Özel Rapor 12 Mart 2013 21. YÜZYIL TÜRKİYE ENSTİTÜSÜ AYRILIKÇI PKK TERÖRÜNÜN EKONOMİK MALİYETİ Yazar Hakkıda Servet Mutlu 1995-1997 yılları arasıda Ege Üiversitesi de deka yardımcısı ve İktisat bölümü başkaı olarak görev almıştır. 1998-2007 yılları arasıda Başket Üiversitesi de İktisat bölüm başkalığı yapmış, 1998 de bu yaa fakülte yöetim kurulu üyeliği ve 2007 yılıda beride Seato üyeliği yapmaktadır. Prof. Dr. Servet Mutlu; Doğu Soruuu Kökeleri (2003) kitabıı ve Ayrılıkçı PKK Terörüü Ekoomik Maliyeti (2008), Türkiye Ekoomisi ve IMF Politikaları (2003), Devlet ve Doğu (1999), The Turkish Cetral Place Hierarchy: Its Structure ad Some of its Determiats (1988), The Ecoomic Cost of Civil Coflict i Turkey (2011), Ethic Kurds i Turkey: A Demographic Study (1996), Late Ottoma Populatio ad Its Ethic Distributio (2007), Populatio of Turkey: By Ethic Groups ad Provices (1995) gibi öemli makalelerii yazarıdır. Devamı Arkada I. Giriş Servet MUTLU* Bidokuzyüzseksekdörtte beri devam ede ayrılıkçı PKK terörüü Türkiye ye öemli ekoomik maliyeti olmuştur. Güvelik harcamalarıdaki artış, fizikî varlıkları tahribi, boşala ya da boşaltıla köylerde atıl kalmış kayakları aksi halde getirebilecekleri getiri, terör edeiyle göç edeleri ve köye döüş yapaları yeide yerleşimi içi harcaa kayaklar, öle ya da yaralaaları ölüp ya da yaralamasalardı üretime yapabilecekleri katkı terörü ekoomik maliyetleri arasıdadır. Terörü Türkiye ye maliyeti kousuda çok çeşitli tahmiler ileri sürülmüştür. Dayaak oktaları, asıl yapıldıkları belirtilmeye bu tahmilerde kimi 250-300 milyar Dolar a kadar çıkabilmektedir 1. Daha öce esel verilere dayaarak yapıla bir çalışmada, 1999 yılı soua kadar ola döemde terörü ekoomik maliyetii yaklaşık 2000 Yılı Dolar ıyla 18 milyar Dolar olduğu tahmi edilmiştir 2. Arada geçe zama içide, terörü maliyeti artmış, dolayısıyla yei bir tahmie ihtiyaç duyulmuştur. Bu çalışma 1984-2005 döemi içi yei bir tahmi yapmaya yöeliktir. 2005 sorası içi veri kısıtı edeiyle bir çalışma yapılamamıştır. * Prof. Dr., Başket Üiversitesi, İktisat Bölümü
21. Yüzyıl Türkiye Estitüsü" (21YYTE) 21.YYTE; Türkiye ve düyadaki millî güvelik stratejileri, ekoomi, hukuk, eerji/eerji güveliği, ükleer eerji/ ükleer silahlama, eformasyo/bilgi iletişimi, aayasal düze, hukuk, adalet, düşük yoğuluklu çatışma (terör ve terörizm), teostratejik araştırmaları demokrasi ve sivil toplum arastırmaları gibi işlevsel aa koular ile, çevre/türk Düyası ülkeleri ve küresel/bölgesel güçler ile uluslararası örgütlerdeki gelişmeleri izlemek, bu gelişmeleri Türkiye i milli mefaatleri ve ulusal güvelik gerekleri, doğrultusuda icelemek ve bu alalarda ciddî çalısmalar yaparak alteratif politika, strateji, program ve projeler üretmek amacıyla 01 Aralık 2005'de kurulmuştur. 21.YYTE de kurulma amacıa uygu olarak aşağıdaki araştırma gurupları kurulmuştur. Aayasal Düze, Hukuk, Adalet Araştırma Gurubu Bio ve Ge Tekolojileri Araştırma Gurubu Teostrateji Araşırmaları Gurubu Millî Güvelik Stratejileri Arastırma Gurubu Eerji ve Eerji Güveligi Araştırma Gurubu Düşük Yoğuluklu Çatısma (Terör ve Terörizm) Araştırma Gurubu Eformasyo ve İteret Tekolojileri Araştırma Grubu Çalışmada terörü yoğulaştığı Doğu ve Güeydoğu illerii terör edeiyle uğradığı dolaylı ekoomik kayıplara, özellikle yüksek risk ortamı edeiyle buralarda yatırımları azalmasıda kayaklaa kayıplar kousua girilmeyecektir; çükü ülkei içide buluduğu ekoomik gelişme evreside Doğu ile Batı arasıda arta ekoomik yatırım hacmi farklılıklarıı e kadarıı dışsal ekoomileri Batı da belli birkaç merkezde yoğulaşması ve işletme ve ket bazıda ölçek ekoomileri gibi edelerde, e kadarıı Doğu daki risk ortamıda kayakladığıı ayrıştırmak güç, hattâ mevcut veriler bağlamıda olaaksızdır. II. Ekoomik Maliyet ve Tahmi Yötemi Ekoomik maliyet; bir faaliyeti gerçekleştirmek içi kullaıla kayakları fırsat maliyetlerii toplamıdır. Terörle mücadele bağlamıda iki tür ekoomk maliyette sözedilebilir: i) doğruda maliyetler ve ii) dolaylı maliyetler. Doğruda ekoomik maliyetler; ayrılıkçı terör olmasaydı toplumu katlamak durumuda kalmayacağı maliyetlerdir. Buları e öemlileri arta güvelik harcamaları, mal ve caa verile zarar ve kayıp, özellikle kırsal kesimde terörde kayaklaa göç edeiyle uğraıla üretim kaybı ve göç ede üfusu yeide iskâ maliyetidir. Dolaylı maliyetler ise terörü bir ya ürüü ola maliyetlerdir. Bular arasıda arta risk edeiyle bölgede ve ülkede sermaye kaçışı, becerili emek göçü ve terörle mücadeleye ayrıla kayakları aksi halde, yai terörle mücadelede kullaılmasalardı, getirebilecekleri getiridir. Bu çalışmada ca kaybı ve isaa verile fizikî zara dışıdaki doğruda maliyetler ele alımıştır. Her e kadar bâzı kamu projeleride, fayda-maliyet aalizi yapılırke, isa hayatı içi bir ekoomik değer hesabı yapılıyorsa da 3,bu maliyetler, hem hesap yötemi bakımıda tartışmalı 4 olduklarıda, hem de öleleri hayatı ve yaralaaları kedilerii ve yakı çevrelerii katladığı maddî, psikolojik ve sosyal maliyetler yaıda bir bakıma öemsiz kaldıklarıda, ekoomik maliyet hesaplarıa dahil edilmemiştir. Ekoomi ve Küreselleşme Araştırma Gurubu Rusya Araştırma Gurubu Amerika Araştırma Gurubu Avrupa Birliği Araştırma Gurubu Avrasya-Türk Düyası Araştırma Gurubu Orta Doğu Araştırma Gurubu Balkalar-Kıbrıs Araştırma Gurubu Çi-Uzakdoğu Araştırma Gurubu Orta Asya Araştırmalar Merkezi Rus Slav Araştırmalar Merkezi Orta Doğu ve Afrika Araştırmaları Merkezi Balkalar ve Kıbrıs Araştırmalar Merkezi Amerika Araştırma Merkezi Avrupa Birliği Araştırmalar Merkezi Güey Kafkasya İra Pakista Araştırmalar Merkezi Asya Pasifik Araştırmalar Merkezi Ekoomik maliyetler bütçesel maliyetlerde farklıdır. Doğruda ekoomik maliyetlerde bazıları, öreği terörde kayaklaa göç edeiyle kırsal kesimde uğraıla üretim kaybı, bir bütçesel maliyet değildir. Öte yada, bazı bütçesel maliyetler de birer ekoomik maliyet değildirler. Öreği, Köye Döüş ve Rehabilitasyo Projesi [KDPR] çerçeveside verile, vatadaşı terör edeiyle uğradığı kaybı telafi edici tazmiatlar 5 birer bütçesel maliyettir, fakat ekoomik maliyet değildir. Daha öceki çalışmada, toplam ekoomiye maliyet içide, payı küçük ola birkaç harcama ve kayıp kalemi dışıdaki tüm harcama ve kayıplar öce Türk Lirası ciside hesap edilmiş, bular cari yılı yıl ortası TL/Dollar kuru kullaılarak Dolar a çevrilmiş ve bu Dolarlar, Amerika birleşik Devletleri ketsel yerler tüketici fiyat edeksi kullaılarak 2000 yılı sabit Doları a irca edilmiştir. Acak, Dolar ı so birkaç yıldır TL karşısıda değer kaybetmesi edeiyle, bu hesap yötemii gerçek maliyetleri yasıtmayacağı düşüülmüş ve bir başka tahmi yötemi kullaılmıştır 6. Yei yötemde, istisa teşkil ede ve toplam maliyet içide öemsiz bir yer tuta maliyetler dışıda tüm maliyetler TL ciside hesap edilmiş ve her yıla ilişki maliyetler Gayri Safi Millî Hasıla deflatörü kullaılarak 2005 yılı sabit fiyatları ciside ifade edilmiştir. Bu şekilde ifade edile maliyetler 2005 yılı 2 www.21yyte.org
Tablo 1: Güvelik Harcamalarıı Gayri Safi Milli Hasıla (GSMH) İçideki Payları, Bu Payları Harcamaları Uzu Döem Eğilimide Pozitif Sapmaları ve Sapmaları Kosolide Bütçe Açığıa Katkısı, (%) Yıl Milli Savuma Bakalı ı c GSMH I çi leri Bakalı ı GSMH II Emiyet Geel Müdürlü ü GSMH III Jadarma Geel Komutalı ı GSMH IV Güvelik Harcamaları GSMH V Güvelik Harcamaları -daki Artı GSMH VI Kosolide Bütçe Açı ı GSMH VII VI VII VIII 1960-64 a 4.06 0.14 0.29 0.40 4.89 1965-69 a 3.33 0.15 0.25 0.34 4.07 1970-75 a 2.58 0.16 0.35 0.28 3.37 1975 2.59 0.17 0.41 0.31 3.48 1976 2.77 0.08 0.47 0.26 3.58 1977 2.94 0.14 0.53 0.25 3.86 1978 2.41 0.10 0.56 0.24 3.31 1979 2.53 0.08 0.54 023 3.38 1975-79 a 2.65 0.11 0.50 0.26 3.52 1980 3.21 0.10 0.51 0.28 4.10 1981 2.89 0.07 0.43 0.24 3.63 1982 2.32 0.06 0.39 0.21 2.98 1983 2.64 0.07 0.45 0.25 3.41 1984 2.38 0.06 0.44 0.23 3.11 1980-84 a 2.69 0.07 0.44 0.24 3.44 1975-84 b 2.67 0.09 0.47 0.25 3.48 1985 2.12 0.05 0.42 0.22 2.81 1986 2.18 0.05 0.44 0.22 2.89 1987 1.94 0.08 0.48 0.22 2.72 1988 2.02 0.10 0.45 0.21 2.78 1989 2.22 0.13 0.54 0.25 3.14 1990 2.53 0.17 0.63 0.28 3.61 0.13 3.01 4.32 1991 2.67 0.21 0.77 0.35 3.90 0.42 5.28 7.95 1992 2.98 0.22 0.79 0.44 4.43 0.95 4.30 22.09 1993 2.67 0.21 0.78 0.48 4.14 0.66 6.69 9.87 1994 2.61 0.21 0.69 0.57 4.08 0.60 3.91 15.35 1995 2.73 0.19 0.52 0.48 3.92 0.44 4.02 10.95 1996 2.61 0.17 0.68 0.43 3.89 0.41 8.26 4.96 1997 2.83 0.19 0.77 0.44 4.23 0.75 7.62 9.84 1998 2.88 0.18 0.78 0.47 4.31 0.83 7.28 11.40 1999 3.50 0.19 0.89 0.58 5.16 1.68 11.86 14.17 2000 3.41 0.18 0.84 0.52 4.95 1.47 10.93 13.45 2001 3.39 0.18 0.95 0.54 5.06 1.58 16.91 9.34 2002 3.28 0.17 0.96 0.55 4.96 1.48 15.16 9.76 2003 2.81 0.16 0.92 0.51 4.40 0.92 11.27 8.16 2004 2.49 0.16 0.90 0.48 4.03 0.55 7.06 7.79 2005 2.34 0.21 0.88 0.46 3.89 0.41 1.67 24.55 NOT: a) Beş yıllık ortalama ; yıllık paylar toplamıı aritmetik ortalamasıdır. b) 1975-79 ve 1980-84 döemlerie ilişki beşer yıllık ortalamaları aritmetik ortalamasıdır. c) Milli Savuma Bakalığı harcamalarıa 1987 de itibare Savuma Saayi Destekleme Fou dahildir. VERİ KAYNAKLARI: Kesileşmiş güvelik harcamaları içi: MBBMKGM, 1995; MBMGM, 2006; GSMH, Kosolide Bütçe açıkları ve Savuma Saayi Destekleme Fou içi: DPT, 2007. www.21yyte.org 3
ortalama Dolar kuru kullaılarak 2005 Yılı sabit Dolar ı olarak ta ayrıca verilmiştir. Güvelik harcamaları dışıdaki maliyet hesaplarıa temel ola verileri asıl türetildikleri ve faydalaıla kayaklar EK te verilmiştir. III. Güvelik Harcamaları Ayrılıkçı terörü iceliksel olarak hesabedilebilecek e büyük maliyeti güvelik harcamalarıdaki artışta kayaklamıştır. Burada ele alıa güvelik harcamaları zama içideki seyirleri istatistikî olarak izleebile Milli Savuma Bakalığı, İçişleri Bakalığı, Emiyet Geel Müdürlüğü ve Jadarma Geel Komutalığı harcamalarıdır. Ayrılıkçı terör edeiyle Başbakalık Örtülü Ödeeği de ve Milli İstihbarat Teşkilatı harcamalarıda da olası artışlar olmuştur; acak elde veri bulumadığıda, bular maliyet hesaplarıa dahil edilememiştir. İzleebile güvelik harcamalarıı Gayri Safi Milli Hasıla [GSMH] daki paylarıı 1960 da bu yaa seyirleri Tablo 1 de verilmiştir. Güvelik harcamalarıda e büyük payı, Milli Savuma Bakalığı alagelmiştir 7. Milli Savuma Bakalığı harcamalarıı payı 1960 ları ortalarıda itibare azalmaya başlamış ve 1970-74 döemide GSMH daki payı ortalama, yüzde 2.58 e imiştir. Bu azalmada, düya siyasetide Doğu ve Batı Blokları arasıdaki ilişkilerdeki tedricî yumuşamaı ve Türkiye i 1960 ları ortalarıda itibare Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği e açılımıı rolü olmuş olabilir. 1975-84 döemide Bakalığı harcamalarıı payı tekrar düşmeye başlamış ve 1987 de bir dip oktasıa ulaşmış ve bu tarihte itibare tekrar artmaya başlamıştır. Bu artış eğilimi özellikle 1999-2002 arasıda çok belirgi olmuştur. Bu eğilim Türk Ordusu u Yei Strateji Kosepti yle uyumludur. İçişleri Bakalığı ı GSMH da aldığı pay Milli savuma Bakalığı ıki gibi, 1960-74 arasıda görece yüksek olmuş, 1975-1986 arasıda tedricî olarak düşmüş, 1986 da sora, PKK terörüü artışıa paralel olarak yükselmiştir. Emiyet Geel Müdürlüğü ü GSMH da aldığı pay 1960-1969 arası görece düşük olmuş, 1970 leri başıda itibare ketlerde arta terör ve iç karışıklık olaylarıyla birlikte artmıştır. 12 Eylül 1980 de sora gele göreli sûkueti etkisiyle, Müdürlüğü GSMH da aldığı pay bir süre düşük kalmış, 1989 da itibare arta PKK terörüe paralel olarak, radikal bir şekilde artmıştır. Jadarma Geel Komutalığı ı GSMH da aldığı pay da 1980 de sora Emiyet Geel Müdürlüğü ü aldığı paya bir paralellik göstermiştir. Türkiye i iç ve dış güvelik durumuda, ayrılıkçı terör dışıda, harcamalarda bir artış gerektirecek bir değişiklik olmadığıa, hattâ Sovyetler Birliği i dağılması ve Doğu Bloku u çökmesiyle dış tehdit azalmış bile olduğua göre, güvelik harcamalarıdaki artışları, özellikle Emiyet Geel Müdürlüğü ve Jadarma Geel Komutalığı ı harcamalarıdaki artışları, doğruda doğruya ayrılıkçı terörle mücadelede kayakladığı açıktır 8. Güvelik harcamaları acak 1980 leri souda artmaya başlamıştır; çükü terörü gerçek boyutuu algılamasıda ve etki mücadele şeklii alaşılmasıda geç kalımıştır 9. Uzu bir süre PKK küçümsemiş ve zamaı başbakaı tarafıda bile, bir avuç çapulcu olarak iteledirilmiştir. PKK ya karşı ciddî yapılama 1991 de hız kazamış, mücadele içi gerekli doaım bu tarihte itibare ediilmiştir. Öreği Bölge deki birliklerdeki gece görüş gözlüğü sayısı 1987 de sadece 327 ike 1992 Hazira ıda 1410 a, helikopter sayısı 20 de 117 ye çıkarılmıştır. Ayrılıkçı terör edeiyle güvelik harcamalarıdaki artışı tahmi edebilmek içi, her kuruluşu GSMH daki payıı görece bir istikrar arzettiği 1975-1984 döemideki yıllık paylarıı aritmetik ortalaması hesabedilmiş, 1985 te bu ortalamada pozitif sapmalar, terörle mücadelede kayak- 4 www.21yyte.org
laa ek güvelik harcaması, diğer bir deyişle terörü güvelik maliyeti olarak alımıştır. İçişleri Bakalığı, Emiyet Geel Müdürlüğü ve Jadarma Geel Komutalığı ı 1990 da itibare GSMH da aldıkları payları daha öceki yıllara görece çok belirgi olarak artmaları ve bu artışları, ayrılıkçı terör örgütüe karşı verile mücadelei yoğuluğudaki artışa paralellik göstermesi edeiyle, bu artışları terörle mücadelede kayakladığı hiçbir şüpheye mahal bırakmayacak kadar açıktır. Milli Savuma Bakalığı ı GSMH da aldığı payı uzu döem ortalamasıa görece gösterdiği pozitif sapmaları, bazılarıı daha öceki yıllardaki egatif sapmaları telafi edecek itelikte oldukları söyleebilir. Acak, özellikle 1997-2002 arasıda Bakalığı aldığı payı belirgi şekilde artması öceleri terörle fiilî mücadele, 2000 de sora ise fiilî mücadele yaıda, daha etki mücadele yötemlerii getirdiği ek harcamalarda kayaklamış olması büyük bir olasılıktır. Bakalığı harcamalarıdaki uzu döem ortalamasıa göre artışları büyük bir bölümü bu döemde olmuştur ve doğruda doğruya terörle mücadeleyle ilişkilidir. Daha öceki çalışmada izlee yötemle yapıla tahmie göre, terörle mücadelei güvelik harcamalarıa getirdiği ek doğruda yük ise, 2005 yılı Sabit Dolar ı ciside, 1999 soua kadar 16.06 milyar Dolar, 2005 yılı soua kadar 32.01 milyar Dolar dır. Öceki çalışmada, 1999 yılı soua kadarki doğruda maliyet, 2000 sabit ABD Dolar ı ciside 14.71 milyar Dolar dı. Aradaki fark, temelde harcamaları farklı yılları Dolar ı ciside ifade edilmeside kayaklamaktadır 12. Tablo 2 deki tahmilerde aşağıdaki hususlar açıkça görülmektedir. i) Milli Savuma Bakalığı ı harcamalarıda, özellikle Yıl 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 1989-99 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2000-05 Toplam Tablo 2: Ayrılıkçı Terör Nedeiyle Güvelik Harcamalarıdaki Tahmiî Artış Milli Savuma Bakalı ı 935.76 193.14 613.74 635.37 3114.49 5492.50 2955.01 2592.19 2365.55 574.25 8487.00 13979.50 (2005 Yılı YTL si Olarak Milyo YTL) çi leri Bakalı ı 95.64 217.74 330.87 383.36 381.79 358.54 312.24 272.79 372.06 34548 363.66 3434.17 347.40 313.22 298.60 274.83 302.61 569.09 2105.75 5539.92 Emiyet Geel Müdürlü ü 173.19 443.96 839.89 956.89 1001.81 664.98 151.29 733.46 1139.13 1219.11 1563.26 8886.97 1465.52 1717.33 1888.57 1833.51 1928.61 1979.65 10813.19 19700.16 Jadarma Geel Komutalı ı 84.83 282.79 573.53 750.54 980.62 740.36 637.87 728.71 873.63 1237.07 6889.95 1078.18 1044.07 1163.38 1066.48 1019.87 1021.44 6393.42 13283.37 Toplam 268.83 746.53 1453.55 2849.54 2134.14 2004.14 1397.03 1644.12 2853.64 3073.59 6278.48 24703.59 5846.11 5666.81 5716.10 3749.07 3251.09 3570.18 27799.36 52502.95 NOT: a) Ayrılıkçı terörle mücadele edeiyle harcamalardaki yıllık artışlar, Gayri Safi Millî Hasıla Deflatörü kullaılarak 2005 Yılı YTL sie irca edilmiştir. KAYNAK: Gayri Safi Milli Hasıla Deflatörü içi: DPT, 2007;11. Ayrılıkçı terör edeiyle güvelik harcamalarıdaki artışlarla ilgili tahmiler Tablo 2 ve Ek Tablo 2 de verilmiştir. Tablo 2 ye göre ayrılıkçı terörle mücadele 2005 yılı soua kadar 2005 Yılı fiyatlarıyla Yei Türk Lirası (YTL) ciside, Türkiye ye 52.5 milyar YTL doğruda maliyet getirmiştir. Bu gerçek bir kayak maliyetidir. 1999-2003 arası, uzu döem ortalamalara görece, hatırı sayılır artışlar olmuştur. Bu souç terörle mücadeleye verile öemi yasıtmaktadır ve Türk Silahlı Kuvvetleri i kouşuu siklet merkezii değişmesi ve Güeydoğu ya kaydırılmasıyla da uyumludur. ii) Terörle mücadele daha çok iç güvelik kuruluşlarıı harcamalarıı artırmıştır. Emiyet Geel Müdürlüğü ve Jadarma Geel Komutalığı parasal maliyet açısıda, terörle mücadelei yüküü paylaşmışlardır. Emiyet Geel Müdürlüğü harcamalarıdaki büyük artışı kısme, terörü ketlere, özellikle de büyük ketlere, sıç- www.21yyte.org 5
ramasıda ve terörist örgütü ketlerdeki yadaşlarıı hareketleriyle mücadelei bir soucu olması olasıdır. iii) Terörle mücadele 1990 larda gittikçe arta ve acak 2000 leri ortalarıa doğru azalmaya başlaya bütçe açıklarıa katkıda bulumuştur. Acak bu katkı, terörle mücadelei maliyetii birkaç yüz milyar Dolar olduğuu savlayaları zımî olarak atfettikleri katkıı oldukça altıdadır. Ayrılıkçı terörle mücadelei bütçe açığıa katkısı, bütçe açığıı bir oraı olarak 1990 da yüzde 4.32 ile 2005 te yüzde 24.55 arasıda oyamış, çoğu yıllar yüzde 8 ile yüzde 14 arasıda kalmıştır (bkz. Tablo 1, sütu VIII). Döem Acak, Geel Nüfus Sayımlarıa dayaa veriler sadece 1975-1990 arası içi mevcuttur. 1997 Nüfus tespiti çalışmasıda göçe ilişki sorular bulumadığı içi 1990-1995 arası içi herhagi bir göç verisi yoktur. 1995-2000 arası içi TÜİK i bir tahmii bulumaktadır. Geel Nüfus Sayımlarıa ve 1995-2000 arası içi TÜİK verilerie dayaa göç verileri Tablo 3 tedir. Tablodaki, 1990-1995 arasıdaki göç verileri, 1985-1990 arasıda göçleri, 1980-1985 ile 1985-1990 döemleri ara- 1975-1980 1980-1985 1985-1990 a 1990-1995 b 1995-2000 TOPLAM Bölgedeki llerde l ve lçe Merkezlerie Göç I 35652 35781 60105 100964 79448 Bölgedeki llerde l çi Toplam Göç II 75198 73918 122980 204606 89869 Bölgedeki, Bölge çi ller Arası Göç III 60402 53767 73893 101552 80642 Bölgedeki lerde l Dı ıa Göç IV 363623 352098 534981 812855 628855 Ayrılıkçı terörle mücadelei parasal boyutuu kamuoyuda ifade edile rakamları yaklaşık beşte- biri düzeyide olması buu öemsiz bir büyüklük olduğu alamıa gelmemektedir. Ortaya çıka büyüklükler; ülkei maliyesi ve kalkıma ihtiyaçları gözöüe alıdığıda asla küçümsemeyecek boyutlardadır. Terörle mücadele içi 2005 yılı soua kadar harcaa kayaklarla GAP bitirilebilir 13, yaklaşık 6000 kilometre otoyol ya da Akara-Sivrihisar arasıdakie bezer, ayı stadartta, 16000 kilometre bölümüş yol yapılabilirdi. IV Ayrılıkçı Terörü Nedelediği Göçler Ayrılıkçı terörle mücadele sadece güvelik harcamalarıda artışlara ede olmamış, büyük bir göç dalgasıa yol açmış, bu da öemli maddî kayıplar getirmiştir. Göçte kayaklaa maddî kayıpları tahmi edebilmek içi, herşeyde öce kaç kişii terör edeiyle göç ettiğii bilimesi gerekir. Bu kouda da kamu oyuda çeşitli rakamlar, dolaşmakta, bazı tahmilere göre göç sayısı üç milyoa ulaşmaktadır 14. Hacettepe Üiversitesi Nüfus Etütleri Estitüsü [HÜNEE] ü yaptığı Toplam Göç V[=II+IV] 438821 426016 657961 1017461 718724 3258983 Terör Nedeiyle Göç Tahmi A c araştırmaya göre ise, 2005 yılıa kadar terör edeiyle Bölge de toplam 937.7 bi ile 1 milyo 200 bi arasıda kişi; Bölge deki kırsal alada ise 728 bi ile 946 bi arasıda kişi göç etmiştir 15. Toplam göç, il içi ve il dışıa göçler kousuda e güveilir rakamlar Devlet İstatistik Estitüsü [DİE] ü, şimdiki adıyla Türkiye İstatistik Kurumu [TÜİK] u, Geel Nüfus Sayımlarıa dayaarak verdiği rakamlardır. 6 www.21yyte.org 0 0 VI 225542 585042 286305 1096889 Tahmi B d VII 3072 25987 192125 480242 36654 738080 NOT: a) 1985-1990 döemi göç içi basılı kayak bulumamaktadır. İlgili veriler, 1990 ları başlarıda Orta Doğu Tekik Üiversitesi, Şehir ve Bölge Plalama Bölümü de Profesör Dr. Ayşe Gedik tarafıda bir bilgisayar çıktısı olarak DİE de alıa 1990 Geel Nüfus Sayımı Daimî İkametgaha Göre İç Göçler de temi edilmiştir.sayı Dr. Gedikte alıa çıktı kişisel arşivimdedir. b) 1990-1995 döemi içi göç sayısı, 1985-1990 arası göç sayısıı 1980-1985 ve 1985-1990 döemleri arasıdaki artış hızıda artırılmasıyla bulumuştur. c) 1985 öcesi göçü tamame terör dışı edelerle olduğu, 1985 sorasıda terör dışı edele yapıla göçü 1975-1980 ve 1980-1985 ortalaması büyüklüğüde devam ettiği varsayılarak, 1985 sorası her döemi göç sayısıda bu ortalama göç sayısı çıkartılarak bulumuştur. d) Hacettepe Üiversitesi Nüfus Etütleri Estitüsü [HÜNEE] ü, 2006 yılıdaki çalışmasıda verile, her döem içi terör edeiyle yapıla göçü toplam göçe oraı V ici sütudaki sayıyla çarpılarak bulumuştur. VERİ KAYNAKLARI: DİE,1985, 1989; TUİK, 2005; HÜNEE; 2006. Tablo 3: Olağaüstü Hal (OHAL) Bölgesi deki 14 İlde Döemler İtibariyle Göç, 1975-2000
sıdaki artış hızlarıda arttıkları varsayımıa dayaarak türetilmiştir. 2000 sorasıda terör edeiyle göç öemli olmadığıda, bu döem içi göç tahmileri yapılmamıştır. 1985 te öce terör edeiyle göç yok deecek kadar azdır. HÜNEE i araştırmasıdaki verilere göre güvelik edeiyle göç, 1980 öcesi döem içi toplam göçü yüzde 0.7 si, 1981-1985 döemi içi yüzde 6.1 dir 16. 1985-1990, 1990-1995, 1995-2000 döemleri içi ise sırasıyla yüzde 29.2 si, yüzde 47.2 si ve yüzde 5.1 dir 17. Tablo 3 te terör edeiyle göç içi iki farklı tahmi yer almaktadır. Birici tahmide (tahmi A) 1985 öcesi göçleri ekoomik, sosyal, ailevi ve bireysel edelere dayadığı, terör edeiyle göç olmadığı ya da ihmal edilebilir düzeyde olduğu, 1985 sorasıda terör dışı edelerle yapıla göçü 1975-1980 ve 1980-1985 döemleri ortalaması düzeyide devam ettiği varsayılarak, 1985 sorası her döem içi, toplam göçte bu ortalama rakam çıkarılarak terörde kayaklaa göç rakamlarıa ulaşılmıştır. Bu tahmie göre 1985-2000 arasıda Bölge deki toplam göç, Bölge deki il içi ve il dışıa göçler toplamı, 2394146 dır. Terörde kayaklaa göç toplamı buu yüzde 45.8 i olup, 1096889 dur [Tablo 3, sütu VI]. HÜNEE araştırmasıdaki terör edeiyle yapıla göçleri, toplam göçe oraı kullaılarak yapıla ikici tahmide, Tahmi B de ise, terör kayaklı göç terör edeiyle 1975-2000 arası içi toplam 738080, 1985-2000 arası içi ise 709021 dir [Tablo 3, Sütu VII]. Terör kayaklı göç içi yapıla bu ikici göç tahmii, HÜNEE araştırmasıda kırda yapıla göçleri alt sıırıa yaklaşık olarak eşittir. Birici tahmi ise HÜNEE i araştırmasıdaki terör kayaklı toplam göçü üst sıırıda yaklaşık 104 bi daha azdır. HÜNEE araştırmasıda kırsal alada yapıla göçü alt sıırıı burada ikici tahmideki toplam göçe yaklaşık olarak eşit olması ve birici tahmideki toplam göçü de HÜNEE çalışmasıdaki güvelik edeiyle toplam göçü alt ve üst sıırlarıı ortasıda olması gözöüe alıarak, birici tahmii daha sağlıklı olduğu düşüülmüş ve Bölgede terör edeiyle toplam göçü 1096.9 bi olduğu kabul edilmiştir. Bu rakam HÜNEE araştırmasıda güvelik edeiyle göç toplamı içi yapıla okta tahmiie, 1077.4 bie, yaklaşık olarak eşittir. Aradaki fark sadece 19.5 bidir. Güvelik edeiyle toplam göçü öemli bir bölümü kırsal alalarda kayaklamıştır. Kırsal ala kayaklı göçü büyüklüğü kousuda farklı veriler ve tahmiler vardır. Türkiye Büyük Millet Meclisi[TBMM] i bu kouda oluşturduğu araştırma komisyouu 1998 de yayıladığı rapora göre 1997 yılı itibariyle, 905 köy ve 2523 mezra boşalmış ya da boşaltılmış ve bu yerleşimlerde 378335 kişi göçetmiştir 18. İçişleri Bakaı ı bir soru öergesi üzerie TBMM Geel Sekreterliği e 8 Ağustos 2005 te suduğu yaıtta ise, Köye döüş ve Rehabilitasyo Projesi [KDRP] çerçevesideki başvurulara dayaarak yapıla yapıla hesaplamalara göre güvelik edeiyle 939 köy ve 2019 mezra boşalmış ve 355803 kişi göçetmiştir 19.Yerleşmelerde bir kısmı güvelik güçleri tarafıda boşaltılmış, bir kısmı ise terör örgütüü kırsal kesimde yaşamı zorlaştırması ve tehlikeli hale getirmesi edeiyle boşalmıştır 20. Güvelik edeiyle kırsalda göç sayısı kousuda yukarda verile rakamlar, sadece tamame boşala ya da boşaltıla yerleşmelere ilişkidir. Tamame boşalmaya kırsal yerleşimlerde de göç olmuştur. Bu edelerle, verile göç sayıları asgari rakamlardır ve gerçek göçü yasıtmakta uzaktır. HÜNEE i araştırmasıa göre güvelik edeiyle kırsalda göç, daha öce de sözedildiği gibi, 728 bi ile 946 bi arasıdadır. Nokta tahmii ise 837.2 bidir 21. Bu çalışmada; verile so rakam, 837.2 bi, kırsalda güvelik edeiyle yapıla göç sayısı olarak alımıştır. V. Göçlerde Kayaklaa Kayıplar Terör edeiyle bölge içi ve bölge dışıa yapıla göçler, iki tür doğruda maliyet getirmiştir. Bularda biricisi, terör edeiyle boşala ya da boşaltıla kırsal yerleşmelerdeki üretim kaybı, ikicisi ise göçedeleri yeide iskâı maliyetidir. Bu maliyetleri asıl hesapladıkları ekte ayrıtılı olarak verilmiştir. Yapıla hesaplamalara göre 2005 yılı soua kadar göç edeiyle, -birikimli-kırsal üretim kaybı 2005 Yılı fiyatlarıyla 16.32 milyar YTL dir [Tablo 4]. Bu doğruda bir kayak kaybıdır. Göç olmasaydı kırsal kesimde bu miktarda bir katma değer yaratılmış olacaktı. Göçedeleri, göçettikleri yerlerde yeide iskâlarıı tahmiî maliyeti 2005 Yılı fiyatlarıyla 2.98 milyar YTL olmuştur [Tablo 4]. Buu asıl hesapladığı ekte açıklamıştır. VI. Boşala Yerleşmelere Geri Döüşü Maliyeti Terör edeiyle kırsal kesimde göçedeleri bir kısmı 2000 de itibare ortamı iyileşmesi edeiyle ayrıldıkları köylere geri dömüşlerdir. İçişleri Bakalığı a göre 2005 Yılı ortasıa kadar 125539 kişi köye geri döüş yapmıştır. Ekte asıl hesapladığı ayrıtılarıyla verile köye döüşü tah- www.21yyte.org 7
DO RUDAN MAL YETLER (KAYNAK MAL YET ) I. GÜVENL K HARCAMALARI i) Milli Savuma Bakalı ı ii) çi leri Bakalı ı iii) Emiyet Geel Müdürlü ü iv) Jadarma Geel Komutalı ı II. GÖÇ NEDEN YLE KIRSAL ÜRET M KAYBI III. GÖÇ EDENLER N SKAN MAL YET IV. KÖYE GER DÖNÜ ÜN MAL YET V. TAHR P ED LEN VARLIKLARIN MAL YET TOPLAM Tablo 4: Ayrılıkçı Terörü Ekoomik Maliyeti miî maliyeti 2005 Yılı fiyatlarıyla 305.2 milyo YTL dir. VII. Ayrılıkçı Terörü Maddî Varlıklara Verdiği Zarar Ayrılıkçı terör çok sayıda araç ve iş makiaları, tre vagou, köprü, karakol, okul, sağlık ocağı, cami ve bezeri maddi varlıkları, ya tamame ya da kısme tahrip etmiştir. 2001 Yılı Nisa soua kadar tahrip edile maddî varlıkları bir listesi ve parasal olarak uğraıla kaybı büyüklüğü Ek Tablo 1 de verilmiştir. Maddî varlıklara verile tahmiî zarar, 2005 Yılı fiyatlarıyla, 223.5 milyo YTL dir. VIII. Ayrılıkçı Terörü Ekoomik Maliyeti 52503.0 13979.5 5539.9 19700.2 13283.4 16326.8 2981.0 305.2 223.5 72339.5 2005 Yılı Sabit Fiyatlarıyla (Milyo YTL) NOT: 2005 Yılı ortalama Dolar kuru kullaılarak elde edilmiştir. 1 Dolar= 1.3408 YTL. 2005 Yılı soua kadar ayrılıkçı terörü ekoomik maliyeti hem 2005 Yılı fiyatlarıyla YTL olarak, hem de ABD Doları olarak, harcama ve maliyet kategorileri itibariyle Tablo 4 te verilmektedir. Terörde ve terörle mücadelede kayaklaa ca kaybı hariç toplam doğruda ekoomik maliyet 72.34 milyar YTL, ya da 53.95 milyar Dolar dır. IX. Ayrılıkçı Terörü Ekoomik Etkileri: Souç Gözlemleri Ayrılıkçı Terörü ekoomik souçları kousuda özetle aşağıdaki hususlar söyleebilir. Milyo Dolar a 39157.9 10426.2 4131.8 14692.9 9907.1 12176.9 2223.3 227.6 166.7 2005 Yılı da soraki 2 yılı aşkı döemde terörle mücadele kuşkusuz ekoomiye yei maliyetler yüklemiştir. Bular da gözöüe alıdığıda Nisa 2008 soua kadar terörde ve terörle mücadelede kayaklaa doğruda ekoomik maliyeti tahmiî olarak 2005 Yılı fiyatlarıyla e fazla 100 milyar YTL, ya da 75 milyar Dolar olduğu söyleebilir.bu rakamlar öemli olmakla birlikte, kamuoyuda dolaşa 250-300 milyar Dolar a ulaşa söyletileri çok altıda, buları yaklaşık dörtte biri düzeyidedir. 53952.4 ii) Terörle mücadelede kayaklaa güvelik harcamalarıdaki artış kosolide bütçe açıklarıı gözardı edilemeyecek bir bileşei olagelmiştir. Güvelik harcamalarıdaki tahmiî artış, kosolide bütçe açıklarıı yüzde 4.32 ile yüzde 24.55 i arasıda oyamış daha çok da yaklaşık yüzde 10 düzeyleride olmuştur. Bu rakamlar güvelik harcamalarıdaki artışları bütçe açıklarıı esas olarak başka faktörlerde kayakladığıı göstermektedir. iii) Kamu borçlama gereğii artıra güvelik harcamalarıdaki artışları sığ malî piyasalarda reel faizleri tırmamasıa katkıda buluduğu yadsıamaz. Dolayısıyla tırmaa reel faizler edeiyle özel sektörü, reel sektörde yatırım yapmaktasa, portföy yatırımlarıa yöelmeside, güvelik harcamalarıdaki artışları, büyük olmasa da, bir rolü olmuştur. iv) Terörü edelediği göç Doğu ve Güeydoğu u özelikle il merkezi durumudaki ketlerle, Batıda ki büyük ketlerde, fizikî altyapı üzeride büyük baskı oluşturmuş, daha uzu zamaa yayılacak bazı altyapı yatırımlarıı, daha kısa bir döeme sıkıştırılmasıı gerektirerek, yerel yöetimleri malî yapılarıı bozmuştur. Göç edile ketlerde gecekodulaşma ve kalabalıklaşma edeiyle, yaşam kalitesi düşmüştür. Ayrıca göç terörü Batı daki ketlere taşımış, buralardaki güvelik sorularıı artırmıştır. Güvelik harcamalarıdaki artışı bir edei sadece Doğu ve Güeydoğu da değil, Batıdaki ketlerde göç soucu oluşa ortamda gelişe terörle mücadeledir. i) Ayrılıkçı terörü Türkiye ye öemli kayak maliyeti olmuştur. 2005 yılı soua kadar terörü doğruda ekoomik maliyeti ola 72.34 milyar YTL, ya da 53.95 milyar Dolar küçümseecek bir rakam değildir. Dolaylı maliyetler de hesaba katıldığıda tahmiî toplam maliyet, bu rakamı çok üzeride olabilir. v) Ekoomik açıda terörde e zararlı çıka bölge; terörü besleye ve teröre sahe ola bölgedir. Bu bölgede göç edeiyle kırsal kesim birçok yerde boşalmış, üretim durmuş, ketsel kesimde ise terörü arzettiği risk edeiyle kout dışıda yatırım yapılamaz hale gelmiştir. Bu risk hale devam etmektedir. Bölge ekoomisi bir fasit daire içidedir. 8 www.21yyte.org
Bu fasit dairede çıkmaı birici koşulu terörü durması ya da durdurulmasıdır. EK I. Boşala ya da Boşaltıla Kırsal Yerleşmelerdeki Üretim Kaybı ve Buda Kayaklaa Dolaylı Kayıp Boşala ya da boşaltıla yerleşmelerdeki üretim kaybıı hesabıda aşağıdaki yötem kullaılmıştır. i) DİE i İller İtibariyle Gayri Safi Yurtiçi Hasıla, 1987-1994 adlı yayııda OHAL Bölgesi deki 14 ili 1987 Yılı Üretici Fiyatlarıyla 1989, 1990 ve 1991 yıllarıdaki toplam tarımsal hasılası bulumuş ve buları aritmetik ortalaması alımıştır. ii) Üç yılı ortalama hasılası 14 ili 1990 Geel Nüfus Sayımı daki kırsal üfusua bölüerek kişi başıa tarımsal hasıla bulumuş ve bu; Gayri Safi Millî Hasıla zımî deflatörü kullaılarak, 2005 Yılı sabit fiyatları ciside ifade edilmiştir. 2005 Yılı sabit fiyatlarıyla 1989-1991 döemi içi kırsal üfus başıa düşe ortalama tarımsal hasıla 1.2072 milyar TL dir. Bu rakam 1990 yılı değeri olarak alımıştır. iii) Her yıl içi yüzde 1 verimlilik artışı olduğu varsayılarak 1980-2005 döemideki her yıl içi 2005 yılı sabit fiyatlarıyla kişi başıa tarımsal hasıla hesabedilmiştir. Yapıla hesaplamada kişi başıa tarımsal hasıla 1980 yılı içi 1.0923 milyar TL, 2005 yılı içi, 1.4026 milyar TL olarak bulumuştur. iv) Herhagi bir yılda kırsalda göçede bir kişi içi 2005 yılıa kadarki (2005 dahil), birikimli üretim kaybı hesaplamıştır. Öreği, 1980 yılıda göç ede birii 2005 yılıa kadar birikimli üretim kaybı 32.30 milyar TL, 1995 te göç ede birii ise 14.68 milyar TL dir. v) Ayrılıkçı terör edeiyle 2005 e kadar kırsalda toplam göç olarak HÜNEE araştırmasıdaki (2006; 6) 837200 kişi alımıştır. Bu sayı 1980-2005 arasıdaki yıllara dağıtılmıştır. vi) Kırsalda göç yıllara dağıtılırke HÜNEE araştırmasıda güvelik edeiyle göçü 5 yıllık döemler itibariyle yüzde dağılımı kullaılmıştır (s.59, Tablo 5.6). Acak, ilgili tabloda döemler itibariyle göç yüzdelerii toplamı 89.4 olduğuda, döemler arasıdaki oralar koruarak tablodaki yüzdeler 1.1186 ile çarpılmış ve yei bir döemsel dağılım elde edilmiştir. Toplam göç -837200- bu oralar kullaılarak döemlere dağıtılmış ve her döemdeki göçü o döem içideki yıllara eşit sayıda dağıldığı varsayılarak yıllık göç hesabedilmiştir. 1980 ve öcesi göçü tümüü (12174) 1980 yılıda yapıldığı varsayılmıştır. vii) Her yılki göç sayısı o yıla ait kişi başıa birikimli tarımsal üretim kaybıa çarpılarak o yılki göçe ilişki toplam birikimli üretim kaybı bulumuştur. viii) Yıllık birikimli tarımsal üretim kayıpları toplaarak, 1980-2005 döemi içi 2005 Yılı sabit fiyatlarıyla toplam üretim kaybı hesabedilmiştir. Çıka rakam, 16.33 milyar YTL dir. www.21yyte.org 9
II Güvelik Nedeiyle Göç Edeleri Yeide İska Maliyeti Güvelik edeiyle 2005 yılı soua kadar tahmiî olarak 1096889 kişi göstermiştir. HÜNEE araştırmasıa göre bularda 837200 i kırsalda göçetmiştir (HÜNEE, 2006; 61). Geriye kala 259689 u ise ketlerde göçetmiştir. Göçedeleri yeide iska maliyetii tahmi edebilmek içi haehalkı büyüklüğüü bilimesi gerekir. HÜNEE araştırmasıa göre, göçedeleri ortalama haehalkı büyüklüğü 6.24 kişidir. Daha öce, 1990 ları başlarıda yapılmış GAP Bölgesi de Toplumsal Değişme Eğilimleri Araştırması a göre ise, haehalkı büyüklüğü kırda 8.3, kette 6.4, evre geelide ise 7.4 kişidir (GAPİ,1993, Bölüm II; 260). HÜNEE araştırmasıı 2005 yılıda yapıldığı, göç ede üfusu ket koşullarıda daha az çocuk yapma eğilimide olduğu, dolayısıyla araştırmaı aileleri kete bir uyum sürecide geçtikte soraki durumlarıı yasıttığı göz öüe alıacak olursa GAP Bölgesi de Toplumsal Değişme Eğilimleri Araştırması ı göç edildiği tarihlerdeki durumu daha iyi yasıtıyor olması yüksek bir olasılıktır. Bu edele, haehalkı büyüklüğü kırda göçedeler içi ise 6.4 olarak alıacaktır. Bua göre, kırda tahmiî olarak 100867, kette ise 40576 hae güvelik edeiyle göç etmiştir. Göç ede haeleri gittikleri yerlerde yerleştikleri kout tipi, kalitesi ve büyüklüğü hakkıda bir bilgi bulumamakla birlikte, eldeki verilerde bir tahmi yürütülebilir. HÜNEE araştırmasıa göre, yeide oturmuş haeleri yerleştikleri OHAL Bölgesi deki 14 ilde yatak odası başıa 1-2 kişi düşe haeleri yüzdesi 30.4, 3-4 kişi düşeleri yüzdesi 47.1, 5-6 kişi düşeleri yüzdesi ise 15.3 tür. OHAL Bölgesi dışıa ağırlıklı olarak göç edile 10 ilde ise, bu yüzdeler sırasıyla 72.3, 24.6 ve 3 tür. 14 ilde yatak odası başıa düşe ortalama kişi sayısı 3.4, 10 ilde ise 2.1 dir. 14 ilde oturula koutları yüzde 55.3 üde zemi beto, yüzde 14.9 uda toprak, 10 ilde ise sırasıyla yüzde 26.0 ve yüzde 0.5 tir (HÜNEE, 2006; 36). Bu veriler ve özellikle kırda göçeleri ekoomik durumları gözöüe alıdığıda yeide yerleşmei büyük orada gecekodu tipi koutlarda, bir kısmıı ise daha yüksek stadartta olduğu söyleebilir. Kırda göçedeleri bir kısmıı gecekoduda daha yüksek stadartta koutlarda, kette göç edeleri bir kısmıı da gecekodu tipi koutlara yerleşmiş olmaları olasıdır. Buları birbirii götürdüğü varsayılarak bu çalışmada kırda kete göç edeleri tamamıı gecekodu tipi koutlarda, kette göçedeleri de daha yüksek stadartta, sosyal kout tipi koutlara yerleştikleri kabul edilmiştir. Toplu Kout İdaresi i 2005 Yılı da Diyarbakır, Bursa, Bilecik ve Akara Eseboğa da ihale ettiği toplu koutları altyapı hariç metrekare maliyeti 226.22 YTL ile 280.74 YTL arasıda değişmektedir. Maliyet altsıır ola 226.22 YTL kette göç edeleri yerleştikleri koutları metrekare maliyeti olarak alıır, buu üçte- biri oraıda altyapı maliyeti olduğu varsayılır ve koutları 120 metrekare olduğu kabul edilirse, kette göç ede haeleri yerleştikleri kout maliyetii, 2005 Yılı fiyatlarıyla 36195 YTL olduğu ortaya çıkar. Bua göre kette göç edeleri tahmiî yeide iska maliyeti 1468 milyo YTL olmuştur. Kullaıla malzeme, yapı kalitesi, daha düşük stadartta altyapı gözöüe alıdığıda bir gecekoduu altyapı dahil metrekare maliyetii, yukarda verile sosyal kout metrekare maliyetii yarısı olduğu kabul edilebilir. Ortalama 100 metrekare büyüklükte olduğu varsayılacak olursa, bir gecekoduu altyapı dahil maliyetii 2005 Yılı sabit fiyatlarıyla 15 bi, güvelik edeiyle kırda göç edeleri yeide iskâ maliyetii ise tahmiî olarak toplam 1513 milyo YTL olduğu ortaya çıkar. Bu kabul ve tahmilere göre güvelik edeiyle göç ede haeleri yeide iska maliyeti 2981 milyo YTL olmuştur. III. Boşala Yerleşmelere Geri Döüşü Maliyeti İçişleri Bakalığı a göre güvelik edeiyle boşalmış yerleşmelerde 355803 kişi göç etmiş ve 2005 yılı ortasıa kadar bularda 125539 kişi köye geri döüş yapmıştır (TESEV, 2006; 7). 2000 Yılı Yatırım Programı da GAP İdaresi i Köye Döüş ve Rehabilitasyo Projesi çerçeveside Diyarbakır, Şırak ve Batma illeride 2759 ailei 6 köye döüşü içi ögördüğü rakam aile başıa 4.74 milyar liradır. İçişleri Bakalığı ı 1434 ailei köye döüşü içi programladığı yatırım hae başıa 3.77 milyar lira, Köy Hizmetleri Geel Müdürlüğü [KHGM] i kırsal kesimde göçebe iskaı ve kamulaştırma edeiyle iskâ içi çeşitli illerde bâzı altyapı dahil, aile başıa ögördüğü rakam 14.21 milyar ile 18.08 milyar lira arasıda değişmektedir. Öte yada, devlet tarafıda Koalga, Çatak ta 2000 yılıda iskâ edile 383 hae 2365 kişi içi, altyapı dahil yaptığı toplam harcama 3.5 milyo YTL haebaşıa 9138 liradır. Va Valiliği 2005 yılıda, 20 haeyi yerleştirmek içi toplam 146 bi YTL, Hae başıa ise 7300 YTL harcama yapmıştır. 2005 Yılı sabit fiyatlarıyla GAP İdaresi i ögördüğü maliyet hae başıa 15.026 YTL, İçişleri Bakalığı ı ögördüğü maliyet 11.950 YTL, Koalga yerleşmesi i maliyeti ise, hae başıa, harcamaları tümüü 2000 de yapıldığı kabul edilirse 28968 YTL, 1999 da yapıldığı varsayılırsa 43.771 YTL dir. Koalga bir istisa, bir örek köy iteliğidedir. Köye döüşü büyük bir bölümüü Koalga gibi olmayacağı açıktır. 10 www.21yyte.org
Köye döüş, daha çok köye döe ailelere yapı malzemesi, koyu ve koç şeklide ayî olarak yapılmakta, ve aileler verile malzemeyi kullaarak evlerii kedileri yapmaktadırlar. Hae başıa iskâ maliyetii GAP İdaresi i programladığı harcamayla Va Valiliği i 20 aileyi yerleştirmek içi yaptığı harcama arasıda olması, Va Valiliği i harcamasıa, altyapıı dahil olmadığı gözöüe alıacak olursa, gerçek maliyeti GAP İdaresi ve İçişleri Bakalığı rakamlarıa daha yakı olduğu varsayılabilir. Bu çalışmada, hae başıa köye döüş maliyeti, 2005 Yılı sabit fiyatlarıyla 15 bi YTL olduğu kabul edilmiştir. Koalga da köye döüş yapa aileleri haehalkı büyüklüğü ortalama 6.17 kişidir. Bu çalışmada da haehalkı büyüklüğü 6.17 kişi olarak alımıştır. Bu durumda 2005 yılı ortasıa kadar köye geri döüş yapa aile sayısı 20347 dir. Yapıla toplam tahmiî harcama ise, 305.2 milyo YTL dir. IV. Ayrılıkçı Terörü Maddi Varlıklara Verdiği Zararları Tahmii Ayrılıkçı terörü yol açtığı maddî hasar ve kayıplara ilişki maliyet tahmileri kalemler itibariyle EK Tablo 1 de verilmiştir. Maliyet tahmilerie ilişki yötemleri açıklaması aşağıdadır. A. Kamu ve Özel Şirket Araç ve İş Makiaları i) Araç ve Makiaları Fiyatları İş makialarıı kapasite ve tip itibariyle dağılımları bilimediğide öce DİE i Maddelere Göre Dış Ticaret, 1997 adlı yayııdaki 19 çeşit iş makiasıı ortalama cif ithal fiyatları bulumuş, daha sora buları aritmetik ortalaması alımıştır. Ayı şekilde, üç tip damperli kamyou ortalama ithal fiyatlarıı aritmetik ortalaması, silidir hacmi 2500 cm 3 de büyük bir ve buda küçük iki tip miibüsü ithal fiyatlarıı aritmetik ortalaması alıarak, hesaplamalara temel ola damperli kamyo ve miibüs fiyatları bulumuştur. Silidir hacmi 2500 cm 3 de büyük dizel otobüsleri ortalama cif ithal maliyeti, otobüs fiyatı olarak alımıştır. Bir biek otomobili fiyatı 10000 ABD Doları olarak kabul edilmiştir. ii) Araç ve İş Makialarıı Tipler Arasıda Dağılımı Tahrip edile kamu ve özel araç ve iş makialarıı istatistiklerde sadece toplam sayıları verildiğide buları tipler arasıda dağılımı kousuda varsayımlar yapmak gerekmiştir. Gazete ve televizyo haberleride ve Güeydoğu ya yapıla iş gezileride ediile izleimlere dayaarak araç ve iş makialarıı tip itibariyle dağılımı kousuda aşağıdaki varsayımlar yapılmıştır. Tahrip edile kamu araç ve iş makialarıı % 2.5 uğuu otobüs, % 7.5 uğuu miibüs, % 2.5 uğuu biek arabası, % 25 ii karayolu dışı damperli araç, % 47.5 uğuu iş makiası ve % 15 ii dizel kamyoda; özel araç ve iş makialarıı % 5 ii otobüs, % 25 ii miibüs, % 5 ii biek otomobili, % 20 sii karayolu dışı www.21yyte.org 11
damperli araç, % 25 ii iş makiası ve % 20 sii dizel kamyoda oluştuğu varsayılmıştır. iii) Araç ve İş Makialarıı Ekoomik Değerleri Yei olmayabilecekleri ve yıpramış olabilecekleri gözöüe alıarak tamame tahrip edile araç ve iş makialarıda kayaklaa zarar, buları her birii fiyatıı yarısı kadar, kısme tahrip edilelerde kayaklaa zarar ise buları fiyatlarıı yüzde 25 i kadar olarak alımıştır. B. Karakol Maliyeti 2000 Yılı Yatırım Programı da Jadarma Geel Komutalığı ı 22 adet hizmet biasıı ortalama maliyeti, karakol maliyeti olarak alımıştır. Kısme tahrip olalardaki kayıp, yeileme maliyetii yarısı olarak kabul edilmiştir. Ortalama köprü maliyeti, Köy Hizmetleri Geel Müdürlüğü ü 2000 yılı Yatırım Programı daki 1128 adet köprüü ortalama maliyeti olarak alımış, kısme tahrip edile köprülere verile maddî zararı ortalama maliyeti yarısı olduğu kabul edilmiştir. D. Okul Maliyeti Köy ilkokullarıı maliyeti GAP Master Pla Çalışması, Nihai Raporu u 3. Cildideki Tablo 7 de alımıştır. Tahrip edile okulları yarısıı 3 derslikli, yarısıı 5 derslikli olduğu, her okul içi ayrıca 1988 fiyatlarıyla 10000 dolar lık doaım harcaması yapıldığı ve kısme tahrip edile okullarda maddî zararı, tarihî yeileme maliyetii yarısı kadar olduğu kabu edilmiştir. E. Sağlık Ocağı Maliyeti C. Köprü Maliyeti Ek Tablo 1: Ayrılıkçı Terör Mesuplarıı Tahrip ettiği Maddî Varlıklar ve Bu Nedele Uğraıla Kayıplar Kısme Tahrip Edile a Tamame Tahrip Edile a Birim Maliyet 2005 Yılı Doları olarak b 2005 Yılı Doları Olarak (000) Toplam Kayıp 2005 Yılı YTL si olarak c (milyo) GAP Master Pla Çalışması, Nihai Raporu u 3. Cildi i Tablo C.5 ideki A1 ve D1 tipi sağlık ocaklarıı ortalaması, sağlık ocağı işaat maliyeti olarak alımış ve (1988 fiyatlarıyla) her sağlık ocağı içi 15000 Dolar lık doaım maliyeti ilave edilmiştir. Kısme tahrip edile sağlık ocaklarıı maliyeti, doaım dahil, tarihî yeileme maliyetii yarısı olarak alımıştır. Bütü fiyatlar daha sora 2005 Yılı fiyatlarıa irca edilmiştir. F. Tre Vagou Maliyeti I. Araç ve Makiaları i) Miibüs ii) Biek Arabası iii) Karayolu Dı ı Damperli Araç iv) Dizel Kamyo v) Makiaları vi) Otobüs II. Tre Vagou III. Köprü IV. Karakol 584 105 23 129 105 200 22 40 21 80 540 90 20 120 95 194 21 45 5 9 22100 11350 289000 80500 110000 295000 113000 d 102000 860000 55499.5 1577.7 217.9 26822.8 5918.5 16171.0 4791.6 3652.0 1581 42140 74.4 2.1 0.3 35.9 7.9 21.7 6.4 4.9 2.1 56.5 Tre vagou maliyeti, yei olmayabilecekleri ve yıpramış olabilecekleri gözöüe alıarak, 2000 Yılı Yatırım Programı daki 1520 adet yük vagouu ortalama maliyetii yarısı olarak alımış, kısme tahrip olalara verile maddî zararı yeileme maliyetlerii yüzde 25 i kadar olduğu kabul edilmiştir. V. Okul VI. Sa lık Oca ı VII. Di er (Cami, TEK,v.b.) TOPLAM 127 8 193 114 6 112 108800 223400 226800 19300.0 2234.0 42287.8 166694.3 25.9 3.0 56.7 223.5 NOT: 2001 Yılı Nisa Ayı a kadar verile zarar, daha sorası içi bilgi ediilememiştir. Mutlu, 2002; 480 deki 2000 Yıllı Dolar ı olarak ifade edile maliyetler ABD Ketsel Yerler Tüketici Fiyat Edeksi kullaılarak 2005 yılı Doları a döüştürülmüştür. 2005 Yılı Ortalama Dolar kuru kullaılarak YTL ye döüştürülmüştür. Mutlu, 2002; 480 deki, sehve yalış verile tre vagou maliyeti düzeltilmiştir. G. Diğerleri (PTT, TEK; Cami) Diğerleri sııfıa gire tesislerde tamame tahrip edileleri herbirii maliyeti (2000 Yılı Fiyatlarıyla) 200 000 ABD Doları, kısme tahrip edileleri herbirie verile zarar ise 100 000 ABD Doları olarak alımıştır. 12 www.21yyte.org
Ek: Tablo 2. Ayrılıkçı Terör Nedeiyle Güvelik Harcamalarıdaki Tahmiî Artış a (2005 Yılı ABD Doları Olarak, Milyo Dolar) Yıl Milli Savuma Bakalı ı çi leri Bakalı ı Emiyet Geel Müdürlü ü Jadarma Geel Komutalı ı Toplam 1989 63.30 114.63 177.93 1990 175.25 357.33 68.27 600.85 1991 255.22 647.89 218.15 1121.26 1992 691.43 283.27 707.05 423.78 2105.53 1993 287.50 754.38 565.17 1607.05 1994 201.81 374.28 551.95 1128.04 1995 128.69 208.05 100.80 493.30 930.84 1996 176.98 475.87 413.85 1066.70 1997 377.90 229.09 701.41 448.70 1757.10 1998 394.56 214.54 757.06 542.51 1908.67 1999 1812.55 211.85 910.65 720.64 3655.69 1989-99 3405.13 2306.86 5901.35 4446.32 16059.66 2000 1695.01 199.27 840.63 618.45 3353.36 2001 1143.54 138.18 757.60 460.59 2499.91 2002 1209.49 152.66 965.62 594.83 2922.60 2003 354.99 169.89 1133.41 659.26 2317.55 2004 208.90 1331.34 717.11 2257.35 2005 424.44 1476.46 761.81 2662.71 2000-05 4403.03 1293.34 6505.06 3812.05 16013.48 TOPLAM 7808.16 3600.20 12406.41 8258.37 32073.14 a) Her yıl ilgili kuruluşu GSMH da aldığı payda uzu döem ortalamasıa görece gösterdiği pozitif sapma, ayrılıkçı terörle mücadele içi harcaa ek kayak olarak alımış bu sapma cari fiyatlarla GSMH ya çarpılarak TL olarak ifade edilmiş, çıka miktar içide buluula yılı ortalama kurua çarpılarak ABD Dolar ıa döüştürülmüştür. KAYNAKÇA Campbell, H. ad R. Brow [2007]. Beefit- Cost Aalysis. Cambridge: Cambridge Uiversity Press. Çalışlar, Oral [2008]. Doğuda Didarlaşma Türkiye Ortalamasıı Üstüde, Cumhuriyet, 11 Mart 2008, 4. DİE: Devlet İstatistik Estitüsü [1998]. Maddelere Göre Dış Ticaret, 1997. Akara: DİE. DİE: Devlet İstatistik Estitüsü [1993]. Türkiye İstatistik Yıllığı, 1993. Akara: DİE. DİE: Devlet İstatistik Estitüsü [1991]. İller İtibariyle Gayri Safi Yurtiçi Hasıla. Akara: DİE. DİE: Devlet İstatistik Estitüsü [1989]. Geel Nüfus Sayımı: 20.10.1985. Daimî İkametgâha Göre İç Göçler. Akara: DİE. DİE: Devlet İstatistik Estitüsü [1985]. Geel Nüfus Sayımı, 12.10.1980. Daimî İkametgâha Göre İç Göçler. Akara: DİE. DPT: Devlet Plalama Teşkilatı (2007) Ekoomik ve Sosyal Göstergeler (1950-2006). Akara:DPT. DİE: Devlet Plalama Teşkilatı [2000]. 2000 Yılı Yatırım Programı. Akara: DPT. DİE: Devlet Plalama Teşkilatı [1989]. Güeydoğu Aadolu Projesi Master Pla Çalışması: Master Pla Nihai Raporu, 4. Cilt. Akara: DPT. Gramlich, Edward M. [1998]. A Guide to Beefit-Cost Aalysis, 2 d ed. Log Grove, Ill.: Wavelad Press. GAPİ: GAP Bölge Kalkıma İdaresi Başkalığı (1993). GAP Bölgesi de Toplumsal Değişme Eğilimleri Araştırması. Bölüm II, Akara. TMM0B Ziraat Mühedisleri Odası. Güçlü, Abbas [2007]. Geç Bakış, Milliyet, 24.11.2007. www.21yyte.org 13
HÜNEE: Hacettepe Üiversitesi Nüfus Etütleri Estitüsü [2006]. Türkiye Göç ve Yeride Olmuş Nüfus Araştırması. Akara: HÜNEE. Hürriyet [2005]. Kout Fiyatları Eflasyou Katladı, 15 Kasım 2005, Iteret, Hürriyet arşivi. Kışlalı, Mehmet [1996]. Güeydoğu: Düşük Yoğuluklu Çatışma. Akara: Ümit Yayıcılık. MBMGM: Maliye Bakalığı Muhasebat Geel Müdürlüğü (2006). Kamu Hesapları Yıllığı, 1924-2005. Akara. MBBMKGM. MBBMKGM: Maliye Bakalığı Bütçe ve Malî Kotrol Geel Müdürlüğü (1995). Bütçe: Gider ve Gerçekleşmeler (1924-1995), gözde geçirilmiş 2. baskı, sayı: 1995/5, Akara. Misha, E. J. ad Eusto Quah [2007]. Cost- Beefit Aalysis, 5 th ed.. Lodo ad New York: Routledge. Mutlu, Servet [2002]. Doğu Soruuu Kökeleri: Ekoomik Açıda. İstabul: Ötüke Neşriyat. TBMM: Türkiye Büyük Millet Meclisi [2008]: TBMM Web Sitesi, Haber Portalı 15 Kasım 2007. TESEV: Türkiye Ekoomik ve Sosyal Etütler Vakfı [2006]. Türkiye de Ülke İçide Yeride Edilme Soruu: Tespitler ve Çözüm Öerileri. İstabul. TESEV. TÜİK: Türkiye İstatistik Kurumu [2005]. Geel Nüfus Sayımı 2000. Göç İstatistikleri. Akara. TÜİK. Va Goverorate [2006]. Va Goverorates Review Documet. DİPNOTLAR 1. E so tahmilerde birisi Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkaı Köksal Topta a aittir. Sayı Topta 15 Kasım 2007 tarihide Zoguldak ı Devrek İlçesi e bağlı Eğerci Belde Belediye Başkaı ı makamıda ziyaretide, 20 yılı aşa zama içide yapıla hesaplara göre Türkiye terörle mücadeleye yaklaşık 250 milyar Dolar kayak aktarmıştır demiştir [TBMM iteret portalı], Devlet Bakaı ve Başbaka Yardımcısı Cemil Çiçek ise Bozok Üiversitesi de düzelee Geç Bakış Toplatısı da PKK Örgütü ü ülkemize vermiş olduğu zarar 1984 de bugüe kadar yaklaşık 300 milyar Dolar. Ülkemiz bu parayı başka şekilde kullasaydı, şimdi düya ülkeleri içide 7. sıradaydık demiştir.[güçlü, 2000]. 2. Mutlu, 2002; 469-73. 3. Campbell ad Brow, 2007; 284-86, Gramlich, 1998; 67-70. 4. Misha ad Quah, 2007; 201, 286-87. 5. Bu trasferleri ekoomik maliyetlere dahil etmek çift sayım olurdu. 6. Eski hesap yötemi içi bkz., Mutlu, 2002; 462. Eski hesap yötemie göre yapılsaydı, tahmiler, bu çalışmada olduğuda daha yüksek çıkacaktı. 7. Milli Savuma Bakalığı harcamalarıa 1987 de bu yaa Savuma Saayi Müsteşarlığı harcamaları dahildir. 8. Ayrılıkçı terörle mücadelede ede jadarma ve emiyet güçlerie ağırlık verildiğii 1990 ları başlarıda Diyarbakır 2. Hava Kuvveti Komutaı olarak görev yapmış ola Korgearal Şadi Ergüveç şöyle açıklamıştır. PKK ya bir taraf, bir savaşa taraf, görütüsü verilmemesi içi, bu işi tamamiyle bir iç güvelik harekâtı şeklide tutmak esastı. Savaş izleimi verilmemeye çalışıldı, bkz. Kışlalı, 1996;250-251. 9. Kışlalı;183-186. Etki mücadele şeklii geliştirilmeside sivil bir Amerikalı uzmaı etkili rolü olmuştur; bkz, Kışlalı, 1996; 185. 10. Bkz., Org. Eşref Bitlis ile mülâkat Kışlalı, 1996; 237. Yie ayı eserde, zamaı Geel Kurmay Başkaı Org. Doğa Güreş ve Diyarbakır 2. Hava Kuvveti Komutaı Korgeeral Şadi Ergüveç ile mülakatlar; sırasıyla ss. 215-224 ve 250-254. Org. Güreş; jadarmaya bağlı Özel Harekât timlerii oluşturulmasıı 1991 de itibare hız kazadığıı ve timleri öce bir alay, 1994 e gelidiğide bir tüme oluşturduğuu ifade etmiştir, Kışlalı 1996; 223. 11. Pozitif sapmaları bir kısmı daha öceki egatif sapmaları bir ölçüde telafî edebilmek içi kullaılmış, yai belli bir yılda kuruluşu aldığı fazla payı bir kısmı yaşaa kayak soruu edeiyle daha öceki bütçelerde yeterli ödeek ayrılamamış bâzı faaliyetleri ve malzeme alımlarıı fiase etmek içi kullaılmış olabilir. Diğer bir deyişle de zama içeriside harcamalarda bir düzeleme yapılmış olabilir. Bu durumda, açıklaa yötemle yapıla tahmi, ayrılıkçı terörü güvelik harcamalarıda yol açtığı gerçek artışı üzeride olacaktır. Milli Savuma Bakalığı dışıdaki kuruluşları GSMH da aldıkları payları gerek eğilim, gerek düzey olarak seyri gözöüe alıdığıda, bu düzeleme etkisii fazla olmayacağı ve kullaıla yötemi mâkul büyüklükler verdiği düşüülmektedir. 12. Farkı küçük bir kısmı, daha öceki çalışmada harcamaları bir kısmıı bütçe ödeekleri ciside olmasıa karşı, bu çalışmada ödeekler değil fiilî harcamaları alımış olmasıda ileri gelmektedir. 13. GAP içi yapıla Master Pla da üç farklı searyo ögörülmüştür. Bularda e mütevazisi ola C Searyosu içi ögörüle kamu harcaması, 1988 yılı sabit fiyatlarıyla 20.6 milyar TL, B Searyosu içi 22.4 milyar TL, e kapsamlı ve e iddialısı ola A Searyosu içi ise 28.8 milyar TL dir. Bu harcamalar, 2005 yılı sabit fiyatlarıyla sırasıyla 40.6 milyar YTL, 44.2 milyar YTL ve 56.8 milyar YTL dir. A Searyosu içi ögörüle harcama, 2005 yılı soua kadar ayrılıkçı terörle mücadeleye ayrıla tahmiî harcamada sadece yüzde 8.2 daha fazladır. GAP içi ögörüle kamu harcamaları içi bkz. DPT, 1990; 9. 14. Yakı tarihte bir gazetede çıka bir yazıya göre, üç milyo isa metropollere zorla (italik beim ) göç etmek zoruda kaldı. Çalışlar, 2008; 4. 15. Nüfus Etütleri Estitüsü ü araştırmasıda kapsaa bölge OHAL illeri olup; bular; Adıyama, Ağrı, Bigöl, Bitlis, Diyarbakır, Elazığ, Hakkari, Mardi, Muş, Siirt, Tuceli, Va, Batma ve Şırak tır. 16. HÜNEE, 2006; 59. 17. HÜNEE araştırmasıdaki döemleme, Tablo 4 dekide farklıdır. Döemleme 1981-1985, 1986-1990, 1991-1995 ve 1996-2000 şeklidedir. Burada, DİE i döemlemesi esas alımıştır. Dolayısıyla döemler itibariyle terör edeiyle göç tahmiide, döemleme farklılığıda doğa küçük hatalar olmuş olabilir. 18. TESEV, 2006; 6. 19. İbid. 20. Terör örgütü 1995 yılı ortalarıa kadar, kırsalda yaşaya 5 bi vatadaşı öldürmüştür. Güvelik güçleri tarafıda ca güveliği sağlaamaya ya da bu algıya kapıla vatadaşlar köylerii; ve mezralarıı boşaltmışlardır. Bir kısım yerleşim yeri ise, terör örgütü elemalarıı gizledikleri ya da gizleebilecekleri yerler olmaları edeiyle güvelik güçleri tarafıda boşaltılmıştır. Kışlalı ı, 1995 Temmuz uda OHAL Valisi Üal Erka ile yaptığı bir mülâkatta Erka, köyleri ede boşaldığı ve kim tarafıda boşaltıldığı kousuda yalış bir algılama olduğuu öe sürmüştür. Erka a göre terör örgütü kırsalda vatadaşları gitmesii istemez. Oları burada ayrılmayı, sizi cezaladırırım diye tehdit eder. Kırsalda kaçaları bir bölümü buda dolayı köyümüzü devlet boşalttı der..310.000 kişi göçmüş. Bölgede tam maâsıyla boşala 987 köy var. Biz presip olarak köy boşaltmayız. Ama 2-3 haeli mezralar var. Oları güvelikleri sebebiyle bağlı oldukları köylere yerleşmelerii, orada kedilerie kolaylık sağlayacağımızı söyler idiririz. 50-60-100 haeli yerlerde Burayı terk edi demeyiz. Köylü ca derdie düşmüşse kaçar. Köylü kırsalda sürekli örgütü beslemek mecburiyetide kaldığıda bezmiştir. Her köye bir karakol kurma şasıız yok. O zama örgütte kurtulmak içi köyü terk eder. Kışlalı, 1996; 264-265. 21. HÜNEE, 2006; 61. 14 www.21yyte.org
15 www.21yyte.org