T.C. MARMARA ÜNVERSTES MSEL ARATIRMA PROJELER KOMSYONU BAKANLII PROJE RAPORU WEB TABANLI YAPAY ZEKA TEKNKLER M SIMÜLATÖRLERN HAZIRLANMASI (PROJE NO : FEN-E-050608-138) Proje Yürütücüsü Yrd. Doç. Dr. Mehmet TEKTA Yardmc Aralar Yrd. Doç.Dr. Necla TEKTA Yrd. Doç. Dr. Nevzat ONAT Yrd. Doç. Dr. Gökhan GÖKMEN Ar. Gör. Dr. Gökhan KOÇYT Ar. Gör. Dr. Tahir Çetin AKINCI STANBUL, 2010 1
1. BÖLÜM... 7 1.1. Eitim... 7 1.1.1 Uzaktan Eitim Kavram... 7 1.1.2 E-Örenme... 9 1.1.3 Uzaktan Eitimde Önemli Literatür Çalmalar... 11 1.2. Web Tabanl Eitim Kavram... 20 1.2.1 Web Tabanl Eitimin Avantajlar... 21 1.2.2 Web Tabanl Eitimin Dezavantajlar... 22 1.2.3 WTE Önündeki Engeller... 23 1.3. Web Tabanl Eitimin Tasarlanmas... 24 1.4. Web Tabanl Öretimde Etkileim... 25 1.5. Türkiye de Uzaktan Eitim... 26 1.6. Web Tabanl Eitim ve Sanal Laboratuarlar... 27 1.6.1 Sanal Laboratuarlar... 28 1.6.2 Sanal Laboratuar Yaplar... 28 1.6.3 Türkiye de Sanal Laboratuarlarn Gelecei... 33 2. BÖLÜM... 35 2.1. Yapay Zekâ... 35 2.2. Yapay Zekâ Nedir?... 35 2.2.1 nsan gibi düünen sistemler... 36 2.2.2 nsan gibi davranan sistemler... 37 2.2.3 Rasyonel düünen sistemler... 37 2.2.4 Rasyonel davranan sistemler... 37 2
2.3. Yapay Zekânn Amaçlar... 38 2.4. Yapay Zekânn Tarihçesi... 38 2.5. Yapay Zekânn Alt Alanlar... 40 2.5.1 Yapay Zekâda Önemli Teknikler... 41 2.6. Yapay Zekânn Kullanm Alanlar Ve Kullanlan Teknikler... 47 2.7. Endüstride Yapay Zekâ... 48 2.7.1 Otomotivde Yapay Zekâ Teknolojileri... 48 2.7.2 Kullanm Amaçlarna Göre Yapay Zekâ Teknolojileri... 49 2.7.3 Askeri Alanda Yapay Zekâ Uygulamalar... 56 2.7.4 Tp Ve Sak Alannda Yapay Zekâ Uygulamalar... 58 2.7.5 Akll Ev Teknolojileri ve Akll Ev Aletlerinde Yapay Zekâ Uygulamalar 61 2.8. Eitimde Yapay Zekâ... 64 2.9. Teknoloji Eitiminde Yapay Zekâ... 67 2.9.1 Robotik... 70 2.10. Yapay Zekânn Ticari Uygulamalar... 73 3. BÖLÜM : Bulank Mantk (Fuzzy Logic)... 76 3.1. Giri... 76 3.1.1 Bulank Mantk n Tarihçesi ve Kurucusu Lotfi Zadeh... 77 3.2. Bulank Kümeler... 78 3.2.1 Bulank Kümelerde lemler... 80 3.2.2 Üyelik lemleri... 81 3.3. Bulank Mantn Kullanm Alanlar ve Günümüzde Uygulama Örnekleri... 85 3.4. Proje Kapsamnda Hazrlanan Bulank Mantk Simülatörünün Bölümleri 88 3
4. BÖLÜM: Yapay Sinir Alar... 91 4.1. Genel Tanm... 91 4.2. YSA'larn Genel Özellikleri... 91 4.3. YSA'larn Avantaj ve Dezavantajlar... 92 4.4. YSA'larn Kullanld Alanlar... 95 4.5. YSA'larn Tarihçesi... 97 4.6. YSA'nn Yap,Elemanlar ve Mimarisi... 99 4.7. Yapay Nöron... 101 4.8. YSA Çeitleri... 116 4.9. Sinir Sistemi ve Ysa'nn Benzerlikleri... 119 4.10. Yapay Sinir Alarn Genel Özellikeri... 119 4.11. YSA'nn Avantajlar... 119 4.12. YSA'nn Dezavantajlar... 120 4.13. Ysa'larn Sflandlmas... 120 4.13.1 Mimari Yaplarna Göre... 120 4.13.2 Örenme Yaklamlarna Göre... 120 4.14. Örenme Kurallar... 123 4.15. Arakat Balantlarna Göre Sflandlmas... 124 4.15.1 Katlar Aras Balantlar... 124 4.15.2 Dier Katlarla Balantlar... 124 4.16. Yaygn Olarak Kullanlan Örenme Algoritmas... 124 4.16.1 Geri Yaym Algoritmas... 125 4.16.2 Delta-Bar-Delta... 126 4.16.3 Multi-Layer Perception (MLP)... 127 4
4.16.4 Learning Vector Quantisation A... 128 4.16.5 Hopfield A... 129 4.16.6 Elman A... 129 4.16.7 Kohonem A... 129 5. BÖLÜM : Genetik Algoritma (Genetic Algorithm)... 131 5.1. Genetic Algoritmalar ve Evrimsel Hesaplama... 133 5.2. Rasgele Arama Algoritmas... 136 5.3. kili kodlu genetik algoritmalar... 136 5.3.1 kili kodlu genetik algoritmalarn operatörleri... 138 5.4. Amaç fonksiyonu ve parametreler... 140 5.4.1 Parametrelerin tanmlanmas ve kodlama... 141 5.4.2 Balangç Popülasyonu... 145 5.4.3 Doal seçim... 146 5.4.4 Eletirme... 148 5.4.5 Çaprazlama... 151 5.4.6 Mutasyon... 152 5.4.7 Gelecek nesil... 153 5.4.8 Yaknsama... 156 5.5. Gerçek kodlu genetik algoritma... 158 5.5.1 Amaç fonksiyonu ve parametreler... 159 5.5.2 Balangç Popülâsyonu... 160 5.5.3 Doal seçim... 162 5.5.4 Eletirme... 163 5.5.5 Çaprazlama... 163 5
5.6. Mutasyon... 166 5.7. Örnekler... 170 5.7.1 Bir Açklay Örnek GA Nasl Çalr... 170 5.7.2 Bir GAnn Nasl Çal Gösteren Dier Bir Örnek... 173 5.7.3 ki Deken çeren Bir Baka Örnek... 176 5.7.4 ki deken içeren dier bir örnek... 178 5.7.5 Gezgin Sat Probleminin Genetik Algoritmalarla Uygulamas... 192 5.8. Sonuç... 195 5.9. Proje Kapsamnda Gerçekletirilen Genetik Algoritma Simülatörü... 196 5.9.1 Temel Özellikler... 196 5.9.2 Gereksinimler... 196 5.9.3 Menüler... 197 5.9.4 Temel Kavramlar... 197 5.9.5 Simülasyonlar... 198 6. Kaynaklar... 200 6
1. BÖLÜM 1.1. Eitim Bilginin güçle edeer görüldüü günümüz bilgi toplumlarnda eitim; bilgi teknolojilerini rahatlkla kullanan, bilgiyi üreten, sflandran, sunan ve paylaan bireyler yetitirmeyi amaçlamaktadr. Bu belirtilen durumlarn gerçeklemesi; örenme-öretme süresi boyunca bireyin ön plana çkarlmas, öretme ve örenmenin örenci merkezli olmas, bu süre boyunca uygulanacak tekniklerin çada bir anlayla zamann gerekliliklerine uygun biçimde tasarlanmas, uygulanmas, deerlendirilmesi ve gelitirilmesi ile mümkün olacaktr. Belirtilen gereklilikleri karlayabilecek olan eitim teknolojisi; öretme-örenme süreçlerini etkili klarak örenmenin kolay, somut, zengin, anlaml, güdüleyici, tevik edici, verimli ve kaliteli etkinliklere dönütürülmesi için insan gücü ve onun dndaki kaynaklarn amaca yönelik olarak uygulanmaya konulmas içermektedir [1]. 1.1.1 Uzaktan Eitim Kavram Uzaktan eitim, bireylere kendi kendilerine örenme imkann saland, geleneksel eitime göre daha esnek ve birey koullarna uyarlanabilir bir eitimdir. Uzaktan eitimle eitim hizmeti götürmekteki srlklarn ksmen yada tümüyle ortadan kaldlarak eitim imkanlarn daha geni kitlelere ulalmas amaçlanmaktadr. Çok ortaml araçlarn ve sunu sistemlerinin ie koulmas, uzaktan itim tann yaplmas güçletirmektedir. Ancak, ksaca öretmen ve örencinin zaman ve mekan bakndan birbirinden ayrld ortamlar üzerine yaplandlan eitim uygulamalarn hepsi uzaktan eitim olarak adlandlmaktadr [2]. ABD Uzaktan itim Dernei, uzaktan eitimi bilgi teknolojileri ve altyaplarn örenciler aras ve renci öretmen arasndaki aktiviteleri ve eitimsel faaliyetleri salamak amacyla kullanlmasr olarak tanmlamaktadr. Bir baka tanma göre uzaktan eitim, uydu, video, ses, grafik, bilgisayar, çoklu ortam teknolojisi gibi araçlarn yardyla, eitimin uzaktaki örencilere ulalmasr [3]. Bilgisayar ve internet teknolojilerindeki hzl gelimeler öretme ve örenme yöntemlerini de çok hzl bir ekilde detirmektedir. Bu gelimeler çeitli yollarla yapla 7
gelen uzaktan eitim modellerinin web tabanl eitime (WTE) kaymas sonucunu dourmutur. WTE ise, uzaktan eitimi desteklemek için, Web üzerinden verilmek üzere hazrlanm, zamandan ve yerden (mekândan) bamsz olarak eriim olanaklar sunan, eriimin bir a üzerinden (internet ya da intranet olarak) yapld eitim ekline denilmektedir [4]. Bu tanmdan da anlalaca üzere WTE nin temel amac uzaktan itim yapabilmektir. WTE de kullanlan yöntemler arasnda eitici bilgisayar yazmlar ve simülasyonlar olmak üzere iki temel yaklam ortaya çkmaktadr. Eitici bilgisayar yazmlar genelde konularn tekrarlanmas ve bu konular hakknda çok sayda problemin çözülmesi esasna dayanmaktadr. Bu tip sistemlerde özellikle sürekli tekrarlar sistemin verimliliini ve örencilerin dikkatlerini olumsuz etkilemektedir. Simülasyon yazmlar ise örencilerin kendi oluturduklar problemleri çözebilme, deneyler yapabilme gibi daha doyurucu bir etkileim ortam sunmaktadr. Bu sistemlerin en önemli dezavantaj, tasarm ve hazrlama aamalarn daha zor ve uzun bir süreç olmasr. Simülasyon yazmlarnda çou zaman yapay zeka tekniklerinin en az bir tanesinin kullanlmas zorunludur. Bir çok sistemde ise bir kaç tekniin bir arada kullanld melez (hybrid) yaplar bulunmaktadr. Literatürde, WTE kavram bilgisayar destekli eitim (Computer Aided Instruction - CAI), yapay zeka destekli simülasyona dayal WTE sistemlerine de zeki bilgisayar destekli öretim sistemleri (Intelligent Computer Aided Instruction - ICAI) denilmektedir [5], [6]. 8
Basla Basla Ögretim Programi Problemi olustur Ögretim Elemani Ögretim Programi Problemi ögrenciye sor Ögrenci Problemi ögrenciye sor Bir kopya Cevabi al ve kaydet Cevabi al ve kaydet Bir kopya Ögrenci modeli olustur Hata Kütüphanesi Hayir Bilgisayarin cevabini veri tabanindan al Veri tabani Hayir Bilgisayarin cevabini olustur Alan uzmani Hayir Cevaplari karsilastir Cevaplari karsilastir Ögrenciye sunulan ögüt ve yönlendirmeler Sonuç Dogru mu? Sonuç Dogru mu? Evet Evet Ögrenci modelini güncelle Tüm problemler soruldu mu? Evet Ögrenme göstergelerini güncelle Bitir Bitir a-geleneksel bilgisayar destekli egitim modeli örnegi b-zeki bilgisayar destekli egitim modeli örnegi ekil 1 Uzaktan eitimde WTE modelleri. 1.1.2 E-Örenme Uzaktan eitimin bir alt kümesi olan e-örenmenin çeitli kaynaklarda farkl tanmlar mevcuttur. Bu tanmlardan bazlar unlardr: ntranet veya bir bilgisayar a bulunan platform üzerinde sunulan, örenci ile öretim elemann birbirlerinden fiziksel olarak ayr olmalarna ramen, e zamanl (senkron) veya ayr zamanl (asenkron) çoklu 9
ortam teknolojisi yardyla iletiim kurduklar, örenme hna göre örenmenin gerçekletirildii öretim sürecidir [7]. E-örenme, internet teknolojileri aracyla, retmen ve örencinin ayn ortamda ve ayn anda bulunmalarna gerek kalmadan gerçekletirilen eitim faaliyetleridir [8]. E-örenme, eitim içeriinin, internet, intranet, uydu yay, etkileimli TV, görsel/iitsel teyp, CD-ROM, vb. yoluyla elektronik ortamda aktarr[8]. E-örenme, internet, bir a veya sadece bilgisayar yoluyla gerçekleen renmelerdir[9]. Internet, intranet veya bir bilgisayar a bulunan platform üzerinde sunulan, web tabanl bir eitim sistemidir [10]. Bu tanmlar nda e-örenme, yaam boyu örenmeyi destekleyen, farkl nitelliklere sahip fakat ayn hedefe yönelmi bireyleri bir araya getiren, çeitli bilgisayar ve iletiim teknolojilerini eitimin hizmetine sunabilen, örenci merkezli, özgün kurumsal ve yönetsel yaplanmay gerektiren planlanm örenme olarak ifade edilebilir [11]. E-örenme karmak psikolojik bir olgudur. Geleneksel eitim sistemlerinde bilgi kaytl olarak vardr ve konuma vastasyla (ders vererek) veya katlarla (kitap okuyarak) örenciye aktarr. Ancak e-örenme sistemiyle bilgi sunulur, depolanr ve elektronik araçlarla gönderilir (dersin web-tabanl olarak ilenmesi gibi). Sonuç olarak, e-örenme bilginin, çok yönlü tiplerini (sözlü ve resimli), çok yönlü ilem modlar (iitsel ve görsel) ve çok yönlü örenme durumlar (ard arda ve ayn anda) içermesiyle son derece karmak hale gelir [12] E-örenme, yaygnlamaya balad ilk yllarda çevrimiçi kitaplar oluturma olarak alglansa da, son zamanlarda e-örenmeden beklenenler artmr. çeriklerin internette çevrimiçi kitap formatnda sunulmasna nazaran e-örenmenin en belirgin özellii içerik sunumunda kullanlan etkileimlerdir. E-örenmede etkileim konusu üzerinde yaplan ararmalar incelendiinde etkileimin farkl türleri olduu görülmütür. E-örenme ile ilikili olan üç farkl etkileim vardr. Bunlar: örenci-içerik, renci-öretmen ve örenci örenci etkileimidir [11], [12]. Bununla birlikte bu etkileim türlerine ek olarak, örenenin teknoloji ile içerik sunumu esnasnda olan etkileimini de ekleyerek örenci-ara yüz adnda bir dördüncü etkileim türü ortaya kmr. Örenci-içerik etkileimi denilince akla ilk gelen, örencinin içerikle karkl iletiim kurmasr. Bu iletiim sayesinde, örenci, kendisine kazandlmak istenen bilgi ve becerilere bilgisayar ortamndaki bireysel çalma ve çabas ile sahip olur. Bu çalma sürecinde örenci içerii okur, izler, uygulama yapar, soru sorar ve ald cevaplara göre 10
hatalar, eksiklerini görür. Böyle bir yapn gerçeklemesi, birçok fonksiyonun bir arada kullan ile mümkün olabilmektedir. E-örenme sistemlerindeki örenci-içerik etkileimi için kullanlan fonksiyonlar öyle sranabilir: k sorulan sorular (SSS), ilgili eitsel siteler balantlar, ilgili öreneme materyallerine balantlar, multimedya sunumu (yaz, grafikler, animasyon ve sesler), sistem üzerinde kullan rehberlii, online snav veya kiisel deerlendirme, medyann ileri seviyede kullan, içerikle ilgili online yardm, renilen materyal üzerinde örenene destek, bireyselletirilmi örenme veritaban, bireyselletirilmi eitim, çalma rehberlii, akalar, çekili ve eitsel oyunlar. Bu fonksiyonlar sayesinde örenci, içerik ile iletiim kurabilir ve karnda itmen varm gibi davranlar sergileyebilir. Özellikle e-örenmenin yap gerei, içeriin örenciyi adapte etmesi, çalmaya tevik etmesi, bireysel aktivitelerle renmeyi gerçekletirmesi, baar için en önemli etkenlerin banda gelmektedir. Bu nedenle örenci-içerik etkileimi, e-örenme sistemi yönetici ve eitmenlerin üzerinde hassasiyetle durmas gereken ciddi bir konudur [11]. 1.1.3 Uzaktan Eitimde Önemli Literatür Çalmalar Bu bölümde kapsaml ararma sonuçlar içeren iki önemli çalmann ksa özetleri verilmitir. 11
1.1.3.1 Online Derslerde Kullanlan Teknolojilerin Etkinlii 2005 ynda ABD de yaplan kapsaml bir çalmada web tabanl MBA derslerinde kullanlan etkileim teknikleri ile örenci ve öreticilerin bu tekniklere bak açlar incelenmitir. Yaplan çalmann ayrntlar adaki tablolarda özetlenmitir. Tablo 1 Ararmada kullanlan soru ve teknikleri [13]. Arama Sorular Metodlar Veri kayna 1- Hangi eitimsel aktivite ve teknolojiler Online derslerin içerik analizi 27 online ders online ders etkilerimin salamak için kullanlmaktadr Alan ararmas 102 örenci 2 -Örenci ve öreticiler online ders etkileimlerini nasl 26 öretici, 10 örenci ile bireysel röportajlar renci ve öretmen röportajlar alglamaktadrlar? ve 2 örenci grubu röportaj 3 - Bu alglama hangi noktalarda farklk göstermektedir. Alan ararmas 102 örenci Tablo 2 Çalmada dikkate alnan MBA derslerinde kullanlan eitim teknolojileri ve kullanm oranlar [13]. Teknolojiler Kullanan Kullanmayan Kullanm Oran Ders Kitab (Yaz metin) 27 0 100% E-posta 26 1 96% Ders kitabna dayal iki yönlü iletiim ve tartma 25 2 93% Asenkron (tartma forumlar v.b.) iletiim 23 4 85% Senkron (sohbet v.b.) iletiim 11 16 41% Etkileimli ara snav yöntemleri 18 9 67% PowerPoint Slaytlar 15 12 56% Web Sayfalar 13 14 48% Ses ve Görüntü klipleri 12 15 44% Telefon 8 18 30% Ses ve görüntü tabanl iki yönlü iletiim (sesli posta, anlk mesajlama, video konferans v.b.) 0 27 0% 12
Tablo 3 Çalmada dikkate alnan MBA derslerinde kullanlan öretim aktiviteleri ve kullanm oranlar [13]. retim aktiviteleri Kullanan Kullanmayan Kullanm Oran retmen sorularna soru-cevap 27 0 100% Görevler açndan geribildirim 27 0 100% Dersin (sn) ana konularn veya en önemli noktalarn özetlenmesi 26 1 96% f tartmalarna öretmen kat 25 2 93% Takm tabanl örenme aktiviteleri Online tartmalarda 22 5 81% deerlendirmenin bir parças olarak 18 9 67% katm Küçük grup tartmalar 11 16 41% Grup tartmalarna öretmen kat 1 26 4% Sanal ofis Saatleri 3 24 11% Grup içi geribildirim/kritik yapma 4 23 15% Karlarmal (dikkatli) deerlendirme 5 22 19% rencilerle online sohbet (coffee house) 2 25 7% rencilerin balatt forumlar 2 25 7% rencilerin beklentilerini ifade edebildikleri bülten panosu 4 23 15% Haber hatt (Newsline) 2 25 7% Tablo 4 Yaplan ararmalar sonucunda örenci ve öretmen alglamalarn özeti [13] Online Etkileimler Yeterince online etkileimin olmama nedenleri retmenler retmenler online etkileimi öretme ve renmenin baar için önemli bir faktör olarak alglamaktadrlar. Online etkiliimin salanmas konusunda deneyim ve bilgi eksiklii retmenler arasndaki fikir farklklar ve verilen önemdeki eksiklikler renciler renciler online etkileimin önemi konusunda farkl alglamalara sahiptirler. renme metodlarndaki farklklar veya kiisel nedenlerle tüm örencilerin fazla online etkileim istememesi Online örenmede online etkileimden beklentinin az olmas Tablo 4 de görüldüü gibi online ders veren öretmenler etkileimin baar renmenin önemli bir parças olduu konusunda genellikle hemfikirdirler. Genellikle ders etkileimlerini salamak için çok sayda teknoloji ve öretim aktiviteleri sunulmaktadr. Ancak öretmenler arasnda bu teknolojilerin veya aktivitelerin kullan 13
noktasnda, bu teknoloji ve aktivitelerin özel teknik uzmanlk gerektirmesi veya bunlarn verimli ekilde nasl kullanlacan örenilmesinin önemli bir zaman gerektirmesi nedeniyle farklar olumaktadr. Ayrca öretmenler derslerini kendi istedikleri gibi etkileimli yapmann zor olduunu kabul etmektedirler. Etkileimli online ders saynda istenilen düzeye ulamann önündeki engel, sadece fakülte srlamalar veya teknik uzmanlk ya da zaman eksiklii deil, ayn zamanda yllarca sürdürülen yüz yüze eitim düzenlemelerin kafalarda oluturduu düünce kalplar ve alkanlklardr. renciler ise kendi derslerinde online etkileim konusunda farkl tercihlere sahiptirler. Kiisel nedenler veya farkl örenme metodlar bu tercihi etkilemektedir. Baz renciler ise online etkileimin çok fazla gerekli olmad, fazla bir ey kazandrmayaca düünmektedirler. Buna ramen öretmenler verimli öretim stratejilerini ararmal ve etkileimli online örenimin önündeki engelleri kaldrma yönünde çalmalar yapmalrlar. Bu çalma sadece MBA dersleri için yaplmr. Daha fazla veri toplanabilmesi için çalmalarn sayn artmas ve ayn zamanda farkl alanlardaki online derslerin incelenmesi gereklidir [13]. 1.1.3.2 WTE in Uluslararas Analizi ve Gelecek için Tavsiyeler 2000 ynda tamamlanan ve AB projeleri kapsamnda desteklenen Web Tabanl itimin Uluslararas Analizi ve Online Eitimin Gelecekteki Geliimi için Stratejik Tavsiyeler bakl bir sonuç raporu hazrlanmr. Bu raporda online eitime verilen önemin küresel, kurumsal ve yönetimsel sonuçlar tartlmaktadr. Bu rapor reklam ve mali konularda ilave bilgiler içermekte, akreditasyon, deerlendirme, kayt ve gelime esenklii ile birlikte pedegojik konular da analiz etmektedir. Online eitimin gelecekteki geliimi ve bu geliimin önündeki engeller de ele alnmaktadr. Sonuç olarak, politikaclar, eitim yöneticileri ve online eiticiler için stratejik tavsiyeler sunulmutur. Bu çalma Internet üzerindeki derslerin uluslararas analizini sunmakta ve online itimin önemine yönelik stratejik tavsiyelerde bulunmaktadr. Sonuç ve tartmalar literatür incelemelerine, 26 ülkede 130 kurulu tarafndan salanan catalog girilerine ve bu kurumlarda söz sahibi 72 kiiyle yaplan röportajlara dayanmaktadr. Katalog verileri Mart98-ubat99 aras toplanm ve röportajlar 1999 baharnda gerçekletirilmitir. 14
Web üzerinde sunulan derslerin durumunu profesyonel bir gözle analiz etmek, dengeli deerlendirme ve AB de mesleki ve teknik eitim konusuna yeni bir bak aç getrecel uzun vadeli tavsiyeler salamaktr [14]. 1.1.3.3 Kurumsal Yaynlar Çalmada temas kurulan 130 kuruluun önemli bir ksm sadece birkaç web dersi sunmaktadr. Kurulularn %23.1 I sadece bir web dersi, %46.2 si ise 5 dersten daha az web tabanl ders sunmaktadr. Sadece dört kurulu 100 veya daha üzeri ders vemektedir. Buradan aktivitelerin çounun deneme açmaçl ve kurulu için ana eksen olmad sonucu çkarlabilir. Anket ayrca kurulularn %29.3 ünün 100 veya daha az örenciye sahip olduunu göstermektedir. Sadece dört kurulu 5000 den fazla örencisi olduunu rapor etmitir. Bu rakamlar nispi olarak oldukça düüktür ve web tabanl eitimin kurumlar açndan temel eksen olarak kabul edilmedii anlamna gelmektedir. kan bir dier sonuç, web derslerinde bilgisayar ve bilgi teknolojileri alanlarn itim amaçl ders açndan üstünlük saladklarr. Bu iki alann haricinde web dersleri çok geni bir konu aral kapsamaktadr. Konu ve ders alanlar kurumdan kuruma oldukça demektedir. Yaklak olarak kurumlarn yar sadece bir kategoride dersler sunmaktadr. Sadece be kurulu be ve üzeri kategoride derslere sahiptir. Ankete katlan ve incelenen kurulularn hiç biri gerçek veya online üniversite olarak karakterize edilebilecek düzeyde yeterli online kurs ve destek servisi salamamaktadrlar. Anket 130 kuruluun %60 n üniversite ve yüksekokullara, %10 unun geleneksel açk öretim üniversiteleri ve uzaktan eitim sektörüne ve %9.2 sinin de limitet veya anonim irketlere ait olduunu göstermektedir. 1.1.3.4 Yönetimsel Yaynlar Bir yönetim sistemi örenciler, öretmenler, dersler ve ders materyallerini idare etmeyi gerektirmektedir. Online bir yüksekokul, binlerce örenci, yüzlerce öretmen, ifre korumal web sayfalar içeren çok sayda ders, tartma forumlar, dam listeleri, f listeleri ve örenci sunumlarna sahip olabilir. Ayrca ayn zamanda, ders kitaplarn gönderilmesi, okul ve snav ücretlerinin kaytlarn tutulmas ve yerel 15
navlarn organizasyonunun yaplmas da salamak zorundadr. Tüm bu servisler bir çok geleneksel kurulu için oldukça büyük bir külfet oluturmaktadr. Büyük ölçekli ve profesyonel online eitim sunmay planlayan kurulular web ile entegre olmu bir yönetim sistemine ihtiyaç duymaktadr. Bunu baarmak için muhtelif stratejiler takip edebilirler. En basit yöntem hali hazrda çalan bir yönetim sistemine sahip bir kurulula ibirlii yapmak olabilir. Daha fazla teknik beceri gerektiren bir baka çözüm, genel internet servislerine dayal bir ev-içi sistemi gelitirmektir. Üçüncü seçenek ise online eitim için gelitirilmi standart bir sistemi satn almaktr. Bu standart sistemler sürekli olarak gelitirilmektedir. Fakat, hala yerel artlara göre adaptasyon gerektirmektedirler. Sadece baz yönetimsel adaptasyon ihtiyaçlar olabilir veya derslerde baz pedagojik srlamalar yaplmas gerekebilir. Hayal kkl yaratan fakat önemli bir tespit de bir çok kuruluun web ortam yönetimsel amaçlar için kullanmadr. D kaynak bir seçenektir ve çok kullanlmad tespit edilmitir. Sadece bir örnek tanmlanabilmitir. Röportajlarda bahsedilen standart yönetim sistemleri FirstClass, WebCT, ve Lotus Notes olmutur.. 1.1.3.5 Reklam ve Finansal Yaynlar Röportajlarn bir çounda web hizmetlerinin önemli bir fonksiyonu program ve derslerin reklamlarn yaplmas olarak ön plana çkmr. Web derslerinin örenim ücretleri kurulular ve dersler arasnda önemli farklar içermektedir. Baz dersler ücretsi ve herkese açk iken, bazlar tamamen veya ksmen d desteklere sahiptirler. Örenim ücreti alarak çalan kurulularda ücretler geleneksel ders ücretleri ile ayn veya çok farkl deildir. Bu çalmada örenci ödemelerinden salam gelir kazanan birkaç kurulu örnei ortaya çkmr. Ayn ekilde eer d kurulular tarafndan salanan ararrma gelitirme burslar ihmal edilirse, web tabanl ders sunumunun ekonomik olarak baar olabileceine inanan birkaç kurulu ortaya çkmr [14]. 1.1.3.6 Pedagojik Sonuçlar iticiler sadece online kurslarla megul olan part-time öretmenler ve norma görevlerinin yan sra baz online dersler veren tam zamanl öretmenler olarak iki gruba 16
ayrlmaktadr. Öretme faaliyetleri içinde örenci ve uzmanlarn damlarn da bir bölüm oluturduunu görmek ilginç olmutur. Röportajlardan elde edilen analiz sonucu öretmenlerin en azndan adaki fonksiyonlar gerçekletirdiini göstermektedir. Organizasyon fonksiyonlar : yap tartmalarnda admlar atan ve ilk olarak balatan kii Sosyal fonksiyonlar : Takip etme gruplar Entelektüel fonksiyonlar: soru cevaplama, örenciler internette klavuzluk etme. Deerlendirme fonksiyonlar (Assessment functions): geri besleme verme görevleri, önerileri düzeltme nsan öretimi makine öretimine göre daha yaygn bir uygulamadr. Fakat baz kurulular insan eitimine ilave olarak makine eitimi de içermektedir. Çou kurulu bireysel eitimlerle grup eitimlerini birletirme eilimindedir. Bu ikisi arasndaki odaklanma miktar da demektedir. Online öretim bir çok derste yüz yüze toplantlar, video veya sesli konferans veya telefon konumalar tamamlay unsurdur. Baz kurulular ders gelitirme ekiplerine sahiptirler. Dierleri ise öretmeni bir dersin tek tasarmc olarak kullanmaktadr. Farkl uygulamalar kalite kontrol ve gelitirme zaman açndan farkl sorunlar içermektedir [14]. 1.1.3.7 Akreditasyon Bu röportajlar sonunda online ders ve program akreditasyonlarn kurumlarn geleneksel akreditasyon ilemleriyle çok benzer olduu görülmütür. Tamamlanan ders ve programlar tanmlamada, dereceler, diplomalar, sertifikalar ve raporlar verme uygulamas çok büyük ölçüde kullanlmaktadr. Akreditasyon ileminin kurs veya programn online olmas ya da olmamasndan bamsz olduu görülmektedir. Bir çok kurulu temelde akreditasyon ileminin kampus programlar için izlenen yöntemle ayn olduunu ifade etmektedir. 17
Akreditasyon önemli bir rekabet avantaj salamaktadr. Gerekli akreditasyonu salamak için muhtelif yöntemler takip edilebilir. Dier ülkelerdeki kurumlarla ibirlii sonucunda iki tarafl akreditasyon ilemleri gerçekletirilebilir. 1.1.3.8 Deerlendirme Online derslerin toplam deerlendirmesinde çok geleneksel ve sklkla yüz yüze itim aktivitesi içeren bölümler içerdii görülmekle birlikte, Oluuma ya da geliimle ilgili format ive deerlendirme daha deneysel ve online aktivitelere dayal olarak gerçekletirilmektedir. Kurumlarn çou bir ders veya program içinde çeitli deerlendirme metotlar uygulamaktadr. Öretici hocann deerlendirmesi en genel deerlendirme biçimi olarak ön plana çkmaktadr. Kendi kendine deerlendirme örnekleri ile de bir çok yerde karlalmr. Fakat bilgisayar deerlendirmesi yöntemi yok denecek kadar az kullanlmaktadr. Ancak, muhtelif sayda online yaplan ksa snavlar, çoktan seçmeli testler ve enteraktif alrma örnekleri mevcuttur. Çok dikkatli deerlendirmeler çok azdr. Baz kurslarda hiç deerlendirme yaplmad görülmektedir. Bunun nedeni hoca içermeyen kendi kendine çalmaya dayal kurslar olmasr [14]. 1.1.3.9 Kayt ve lerleme Esneklii Kayt ve ilerlemenin her ikisi de çok veya az esnek olabilir. Ancak, grup halinde veya bireysel kayt ve ilerleme modeli olmak üzere iki temel yaklam söz konusudur. Bu iki model, pazarlama, yönetim sistemleri ve pedagojik yaklamlar açndan önemli sonuçlar içeren iki farkl stratejiyi temsil etmektedir. Çalma sonucunda grup halinde kayt ve ilerleme modelinin bireysel modele nazaran daha fazla kullanld göstermektedir. 46 kurum grup modelini, 12 kurum bireysel modeli ve 11 kurum her iki modeli ayn anda kullanmaktadr. Grup modelinin bu kadar baskn olmasn sebebi geleneksel eitim sisteminde yer alan sömestr mantna dayanan klasik düünce sisteminin hala devam etmesidir. Dier bir olas sebep, kurumlar tarafndan çok dikkatli bir ekilde gözlemlenen bireysel kayt ve ilerleme yönteminde takm çalmas ve ibirlikçi örenim imkanlar salamann çok zor olmasr. Ancak bir dier sebep de birçok örencinin bireysel 18
esneklii tercih edecei göz önüne alnarak, kurumlarn sistem olarak ve yapsal eksiklikleri ile bireysel kayt ve ilerleme yöntemini gerçekletirecek düzeyde yeterli elemana sahip olmamas da olabilir. Eer böyleyse, açk öretim üniversiteleri ve uzaktan itim kurumlarn klasik üniversite ve yüksekokullara nazaran bireysel esneklie daha fazla istekli olmas gerektii tezi ortaya atlabilir. Ancak bu çalmada bu tezi destekleyecek kantlar bulunamamr [14]. 1.1.3.10 Gelecekteki Gelimeler Online eitime olan ilgi oldukça fazladr ve bu eitimi uygulayan kurumlar hzla ve dünya çapnda çoalmaktadr. Kanada da yaplan ciddi bir analiz, öncelikli büyüme stratejileri, daha çok ve çeitli programlar açmak, uluslararas örencilere hitap etmek ve irket eitimi gibi yeni ve çekici pazarlar bulmak olmas gerektii sonucuna varlmr. Bu çalma sonucunda da ilerde, derslerin kalitelerinin daha iyi olaca, daha çok ders açlaca, ilave online hizmetler verilerek derslerin çekici hale getirilecei, öretmen itimi üzerine bir yönelme olaca, dier kurumlarla daha fazla ibirlii yaplaca ve ilave organizasyona dayal sonuçlar ortaya çkaca öngörülmektedir [14]. 1.1.3.11 Engeller Online eitimde büyük ölçekli baar beklenebilmesi için üstesinden gelinmesi gereken çok sayda engel mevcuttur. Bunlar arasnda, finansal engeller, deime kar gösterilen direnç, bant genilii srlamalar, eriim srlamalar, yetersiz ararma araçlar, telif haklar konular ve online deerlendirme önündeki engeller vardr. Finansal engeller önemlidir. Çalma sonucunda çok az sayda kuruluun örenci ücretlerinde gelen salam bir gelirinin olduunu göstermektedir. Ayn zamanda gelitirme ve bakm maliyeti de yüksek olabilir. Ayrca, baz ülkelerdeki ulusal düzenlemeler kurumlarn öretme ücretini ödemeyi reddetmektedir. Online deerlendirmenin efektif kullan önünde de çok sayda engel vardr. Bunlardan bazlar, kamusal ve kurumsal düzenlemeler, fiziksel devamlk gelenekleri, teknik imkanszlklar, örenci tanmlanmas, çalnt dijital metaryellerin tespiti gibi konular bulunmaktadr [14]. 19
1.1.3.12 Stratejik Öneriler Sonuç olarak, online eiticiler, eitim yöneticileri ve politikaclar için adaki sekiz öneri sralanmr rencilerin online hareketliliklerini kolaylarmak için, derecelerin, sertifikalar, kredilerin ve notlarn ulusal ve uluslararas uyumunu arttrmak gerekir. Kurumlar öretim ücretlerini ödemesini engelleyen ulusal düzenlemelere kar kmak gerekir. Maliyet olarak verimli olan online eitim üzerine younlamak gerekir. Online eitimin yönetimi için daha iyi sistemler gelitirmek gerekir. Online eitici, yönetici ve kanun yaplarn eitimi için yaplan tevikleri desteklemek gerekir. Online deerlendirmeyi engelleyen tutum ve düzenlemelere kar çkmak gerekir. Online pedagoji ve didaktik üzerine daha fazla ararma çalmas desteklemek gerekir. Online öreticilerin i yüklerini azaltmak için yöntemler gelitirmek ve uygulamak gerekir [14]. 1.2. Web Tabanl Eitim Kavram Web Tabanl Eitim (WTE), nternet araçlar kullanan bir uzaktan eitim modelidir. WTE uzaktan eitim sistemleri arasnda en yenisidir. WTE; uzaktan eitim, bilgisayar destekli eitim ve nternet in bir arada kullanld bir sistem olarak ortaya kmr. Genel olarak, WTE in bir tan yaprsa, Web üzerinde uzaktan eitimi desteklemek amacyla hazrlanm kiisel sayfalara ve bu sayfalarn oluturduu eyleme WTE (WTE) denir. WTE nternet in gelimeye ve yaygnlamaya balamasyla birlikte uzaktan eitime açlm yeni bir kapr. Uzaktan eitim WTE ile yeni bir boyut 20
kazanmr. WTE ile birlikte uzaktan eitimin enteraktiflii artm, örenci ve retmenin senkron veya asenkron olarak fikir tartmas mümkün hale gelmitir. WTE zla ilerleyen teknolojinin yakalanmas ve takip edilmesi adna en büyük imkandr. Çünkü her gün yeni birçok yeni teknolojinin ortaya çkt dünyamzda bu yenilikleri takip etmenin tek yolu Web tabanl eitimdir. WTE insanlarn örenme ekillerini deil, eitmenlerin öretme yöntemlerini detirmitir. WTE internetin ve bilgisayarn kolay elde edilir olmasyla her evi bir okul, bir fakülte, bir kurs haline getirmitir. WTE de internetin ve bilgisayar teknolojisinin tüm nimetlerinden faydalanlarak pedagojik açdan çok yüksek kalitede dersler hazrlanabilir. Dersin anlatnda nternet ve bilgisayarlar tarafndan desteklenen yaz, ses, görüntü, animasyon, simülasyon kullanlabilir. Baka bir deyimle dersin örenciler tarafndan anlalabilmesi için gerekli bütün artlar salanabilir. Bu da Web Tabanl Eitimin eitim kabiliyetini göstermektedir [15]. 1.2.1 Web Tabanl Eitimin Avantajlar WTE de örenciler, çalmak istediklerinde ister evlerinden, isterse de Internet e balanlabilen baka mekanlardan eitimlerini alrlar. Böylece her zaman her yerde eitim olgusu gerçeklemi olur. Bununla birlikte teknolojik imkanlarn elverdii ölçüde kameralardan da faydalanlabilir. Bunun sonucunda da yüz-yüze itim olgusu gerçekletirilir. WTE ile kurumlar ve bölgeler aras dengesizlikler kaldr veya en aza indirilerek eitimde frsat eitlii salanr. WTE de örenciye klasik eitimde sunulan kaynaklardan çok daha büyük ve geni kaynak sunulur. WTE içerisinde hazrlanacak olan web sayfalar ile renciler konular ile ilgili balantlar yapmas ve gerekli bilgileri bizzat bilginin kaynandan almas salanabilir WTE klasik eitim sistemine göre %40 - %60 daha ucuzdur. WTE de klasik itim sisteminde temin edilmesi gereken bina, sf, sra, tahta gibi birçok araç kullanlmaz. Ders için gerekli olan, örencilerin evlerinden bilgisayarlar ile 21