SAKARYA ÜNİVERSİTESİ TEKNOLOJİ FAKÜLTESİ MÜHENDİSLİK EKONOMİSİ Haz.: Doç.Dr. Ahmet DEMİRER 1 2 1
3 4 2
KARAR VERME KARAR VERME İLE İLGİLİ ÖRNEKLER 5 KARAR VERME 6 3
Karar aşamasında pek çok faktör rol oynar. Bunlardan en önemlileri; Para, Zaman, Risk tir. Para ve zamanı birleştirerek ekonomik bir fayda ölçütü oluşturabiliriz. Mühendislerin bir yatırım projesi için teknik bilgileri yeterli olmasına rağmen, bazen finansal ve yönetimsel bilgileri yetersiz kalmaktadır. Bu nedenle yönetimde karar verme fonksiyonlarının desteklenmesi önemli yer tutmaktadır. 4
Optimizasyon ve Optimizasyon Özellikleri 5
OPTİMİZASYON ÖRNEĞİ OPTİMİZASYON ÖRNEĞİ 6
OPTİMİZASYON ÖRNEĞİ EKONOMİ (İKTİSAT) 7
15 Mühendislik Ekonomisi: Alternatif olanaklar içinde en uygununu seçmeyi planlar. Mühendis minimum maliyet ile en fazla üretimi yapmak ister. Dolayısıyla mühendis ilgilendiği sahayla ilgili olarak araştırmak, tanımlamak, alternatifleri ortaya sermek ve uygun olanını seçmek zorundadır. Mühendislik Ekonomisi Prensipleri Temel olarak mühendislikte problem çözme adımları ile ilişkili adımlar içerir. Alternatiflerin geliştirmesi ve her bir alternatifin tanımlanması Alternatifler arası farklara odaklanılması. Kıyaslamaya esas teşkil edecek faktörler belirlenip bu çerçevedeki alternatiflerim masaya yatırılması 16 8
Mühendislik Ekonomisi Prensipleri Tutarlı bir bakış açısına sahip olunmalıdır. Kişi değerlendirmeyi kimin yaptığı ile ilgilenir (müşteri, firma sahibi vb.) ve buna bağlı karar alır. Hangi parametre ele alınıyorsa, bu parametre alternatifler arasından seçilene uygun olmalıdır. Alternatifler arasında ortak bir ölçüt kullanılmalıdır. Bu ölçütler çoğu zaman parasal ölçütlerdir. Alternatifler arasından esas alınan ne ise hepsinde o parametre göz önünde bulundurulmalı ve denklik sağlanmalıdır. Projelere ilişkin risk/belirsizlik durumu hesaba katılmalıdır. Mevcut durum her zaman net olmayabilir, olasılıklara bağlı olabilir. Verilen kararı uygulamaya koyduktan sonra ara ara kontrol edilecek. Başta verilen kararın amaca uygun olup olmadığı kontrol edilecek. 17 MALİYET KAVRAMI VE MALİYETLER Fiyat: Ekonomik değerin kantitatif (sayısal) göstergesine fiyat denir. Tam Rekabet Ortamı: Herhangi bir ürünü üretmek için piyasaya girme engeli yok, alıcı-satıcı bir araya gelebiliyor, ürünün ikameleri mevcut ve ürün tüketiciye sunulabiliyor. Verimlilik: Çıktı/Girdi dir ve birimleri aynı olmak zorundadır. Finansal Verimlilik: Giren para / Çıkan( Harcanan) para Rantabilite = Kar / Sermaye 18 9
ARZ VE TALEP 19 TALEP Belirli bir dönemde, belirli bir maldan parayla desteklenmiş satın alma arzusuna talep denir. 20 10
ARZ Tüketiciler piyasanın talep yönünü üreticiler ise arz yönünü oluşturmaktadır. Piyasadaki satıcı davranışlarına arz denir. 21 ARZ VE TALEP EĞRİSİ 22 11
DENGE FİYATI 23 24 12
25 26 13
27 28 14
29 Makina ve Mekatronik sektöründe sınıflandırma Direkt ve Endirekt maliyetler, 30 15
MALİYET İlk maliyet Yatırım yapmak amaçlı kişiden yada kurumdan çıkan ilk paradır. (tezgahın satın alma maliyeti; nakliye, montaj, işletmeye hazırlık ve ilgili diğer başlangıç harcamaları da dahildir.) Sabit maliyet Üretim miktarından bağımsız gerçekleşen maliyetlerdir. Belirli bir kapasiteye kadar sabit kalan, değişmeyen maliyettir. (amortisman, bakım, vergiler, sigorta primleri, kira taksitleri, sermaye faizi, idari masraflar, araştırma giderleri, yöneticiler ve hizmetlilerin giderleri). Sabit giderler belli bşir üretim sınırına kadar değişmez. Değişken maliyet Üretim miktarı ile artıp azalan (değişen) ve toplam maliyete etkisi olan maliyetlerdir. (direkt işçilik giderleri, direkt malzeme ve diğer maliyetler (satış komisyonları vb.) direkt maliyetler olarak da adlandırılmaktadır. Arabanızı kullanmanın sabit maliyetleri nelerdir? Arabanızı kullanmanın değişken maliyetleri nelerdir? 31 Ek (Marjinal) maliyet Normal üretim dışı ek bir üretimin bilânçolarda oluşan maliyetlerdir. (üretimdeki bir birimlik artış sonucunda toplam maliyette ortaya çıkan artıştır.) Direkt Maliyet: Bir aktivitenin (üretim, proje vb) içine doğrudan dâhil olan ve ölçülebilen maliyetlerdir. Direkt işçilik, direkt malzeme örnekleri verilebilir. Üretimin içerisinde kullanıma hazır fiili olarak ölçülen maliyettir. Endirekt Maliyet: Ölçülebilir fakat başka maliyet sürücüleriyle doğrudan üretime katılmayan maliyetlerdir. Genel imalat giderleri, yemekhane giderleri, idari harcamalar, emekli maaşları ve profesyonel hizmetler gibi doğrudan belirlenmesi çok zor olan giderlerdir. 16
MALİYETLER Fırsat maliyeti: Bir makinenin hurda değeri 250 bin TL olsun, makine yenilenmezse bir süre daha kullanılabilir, yenilenirse de eskiyen makine satılır. Yani; yenilememeye karar verildiğinde, yenilemeden dolayı oluşacak miktardan vaz geçilir. Bu fırsat maliyetidir. Vaz geçilen alternatifin maliyeti denebilir. (vazgeçilmesi gereken diğer fırsatların maliyeti) Standart Maliyet: Planlanan maliyet olarak da adlandırılır. Tahmin amaçlı kullanılır. Üretime başlamadan önce tahmini olarak çıkarılan maliyetlerdir. Belli varsayım ve standartlara göre karar verilir. Nakdi Maliyet: Eğer bir gider neticede para ödenmesi gerektiriyorsa buna nakdi maliyet denir. Fakat nakit çıkışı gerektirmiyorsa bu durumda da defter maliyetinden söz edilir. Nakdi maliyet gelecekte yapılması tahmin edilen giderleri gösterir. Defter maliyeti ise geçmişte yapılmış giderleri kapsar. Defter Maliyeti: Bir varlığın deftere giriş maliyetinden amortismanın düşmesiyle elde edilen değerdir. MALİYETLER Batık Maliyet: Geri alınamayan nakit denilebilir. Örneğin motor almak isteyen bir kişi 3000TL değerindeki bu motor için 200 TL ön ödeme yapsın. Kişi sonrasında Amazon.com da aynı motorun 2700 TL olduğunu görsün ve almaya karar versin. Mevcut durumda diğer tarafa ön ödeme yapmasına rağmen bu motoru Amazon.com dan alması ona 100 TL kar sağlayacaktır. Fakat söz konusu vermiş olduğu 200TL batık maliyet olarak adlandırılır. Yaşam Değeri Maliyeti: Ürünün ortaya çıkış aşamasından başlayıp üretileme, piyasada yer bulma, olgunlaşma ve piyasadan düşme aşamasına kadar geçen bir ürün yaşam döngüsü vardır. Bu döngü boyunca bir maliyetten söz edilir. Tüm adımlarda ayrı ayrı maliyetler oluşur. Tüm bu maliyetlerin toplamı ürün yaşam maliyetini verir. 17
ÖRNEK 1: ÖRNEK 1: 18
ÖRNEK 1: KȂR FONKSİYONU 19
TALEBE BAĞLI GELİR VE GİDER FONKSİYONLARININ KȂRA ETKİSİ MAKSİMUM KȂR 20
ÖRNEK 2: Bir anayola asfalt döşenecek. Yüklenici firmanın 2 alternatifi var; A ve B bölgeleri. Birim asfalt maliyeti $1.15. Tesislere ait kalemler aşağıda verilmiştir. Yüklenici firma 50.000 br lik asfalt döşeyecek ve iş 4 ay (17 hafta, haftada 5 iş günü) sürecek. Şantiye nereye kurulursa toplam maliyet en az olur? Sabit Maliyetler; Toplam maliyetlerin sonucuna bakarak B yerine şantiye kurmak uygundur. Sorunun devamında; seçilen yer için eğer gelir $8.05 ise öyle bir üretim noktası bulun ki firma kar etmeye başlasın. ( Başabaş Noktası) NOT: Soruda değişken maliyet yoksa başa baş noktası aranmaz. ÖRNEK: Bir anayola asfalt döşenecek. Yüklenici firmanın 2 alternatifi var; A ve B bölgeleri. Birim asfalt maliyeti $1.15. 21
Projelerde Maliyet Tahmin Metotları 22
Projelerde Maliyet Tahmin Metotları Projelerde Maliyet Tahmin Metotları 23
24
Kapasite Kavramları İdeal/Teorik Kapasite: Tüm imkânlarla %100 kullanarak üretim yapma Normal Kapasite/Kullanış Kapasitesi: Belli engeller dışında üretilen kapasite Zorlanmış Kapasite: Normal kapasitenin üzerinde üretim gerçekleşiyorsa bu zorlanmış kapasitedir. Gerçek Kapasite: Bizzat gerçekleştirilen kapasite Atıl Kapasite: Normal ile fiili arası farktır. Kapasite Kavramları ideal kapasite zorlanmış kapasite normal kapasite atıl kapasite gerçek kapasite 25
51 KAYNAKLAR: 1-Mustafa KUTANİŞ, SAÜ. İnşaat Müh. Ders notları, 2014. 2-Sadi UZUNOĞLU, Ekonomiye Giriş, Literatür yayınları, 2013 İst. 3-Tahir AKKÜN, SAÜ. Teknoloji Fak. Ders notları, 2014. 4-Okka, O., "Mühendislik Ekonomisi", 2010. 5-Işık, A., "Mühendislik Ekonomisi", 2005 6-Degarmo, E.P., Sullivan, W.G., Bontadelli, J.A., "Engineering Economy", 2010. 7-İnternet Görseller. 26