Yrd. Doç. Dr. Serkan DİLEK AREL Üniversitesi TÜKETİCİ TEORİSİNİN MATEMATİKSEL AÇIKLAMALARI
Yay n No : 2590 flletme Ekonomi : 534 1. Baskı Kasım 2011 İSTANBUL ISBN 978-605 - 377-613 - 0 Cop yright Bu ki ta b n bu ba s s n n Tür ki ye de ki ya y n hak la r BE TA Ba s m Ya y m Da t m A.fi. ye ait tir. Her hak k sak l d r. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra f k s men ve ya ta ma men ya da özet ha lin de, fo to ko pi, fak si mi le ve ya bafl ka her han gi bir fle kil de ço al t la maz, da t la maz. Nor mal öl çü yü aflan ik ti bas lar ya p la maz. Nor mal ve ka nu nî ik ti bas lar da kay nak gös te ril me si zo run lu dur. Kitap içindeki yazıların sorumluluğu bölüm yazarlarına aitdir. Dizgi : Beta Bas m A.fi. Baskı - Cilt : Net K rtasiye tan. ve Matbaa San. Tic. Ltd. fiti. Taksim Cad. Yo urtçu Faik Sok. No: 3 Taksim Beyo lu/ STANBUL (Seltifika No: 13723) Tel: (0-212 249 40 60) Kapak Tasar m : Müge Günbaş Beta BASIM YAYIM DA ITIM A.fi. Narl bahçe Sokak Damga Binas No: 11 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com
Anneme,
SUNUŞ Tüketici davranışları teorisi, mikro iktisadın en önemli kısımlarından biridir. Günümüzde işletmeler, tüketici ihtiyaçlarını dikkate almadan davranmaları durumunda rekabette geri kalacaklardır. Dolayısıyla tüketici davranışları teorisi geçmişten çok daha önemli bir konumdadır. Bir süredir birlikte çalıştığım seçkin akademisyen Yrd. Doç. Dr. Serkan DİLEK in bu eseri tüketici teorisinin matematiksel açıdan incelemesini yapması bakımından kıymetli ve önemli bir eserdir. Bu eser sayın Yrd. Doç. Dr. Serkan Dilek in gece saat üçlere kadar olan sıkı çalışmasının neticesinde ortaya çıkmıştır. Kendisine yol gösterdiğim, yardımcı olduğum değerli bir akademisyenin böylesine değerli ve zor bir çalışmayı başarması benim için ayrı bir gurur vesilesidir. Enerjik, genç ve titiz bilim adamı Yrd. Doç. Dr. Serkan DİLEK in de daha ileri çalışmalar yapmak suretiyle akademik alanda ülkemizi daha ileriye taşıyacağına inanıyor ve kendisinden bu yönde çalışmalarını devam ettirmesini bekliyorum. Bu çalışmayı iktisat, özellikle mikro iktisat alanında çalışma yapan tüm akademisyenlere ve meraklılara şiddetle tavsiye ediyor, başarılar diliyorum. Prof. Dr. Osman Zekayi ORHAN Gelişim Üniversitesi İİBF Dekanı
ÖNSÖZ William Stanley Jevons; kendinden önce gelen Lardner, Gossen ve Jenkins in çalışmalarından etkilenerek fayda teorisinin temellerini atmıştır. Walras, malların fayda oranlarının, o malların fiyatları oranına eşitlendiği anda maksimum faydanın elde edileceğini ortaya koymuştur. Daha sonra Edgeworth, Pareto gibi iktisatçılar muhalif olarak faydanın sayılamayacağını ama sıralanabileceğini ortaya koyan bir teori geliştirdiler. Bu yeni teoride tüketicinin farklı mal demetlerini kullanmayı seçerek aynı fayda düzeyini elde edebileceğini gösteren farksızlık (eş fayda) eğrileri önemli rol oynamaktadır. Mikro iktisadi analizlerde tüketiciler; devlet ve üreticiler ile birlikte incelenmektedirler. Bilgisayar ve İletişim Teknolojilerinde gözlemlenen büyük ilerlemeye paralel olarak ortaya çıkan yeni ekonomide firmalar artık tüketici kararlarını, istek ve ihtiyaçlarını ele almadan üretimle ilgili kararlarını alamazlar. Mikro iktisat kitaplarının genelde başlangıç kısımları tüketici davranışları teorisine ayrılmıştır. Ayrıca tüketici yanı ele alınmadan üretici yanı ve dolayısıyla piyasa dengesinin incelenmesi mümkün olmamaktadır. Tüketici davranışları ile ilgili iktisadi çalışmalar mikro iktisat ile sınırlı kalmamış, Mutlak Gelir, Sürekli Gelir, Nispi Gelir, Hayat Evresi Hipotezi gibi makro teoriler Tüketici geliri ile tüketici harcamaları arasındaki bağlantıyı kurmayı amaçlamışlardır. Tüm bu nedenlerle ekonomi içerisinde tüketici teorisi de önem kazanmış bulunmaktadır. Sadece tüketici yanının incelenmesinde değil, aynı zamanda üretici yanının incelenmesinde de matematiksel yöntemler yoğun olarak kullanılmaktadır. Hatta sadece mikro iktisat değil, makro iktisatta da matematik-ekonometrik çalışmalar giderek yoğunlaşmaktadır. Ekonomi içerisinde matematiksel modellerin yoğunlukla kullanılması akademik camianın bir kısmı tarafından eleştirilmektedir. Eleştirilerin dayandığı temel nokta matematiksel modellerde gerçek dünya yaşamını olduğundan farklı gösteren sınırlandırıcı varsayımların bulunmasıdır. Bu eleştirilere rağmen matematiksel modellerin iktisadi olayları incelemede sağladığı kolaylıklar nedeniyle iktisadi çalışmaların büyük kısmında
VIII matematiksel modeller kullanılmaya devam etmiştir. Günümüzde mikro iktisat kitaplarının çoğunluğunun ekonomiyi matematiksel modeller aracılığıyla açıkladığı görülmektedir. Bu kitabın amacı fayda teorisinden hareketle talep değişkenine matematiksel yöntemler kullanmak suretiyle ulaşmayı başaran tüketici teorisi hakkında yekpare bir inceleme yapmaktır. Kullanılan matematiksel yöntemler nedeniyle okuyucuların en azından türev, kısmi türev, analitik geometri gibi matematiksel konularda asgari altyapıya sahip olması gereklidir. Bu özellikleri ile eserin iktisat alanına ilgi gösteren meraklılar ve akademisyenler için faydalı olacağını düşünüyorum. Çalışmam sırasında bana özveriyle sabreden anneme; çalışmamın gözden geçirilmesinde ve moral verilmesinde destekleri olan sayın Prof. Dr. Mümin Ertürk, Prof. Dr. Osman Zekayi Orhan, Prof. Dr. Sudi Apak, Doç. Dr. Nuray Terzi, Yrd. Doç. Dr. Seyfi Top, Yrd. Doç. Dr. Korkmaz Uluçay, Yrd. Doç. Dr. Lütfü Şimşek, Yrd. Doç. Dr. Nurdan Çolakoğlu ve Yrd. Doç. Dr. Tolga Ulusoy a teşekkür ederim. Akademik hayatımda desteklerinden ötürü Prof. Dr. Cuma Bayat, Prof. Dr. Ömer Asım Saçlı, Prof. Dr. Nihat Küçüksavaş, Prof. Dr. İlyas Erdal Kerey, Prof. Dr. Mustafa Aksu, Prof. Dr. Yaşar Aktaş a şükranlarımı iletmeyi borç bilirim. Çalıştığım üniversitede mütevelli heyet başkanlığını üstlenen Sayın Kemal Gözükara Beyefendi ye saygılarımı sunarım. Aynı zamanda yüksek lisans ve doktorada iktisadı sevmemi sağlayan ve bana emekleri geçen değerli hocalarım Prof. Dr. Gülsüm Akalın, Prof. Dr. Ercan Eren, Prof. Dr. Suat Oktar, Prof. Dr. Rona Turanlı, Prof. Dr. Münevver Turanlı, Prof. Dr. Işıl Akgül, Doç. Dr. Murat Donduran a teşekkürlerimi iletirim. Bir süre birlikte çalışma olanağı bulduğum değerli bilim adamları Yrd. Doç. Dr. Mustafa Ercilasun, Yrd. Doç. Dr. Özgür Ömer Ersin ve Yrd. Doç. Dr. Ayşen Akyüz e de teşekkür ederim. Kitabın basımı ve dağıtımı aşamasında emeği geçen Seyhan Satar, Gülgonca Çarpık, Müge Günbaş, Veysel Çoşkun, Gökhan Ayrancı, Özge Açıkel, Saitcan Kutsal ve tüm Beta Basım Yayım Dağıtım AŞ. çalışanlarına teşekkür ederim. Elbette kitap eleştiriye açıktır ve eleştirileri üstlenmekteyim. Yrd. Doç. Dr. Serkan DİLEK
İÇİNDEKİLER Sunuş...5 Önsöz...7 BÖLÜM 1 Tüketici Teorisine Giriş 1.1 Kardinal Fayda...3 1.2 Ordinal Fayda...6 BÖLÜM 2 Bütçe ve Farksızlık Eğrileri 2.1 Tüketici Önündeki Kısıtlar...11 2.1.1 Bütçe...13 2.1.2 Diğer Kısıtlar...15 2.2 Bütçe Doğrusu...16 2.2.1 Bütçe Doğrusunun Eğimi...18 2.2.2 Mal Fiyatlarında Değişim...20 BÖLÜM 3 Tercihler ve Fayda Fonksiyonu 3.1 Tercihler...27 3.2 Açığa Çıkmış Tercihler...29 3.3 Fayda Fonksiyonu...33 3.4 Farksızlık Eğrileri...34
X 3.4.1 Farksızlık Eğrilerinin Özellikleri...35 3.4.2 Fayda Fonksiyonunun Matematiksel Açıklamaları...40 3.4.3 Marjinal İkame Oranı...41 3.4.4 Doyum Noktası...48 3.5 Tüketici Dengesinin Matematiksel İncelemesi...49 3.5.1 Dolaylı Fayda Fonksiyonu...50 3.6 Tüketici Dengesinin Geometrik İncelemesi...53 3.7 Tüketici Dengesinin İstisnai Durumları...58 3.8 Tüketici Dengesindeki Değişimler...61 BÖLÜM 4 Tüketici Talebi 4.1 Fiyat Tüketim Eğrisi...67 4.2 Talep...70 4.3 Marshallyen Talep...76 4.4 Gelir Tüketim Eğrisi...80 4.5 Engel Eğrisi...85 4.6 Hicksyan Talep...90 4.7 Gelir ve İkame Etkileri...96 4.8 Tüketim Şebeke Dışsallıkları...103 BÖLÜM 5 SONUÇ ve DEĞERLENDİRME Sonuç ve Değerlendirme...109 KAYNAKÇA...111