm ile ğustos yınd meydn gelmiştir. Dh istenilir şrtlrın 2005 yılınd orty çıktığı Çizelge 3.2 den çıkç nlşılmktdır. 3.2 Mteryl u çlışmd mteryl olrk Gözlü Trım İşletmesinden temin edilen Kyseri yonsı ve Trl itkileri Merkezi rştırm Enstitüsünden temin edilen kılçıksız rom tohumlrı kullnılmıştır. Jips güresi olrk ise Doğ-l güre trfındn üretilen içerisinde %17 Kükürt ulunn Doğl Jips güresi kullnılmıştır 3.3 Yöntem rştırm 3 tekerrürlü olrk tesdüf loklrınd ölünmüş prseller deneme desenine göre 2003 yılı Hzirn yınd kurulmuştur. Denemede n prsellere jips dozlrı ( 0 kg d -1, 10 kg d -1, 20 kg d -1, 30 kg d -1 ), lt prsellere ise krışım ornlrı (%100 Yonc, %75 Yonc + %25 Kılçıksız rom, %50 Yonc + %50 Kılçıksız rom, %25 Yonc + %75 Kılçıksız rom, %100 Kılçıksız rom) oluşturmuştur. Ekimden önce yonc tohumlrı Rhizoium meliloti kterisi ile şılnmıştır. rştırm yeri hzırlndıktn sonr ekimden önce ir defy mhsus olmk üzere 20 kg d -1 DP ( 18 46 0) ile gürelenmiştir. Ekim 3m x 5m oyutlrındki prsellere 30 cm sır rlığı ile 10 sıry elle ypılmıştır. Türlerin ekimlerinde yonc ve kılçıksız rom için 2 kg d -1 tohum hesıyl her prsel ekilişleri düzenlenmiştir. Her ir prselde 10 det itki sırsı 19

oluşturulmuştur. lt prsellerin her iri 15 m 2, n prsellerin her iri 75 m 2, her ir loğun lnı 300 m 2 ve toplm deneme 900 m 2 lik lnd deneme yürütülmüştür.. İlk yıl ekim sırsınd, ikinci ve üçüncü yıl ise Mrt yınd üstten güreleme ypılmıştır. Ekim işlemi 2003 yılı Hzirn yınd ypılmış ve ekimden hemen sonr çıkışlrı grnti ltın lmk için 90 mm su m 2 ile sulm ypılmıştır. 3.4 Verilerin Elde Edilmesi 3.4.1 itki oyu Yoncd %10 çiçeklenme döneminde, kılçıksız romd ise şklnm döneminde n sp uzunluğu mm ölmeli metre ile her lt prselden rsgele seçilen 10 itkide toprk yüzeyinden itkinin en uzun olduğu yere kdr ölçülmüştür (Krgöz ve Erç 1977). 3.4.2 otnik kompozisyon Her lt prselde krışımı oluşturn itki türleri, hst öncesi 1 m 2 lik ln içilerek elde edilen ürün türlerine yrılmış ve her irinin yrı kuru ot ğırlıklrı 70 o C de 48 st tutulup, 24 st od koşullrınd ekletildikten sonr trtılrk ulunmuştur. Dh sonr, krışımdki ornlrı ölçüsünde, kuru ot içindeki pylrı ğırlıklrın göre otnik kompozisyon yüzdesi olrk elirlenmiştir (Tekeli ve kır 1980). 3.4.3 Yeşil ot verimi Her lt prselden ynlrdn irer sır, lt ve üstlerden 0.5 m hesp dışı ırkılrk yoncd %10 çiçeklenme, kılçıksız romd ise şklnm şlngıcınd orkl içim ypılmıştır. içimin hemen rksındn elde edilen ürün trtılrk prsel verimi, ornlnrk ise dekr yeşil ot verimi tespit edilmiştir (ltın ve Gökkuş1988). 20

3.4.4 Kuru ot verimi Her lt prselden 500 g lık yeşil ot örneği lınrk kurutm dolınd 48 st 70 o C de kurutulmuş, 24 st od sıcklığınd ekletildikten sonr 5 g duyrlı terzide trtılıp kuru ot ğırlıklrı elirlenmiştir. Elde edilen u değerler dekr yeşil ot verimleri dikkte lınrk dekrdn elde edilen kuru ot verimine dönüştürülmüştür (vcı 2000). 3.4.5 Kuru mdde verimi lt prsellerin kuru ot verimini elirlemek mcıyl kurutulmuş oln 500 g lık örnekler, değirmende öğütülmüş ve her lt prsel için 3 g lık örnekler ğzı kplı cm kpklr lınmış, sıcklığı ve süresi yrlnilen fırınd 105 o C ye yrlı etüvde 3 st tutulup 0.0001 g duyrlı terzide trtılıp kuru mdde ornı hesplnmış, elde edilen % değer kuru ot verimi ile çrpılıp kuru mdde verimi elde edilmiştir (kyıldız 1968). 3.4.6 Hm protein verimi Kuru mdde için öğütülmüş örneklerden 1 gr trtılıp önceden hzırlnn çözeltiler yrdımıyl Kjeldhl yöntemi uygulnrk hm protein yüzdeleri hesplnmış, elde edilen değerler ile ltın (1982) ın çlışmlrı dikkte lınrk dekr hm protein verimleri hesplnmıştır. 3.4.7 Eşdeğer ln indexi (LER) Eşdeğer ln indeksinin hesplnmsınd Serin vd. (1997) ve lyrk (2003) ın çlışmlrındn fydlnılmıştır. Eşdeğer ln indeksi vey ir diğer dıyl ln Eşdeğerlik Ornı, krışım hlinde yetiştirilen türlerin sf yetiştirmeye göre dh verimli olup olmdıklrını gösteren ir özelliktir. 21

Krışık ekimdeki itkisi verimi Krışık ekimdeki itkisi verimi LER= ------------------------------------------ + ------------------------------------------- Sf ekimdeki itkisi verimi Sf ekimdeki itkisi verimi LER> 1 ise krışık ekim verimi ylın ekim verimlerinden yüksektir. LER= 1 ise krışık ekim verimi ylın ekim verimleri ile ynıdır. LER< 1 ise krışık ekim verimi ylın ekim verimlerinden düşüktür. 3.4.8 Kükürt nlizi Hm protein verimi için öğütülmüş oln itki mterylinin yş ykm işlemiyle I.C.P.O.E.S cihzıyl okum ypılrk elirlenmiştir. 3.4.9 Verilerin değerlendirilmesi rştırmdn elde edilen trl, lortur ve ölçüm değerleri, tesdüf loklrınd ölünmüş prseller deneme desenine göre MSTTC progrmındn yrrlnrk vryns nlizine tii tutulmuş ve değerlendirilmiştir. ulunn ortlmlr rsındki frkın önemli olup olmdığı ise Duncn testi ile elirlenmiştir (Düzgüneş vd 1987). İşlemler rsınd orty çıkn frklılıklr ve her ir işlemin türler üzerinde meydn getirdiği etki ve unlrın interksiyonlrı yrı sptnmıştır. Yıllr rsınd frklılıklr meydn geldiği için her yıl kendi içinde değerlendirilmeye lınmıştır. Ortlmlrın rsındki frklılıklrın elirlenmesi %5 önem düzeyine göre olmuştur. 22

Şekil 3.1 Yoncd kükürt noksnlığı Şekil 3.2 Ylın ve güre uygulnmmış kılçıksız rom prseli 23

Şekil 3.3 Ylın kılçıksız rom 20 kg d -1 jips uygulmsı Şekil 3.4 Yonc-kılçıksız rom(25-75) krışımın 10 kg d -1 jips uygulmsı 24

Şekil 3.5 Ylın yoncy 20 kg d -1 jips uygulmsı Şekil 3.6 Denemenin genel görünüşü (2004) 25

Şekil 3.7 Denemenin genel görünüşü (2005) 26