PANEL VERI ÇÖZÜMLEMESĠ TEKNIĞIYLE GELECEK KAYGISI VERILERININ DEĞERLENDIRILMESI

612 PANEL VERI ÇÖZÜMLEMESĠ TEKNIĞIYLE GELECEK KAYGISI VERILERININ DEĞERLENDIRILMESI Özet: Günseli Kurt, T.C. Eskişehir Osmangazi Üniv. Fen-Ed. Fak. İstatistik Bölümü, gunseli@ogu.edu.tr Yeryüzünde tüm toplumlarda, her insan, her yaşta, her dönemde, çeşitli nedenlerle değişik düzeylerde gelecek kaygısı taşımaktadır. İş, eğitim, sosyal, kültürel ve ekonomik olanaklarının kısıtlı olduğu gerçeğinin bilincinde olan gençler, eğitimlerini sürdürebilme, iş bulabilme, geleceklerini planlayabilme gibi çok çeşitli kaygılar taşımaktadır. Özellikle üniversite öğrencilerinde, gelecek kaygısını azaltmak, rakipleri arasından sıyrılabilmek, kendi üstünlüklerini gösterebilmek, kolaylıkla iş bulabilmek v.b. için, daha donanımlı olma güdüsü ağır basmaktadır. Sosyal bilim araştırmalarında bireylerin çeşitli konulardaki davranış, tutum, düşünce v.b.lerinin zaman içindeki değişiminin araştırılması, istatistiksel olarak incelenmesi ve ulaşılan sonuçların değerlendirilmesi büyük önem arz etmektedir. Bu çalışmada T.C. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi İstatistik Bölümü öğrencilerine, dönem başlarında, kayıt yenileme işlemleri esnasında uygulanan anketler panel veri çözümlemesi tekniğiyle değerlendirilmiştir. Bölüm öğrencilerinin kişisel gelişim programlarına (kurslara) katılma, bilgisayar bilgisi/kullanma becerisini ve yabancı dil bilgisini geliştirme çabaları, okul başarıları dikkate alınarak gelecek kaygısı taşıma düzeylerinin zaman içindeki değişimi izlenmiştir. Elde edilen sonuçlara göre, kişisel gelişimleri için uğraşı veren, başarılı olmak için çalışan, daha fazla eğitim alan öğrencilerin geleceğe daha umutla baktığı gözlemlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Üniversite öğrencisi, Gelecek kaygısı, Panel veri çözümlemesi, Ridit çözümlemesi GiriĢ İnsanoğlunun tüm yaşamı boyunca taşıdığı kaygılardan, en büyüğü gelecek kaygısıdır. Gelecek kaygısını azaltmanın en iyi yolu, maddi ve manevi anlamda en yüksek tatmini sağlayan bir mesleğe sahip olmaktır. Lise sonrası geriye kalan tüm hayatı etkileyecek olan meslek, dolayısıyla üniversite/bölüm seçimi, içinde bulunulan toplumun ve koşulların etkisiyle verilen, hayati kararların en önemlilerinden biridir. Öğrencilerin üniversite eğitimine başlandığı günden itibaren gün be gün gelecekle ilgili kaygılarının arttığı bilinmektedir. Üniversite eğitimi almış olmanın, gerçek yaşamda tek başına yeterli olmadığının bilincinde olan pek çok üniversite öğrencisi derslerde başarılı olma, kişisel gelişimi arttırıcı programlara katılarak donanımlı insan olma çabası içine girmektedir. Bu ve benzeri çabalar öğrencinin geleceğe daha umutla bakmasını, iş bulma aşamasında rakip olarak isimlendirilebilecek tüm meslektaşları arasından sıyrılıp farklı olduğunu göstermesini sağlayacağı düşüncesiyle yapılmaktadır. Üniversite öğrencilerinin gelecek kaygısı ve bağlı konulardaki davranış, tutum, düşünce v.b.lerinin zaman içindeki değişiminin araştırılması amacıyla yapılan bu çalışmada öncelikle panel olarak isimlendirilen bir grup öğrenci belirlenmiş ve üç yıl boyunca güz ve bahar dönemlerinin başında aynı öğrencilere aynı anket uygulanmış panel verileri elde edilmiştir. Verilerin derlenmesi için hazırlanan anketteki ifadelere katılma ya da onay derecesini belirlemede, evet/hayır, katılıyorum/katılmıyorum gibi iki şıklı seçenekler yerine, daha ayrıntılı bilgilere ulaşılabilen, R. Likert tarafından 1920 li yıllarda geliştirilen Likert ölçeğine göre, Hiç Katılmıyorum dan Tamamen Katılıyorum a doğru beş seçenek üzerinden değerlemeler yapılması istenmiştir. Likert ölçekli soruların yer aldığı çoğu çalışmada, seçeneklerdeki sıklıkların bazılarının çok küçük olmasından, olumlu/olumsuz yargılar içeren ifadelerin seçeneklerinin sıra düzeninden kaynaklanan, veri sayısının azlığından, dağılıma uygunluğun sağlanamaması v.b. sorunlardan dolayı çözümlemelerde istatistiksel tekniklerden bazılarının kullanımı sakıncalı bulunmakta, bazen koşulları sağlamadaki eksikliğe rağmen elde edilen sonuçlar kabul edilmektedir. Bu çalışmada, benzer sorunlar nedeniyle, Likert ölçekli anket verilerinin çözümlemesinde kolaylıkla uygulanabilen, anlamlı sonuçlara ulaşılabilen yöntemlerden, I.Bross tarafından geliştirilerek 1958 yılında istatistik literatürüne kazandırılan Ridit Çözümlemesi yöntemiyle panel verilerinin çözümlemesi ve karşılaştırılması yapılmıştır.

Çözümleme Yöntemleri. Panel Veri Çözümlemesi 613 Sosyal bilimler ve davranış bilimleri alanında çeşitli araştırma konularında tutum, algı, değer yargısı, beklenti, bilgi ve davranış değişikliklerine ilişkin verilerin derlenmesi gerekmektedir. Bu amaçla yapılan pek çok anket çalışmasında istatistik teknikleri kullanılarak seçilmiş bir grubun her üyesi ile yapılan sadece bir mülakata dayanan veriler değerlendirilir. Örneğin, bir seçimden bir kaç ay önce seçilen gruba siyasi konulardaki düşünceleri, seçenekleri sorulabilir, elde edilen bilgiler ve veriler yorumlanabilir. Ancak aynı gruba seçimden bir ay önce ve seçime bir kaç gün kala tekrar anket uygulanırsa, kişilerin tercihlerindeki değişim izlenmiş, böylelikle üç anket verisinin değerlemesine dayalı daha isabetli/güvenli bilgiler elde edilebilecek ve yorumlar yapılabilecektir. Aynı grup bireylerle iki ya da daha çok mülakat yapıldığında/anket uygulandığında, kendilerine başvurulan gruba panel, değişik zamanlarda aynı yanıt verenlerden toplanan verilere de panel verisi denmektedir(gujarati,2003). Belirli bir süre içerisindeki davranış şekilleri veya alışkanlıklar ve bunlardaki değişim incelenmek isteniyorsa panel verilerinin çözümlemesinin daha sağlıklı olacağı, yukarıda verilen örnek dikkate alındığında, görülebilecektir. Üstelik tek anket çalışmayla yapılan tahmin ile seçim sonuçlarının farklı olması durumu araştırma şirketine ya da araştırmacıya karşı güvensizlik doğurduğu yaşanan deneyimlere göre söylenebilir. Çoğu çalışmada birden çok kez anket uygulanmasının yararı bulunmaktadır. Genellikle yeni bir yanıt verenler grubu ile yapılan, tekrarlı örneklemeye dayanan bu tür çalışmalarda yanıtlardaki net değişim ortaya çıkarılamamaktadır. Oysa aynı yanıt verenlere ulaşılabilseydi yanıtlardaki kaymaların yönü ve net değişim büyüklüğünü kapsayan daha ayrıntılı bilgilere ulaşılabilirdi. Aynı zamanda gözlenen değişmelerin nedenleri, seçim örneğinde propagandaların etkisi, tutumların değişim yönü ve sayıları saptanabilmektedir. Panel tekniğinin tekrarlı örnekleme yöntemine göre bir diğer üstünlüğü toplanan bilgi miktarıdır. Tekrarlı örneklemede araştırmadan araştırmaya yanıt verenler değiştiği için her yanıt veren hakkında bir çalışmada toplanabilecek bilgiden daha çok bilgi toplamak mümkün değildir. Panel tekniğinde ise aynı yanıt verenlerle ard arda mülakatlar daima artan bilgi miktarı sağlamaktadır. Devrelere ilişkin verilerde de tek mülakatlı araştırmalarda, sorular zamanla ilgili ise yanıt verenin belleğine, uzun dönem öncesindeki olayları hatırlamasına güvenilmek zorundadır. Uzun bir zaman dilimine ait veriler panel tekniğiyle elde ediliyorsa belleğe güvenilmekten kaçınılan sorularla daha gerçekçi verilerin sağlandığı görülebilir. Tekrarlı örnekleme tekniğinde elde edilen sonuçlardaki değişmeler, istatistiksel açıdan araştırmadan araştırmaya seçilmiş olan temsili örneğin büyüklüğü ve yapısına bağlı olmaktadır. Sonuçların güvenilirliği panel tekniğinde daha yüksektir. Çünkü değişik zamanlarda aynı büyüklük ve yapıdaki örneklem, diğer bir deyişle panel, kullanılarak elde edilen sonuçlar istatistiksel açıdan daha anlamlı ve güvenilir olmakta karşılaştırmalarda güvenle kullanılabilmektedir. Ancak tekrarlı örneklemeye olan üstünlüğüne karşın, panel veri çözümleme tekniğinin kullanımında karşılaşılan uygulama sorunları bulunmaktadır. İlgilenilen olay veya düşünce kolay hatırlanabilir cinsten olduğu ya da aradan geçen zaman oldukça kısa olduğu takdirde uygulanması tavsiye edilmediği gibi, gelecek için yapılacak tahminlere güvenilemez. Aynı kişiyi iki veya daha çok kez bulamamaktan ya da panel üyelerinden bazılarının devamlı olarak yanıt vermeye yardımcı olmayı, birlikte çalışmayı reddetmesi yüzünden panel üyelerinin kaybedilmesi, üye ölümü olarak ifade edilen, durumlarıyla da karşılaşılabilmektedir. Panel çözümlemesinin değişik zamanlarında kayıp sayısı/oranları değişik olduğundan örneklemden elde edilen bilgilerin/istatistiklerin örneklem büyüklüğünün etkisi altında kalması gibi bir tehlike ortaya çıkarmaktadır. Üye ölümü fazla değilse çok büyük bir sorun teşkil etmemektedir. Ayrıca tekrar tekrar mülakat vermenin/anket yanıtlamanın, konuya aşinalık yaratması durumu nedeniyle, araştırma konusuyla ilgili tutum, davranış, fikir v.b. alışkanlıklarda değişiklikler yaratabilmektedir. Ridit Çözümlemesi Başta sosyal bilimler olmak üzere çok çeşitli (biyometri, psikometri, ekonometri ve sosyometri v.b.) alanlardaki sıralı ölçekle ölçülen değişkenlere (şiddet, tatmin, tercih, uyum, önem, kabul derecesi v.b. ifadelere) ait seçeneklerin onaylanma düzeylerini ve tüm değişkenlerin onaylanma düzeylerinin sıralamasını gözlemlemek ve ayrıca yanıtlayan grupların aynı değişkenleri onaylama derecelerini karşılaştırmak amacıyla Ridit çözümlemesi kolaylıkla kullanılabilmektedir. I. Bross (1958) tarafından

614 istatistik literatürüne kazandırılan Ridit çözümlemesinde tek varsayım, yanıt sınıflarının sürekli sıralamalı ölçek üzerinde ardıl aralıkları temsil etmesidir. Veri miktarının(örneklem hacminin) yeterliliği, sıklıkların büyüklüğü, dağılımın normalliği, ifadelerin olumlu/olumsuz oluşuna dikkat edilmesi v.b. varsayımların olmayışı, ayrıca basit ve sıradan işlem adımlarıyla hesaplamaların yapılabilmesi nedeniyle kolaylıkla uygulanabilen çözümleme tekniğidir. Ridit çözümlemesi, sıralı sınıflayıcı ölçekli değişkenler için ridit lerin hesaplanmasını gerektirir. Ridit ler, yanıtlayan grupları karşılaştırma amacıyla kullanılıyorsa, herhangi bir referans grubuna (dağılımına) göre bir olasılık ölçüsünü temsil etmektedir. Referans dağılımı araştırmanın amacına göre araştırmacı tarafından belirlenir. Herhangi bir doğal referans grubu belirlenemediğinde toplam örneğin dağılımı, alt grupları karşılaştırmak için referans dağılımı olarak kullanılabilmektedir(kurt, 2008). Araştırma konusu edilen değişkenler ve değişkenlere ait sıralı ölçeğin seçeneklerine (sınıflara, kategorilere) karşı gelen sıklıklar çizelge şeklinde düzenlenerek, izleyen paragrafta verilen basit ve anlaşılması kolay işlemlerle, ridit değerleri elde edilmektedir. İlk sütuna değişkenler(i=1,,m tane), 5 li Likert ölçeği kullanılıyorsa 2.-6. sütuna sıralı ölçeğin sınıflarına (hiç katılmıyorum,,tamamen katılıyorum) karşı gelen yanıtlayan kişi sayıları (sıklıklar) ve son sütuna değişkeni yanıtlayanların toplam sıklığı (n i lerin eşit sayıda olması, yanıtlanmayan soru olmaması tercih edilmektedir) yazılır. İzleyen satırlarda sınıflara ait toplam sıklıklar(f s ) ve değişkenlerin m n i N her birini yanıtlayanların toplamı( i 1 ) yazılır. Bir sonraki satırda sınıflara ait toplam sıklığın yarısı alınarak sınıfların orta noktası belirlenir. Birikimli sıklıklar için ilk sınıfın orta noktası ilk birikimli sıklık olmak üzere 2.inci ve izleyen birikimli sıklıklar, ilgili sınıfın sıklığının orta noktasına önceki sınıfların toplam sıklıkları ilave edilerek belirlenmektedir. Her bir sınıfa ait ridit değerleri(r s ), birikimli sıklıkların her bir değişkeni yanıtlayan kişi sayılarının toplamına bölümü ile hesaplanmaktadır(bu ridit değerleri ile tüm değişkenlerin onaylanmasına ilişkin sınıf sıklık dağılımı yorumlanabilmektedir). Değişkenlerin ortalama ridit değerlerini(r i ) hesaplamak için, değişkene ait sıklık(n i ) ile sıklığın ridit değeri(r s ) çarpılarak değişkeni yanıtlayan toplam kişi sayısına(n) bölümü sonucu bulunan değerlerin toplamı alınır. Her bir değişken için hesaplanan ortalama ridit değerlerinin(r i lerin) büyüklük sıralamasına göre listelenmesiyle, en büyük/en küçük ridit değerlerine bakılarak ve 0,5 ile karşılaştırılarak, yanıtlayanlar tarafından değişkenlerden hangisinin daha yüksek düzeyde onaylandığı (ya da onaylanmadığı) belirlenmiş olmaktadır. Sıklıklar sınıflara düzgün şekilde ya da ortadaki sınıfa/lara göre simetrik dağılırsa ortalama ridit 0,5 e eşit, alt sınıflarda yığılma olursa 0,5 ten küçük, üst sınıfların sıklığı yüksek olursa 0,5 ten büyük değer almaktadır. Değişkenlerin ortalama ridit değerlerinin hangi değerler arasında olmasının beklendiğini belirlemede, değişkeni yanıtlayan toplam kişi sayısının(n i ) üç katının karekökünün tersi ortalama ridit değerine eklenip çıkarılarak alt ve üst ridit değerleri bulunmaktadır. Bu sınırlar arasında 0,5 değerinin olması değişkenin sıklık dağılımının simetrik ya da düzgün dağılmış olabileceğini ve 0,5 in olmaması ilgili değişkenin sınıflarının onaylanma sıklığının alt ya da üst sınıflarda yoğunlaştığını ve farklı sıklık dağılımına sahip bir değişken olduğunu gösterecektir. Ayrıca değişkenler için hesaplanan ortalama ridit değerleri ile 0,5 standart değeri arasındaki farkın n i ( r i 0,5) anlamlılığını belirlemede Kruskal-Wallis istatistiği, W=12 i 1 formulu yardımıyla hesaplanır. Bulunan değer, m 1 serbestlik dereceli(değişken sayısının bir eksiği) Ki-Kare çizelge değeri ile karşılaştırılarak, yanıtlayanlar tarafından değişkenlerin onaylanma düzeylerinin 0,5 ten farklı olup olmadığına belirli bir güven düzeyi(%95) ile karar verilmektedir. Bir karşılaştırma gurubuna ait ortalama ridit( r ), her bir sınıf için gözlemlenen sıklıkların, referans grubu için hesaplanan ridit değerleri ile çarpılması ve bu çarpımların toplanarak karşılaştırma grubuna ait toplam sıklığa(n 1 ) bölünmesi ile hesaplanır. İki grup arasında bir karşılaştırma yapmak amacıyla elde edilen bu ridit değeri bir olasılık gibi yorumlanabilir. Karşılaştırma grubuna ait ortalama ridit, bu gruptan tesadüfen seçilecek bir bireyin referans grubundan tesadüfen seçilecek bir bireyden daha yüksek/düşük bir sınıfa ait olması m

615 olasılığıdır. Karşılaştırma grubu için bu olasılık 0,5 olursa, referans grubu ile aynı dağılıma sahip olduğu söylenir. Sıralı ölçeğin her bir kategorisi için referans ve karşılaştırma grubunun sıklıkları aynıdır. 0,5 ten büyük olursa, karşılaştırma grubundan seçilecek bireyin ait olduğu sınıfın, referans grubuna göre daha üst bir sınıfa ait olduğu söylenir. Karşılaştırma grubunun ortalama riditi 0,5 ten küçük ise benzer şekilde, bu grubun bireylerinin, referans grubunun bireylerine göre daha alt sınıflara sahip olma eğiliminde oldukları anlaşılır. Ortalama riditin standart hatası [1] nolu formülle hesaplanmaktadır. 1 s. h.( r1 ) 2 3xN1...[1] Ortalama ridit değeri ile 0,5 standart değeri arasındaki farkın önemini test etmede kullanılan z istatistiği, 0,5 r z 1 s. h.( r1 ) ya da r1 0,5 z s. h.( r1 )...[2] formülleriyle hesaplanmaktadır. Elde edilen z değeri, (0,05 anlam düzeyindeki)standart normal dağılım çizelge değerinden (1,96) büyük ise referans grubu ile karşılaştırma grubu sıklıkları arasındaki farkın önemli, dağılımların farklı olduğu söylenmektedir. Referans grubu aynı olan iki farklı grubun birbiriyle karşılaştırılmasında, aralarındaki farkı test etmede kullanılan ridit puanı [3], bu ortalama ridit'in standart hatası (ikinci karşılaştırma grubunun toplam sıklığı N 2 ) [4], test istatistiği değeri [5] formülleriyle hesaplanır. r =( r1 - r 2 )+0,50...[3] s. h.( r2 r1 ) 2 N1 N2 3xN1xN2...[4] r r z 2 s. h.( r2 r1 )...[5] z değeri standart normal dağılım çizelge değeri ile karşılaştırılarak, karşılaştırma gruplarının dağılımı istatistiksel olarak yorumlanır. Verilerin Elde Edilme Yöntemi, Çözümü ve Yorumlanması: AraĢtırmanın konusu: Bu araştırmanın konusu, üniversite öğrencilerinin gelecek kaygısı ve bağlı konulardaki çeşitli değişkenlere(ifadelere) katılım derecelerinin, panel veri çözümlemesi kullanılarak araştırılması, karşılaştırılması ve incelenmesidir. Verilerin Toplanması: Araştırmada kullanılan panel verileri, 2008 yılında Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi İstatistik bölümüne kayıt olan öğrencilerden tesadüfî olarak seçilen 36 sına değişik zamanlarda, uygulanan anket yanıtlarının alınması yoluyla elde edilmiştir. 36 öğrenci araştırma örneklemini, bu çalışmadaki ismiyle paneli oluşturmaktadır. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi İstatistik bölümünde eğitim alan ve daha sonraki dönemlerde de alacak olan öğrencilerin tamamı araştırma evrenini oluşturmaktadır. Soru formunun birinci bölümünde öğrencinin cinsiyeti, başarı derecesi, yabancı dil hazırlık eğitimi alıp almadığı, yabancı dil bilgi düzeyi(iyi-orta-kötü), başka dil bilip bilmediği, bilgisayar kullanımı/eğitimi bilgi düzeyi(iyi-orta-kötü) ve kişisel gelişim adına bir programa katılıp katılmadığı sorulmuştur. İkinci bölümde ise gelecek kaygısı ve bağlı konulardaki ifadelere katılma dereceleri sorgulanmıştır. Aşağıda liste halinde verilen, Hiç Katılmıyorum dan Tamamen Katılıyorum a doğru, 5 li Likert ölçeğine göre yanıtların istendiği, ifadeler ikinci bölümde yer almıştır. Eğitimini almak istediğim bölümde okuyorum (S1) Bölümümü değiştirmek isterdim (S2) Mezun olunca kısa sürede iş bulabileceğime inanıyorum (S3) Mezun olunca istediğim alanda iş bulabileceğime inanıyorum (S4) Saygın bir mesleğim olacağına inanıyorum (S5)

616 Ekonomik koşullarım gelecekle ilgili kaygılarımı arttırıyor (S6) Maddi imkânsızlıklar nedeniyle kendimi geliştiremiyorum (S7) Geleceğimden kaygılanıyorum (S8) Mezun olunca mesleğimi tam olarak kavramış olacağıma inanıyorum(s9) Dönem başlarında, kayıt yenileme işlemleri sırasında, aynı öğrencilere aynı anketin altı kez uygulanması yoluyla derlenen panel verilerine ait betimleyici istatistikler ve Ridit çözümlemesi tekniğiyle elde edilen panel bilgileri izleyen bölümde yer almaktadır. Daha sonra her bir panel için tekrarlanmış çözümlemelerle elde edilen panel bilgileri kullanılarak ifadelere katılım sıralamasının zamana göre değişip/değişmediği, paneller arası veri çözümlemeleriyle anlamlı fark olup/olmadığı değerlendirilmiştir. Panel Veri Ġstatistikleri ve Ridit Puanları Hesaplama, Çözümleme ve Değerlendirmeler Eylül2008, Şubat2009, Eylül2009, Şubat2010, Eylül2010 ve Şubat2011 dönemlerine ait panel verilerinin başında, soru formunun birinci bölümünde yer alan kişisel bilgilere ilişkin istatistikler Çizelge 1 de sırayla yazılmıştır. Çizelge 1: Panellerdeki Kişisel Bilgilere Ait Sıklıklar cinsiyet hazırlık dildüzey başkadil bilgisayar kurs kız erkek toplam evet hayır iyi orta kötü evet hayır iyi orta kötü evet hayır Eyl.08 17 19 36 18 18 1 20 15 3 33 9 20 7 3 33 Şub.09 14 19 33 15 18 7 17 9 11 22 11 16 6 6 27 Eyl.09 14 19 33 15 18 6 17 10 7 26 12 20 1 8 25 Şub.10 14 19 33 15 18 8 20 5 6 27 10 19 4 14 19 Eyl.10 14 19 33 15 18 8 20 5 8 25 12 20 1 9 24 Şub.11 14 19 33 15 18 12 15 6 5 28 11 17 5 13 20 Soru formunda yer alan gelecek kaygısı ve bağlı ifadelere katılımla ilgili sıklıklar, ridit çözümlemesinin anlatıldığı bölümdeki gibi, çizelge biçiminde düzenlenerek ridit çözümlemesi işlemleri, ridit puanları, karşılaştırma ve incelemeler öncelikle, ilk panel olan Eylül2008 paneli için, yapılmıştır. Çizelge 2: Değişkenlere Ait Sıklıklar ve Sıralı Sınıfların Riditleri (Eylül2008 paneli için) Eyl.08 hic katılmı katılmıyorum kararsızım katılıyorum tam katılı ni S1 2 5 1 20 8 36 S2 12 13 3 4 4 36 S3 1 5 4 13 13 36 S4 2 3 10 13 8 36 S5 0 3 4 17 12 36 S6 9 9 4 11 3 36 S7 24 8 3 1 0 36 S8 12 9 5 7 3 36 S9 0 3 9 20 4 36 fs 62 55 34 86 51 324 1/2fs 31 27,5 17 43 25,5 Fs 62 90 134 194 263 Rs 0,19 0,28 0,41 0,60 0,81 Ridit çözümlemesi, Eylül2008 paneli için yapılan çözümleme çizelgelerden de görülebileceği gibi basit ve sıradan işlem adımlarından oluşmaktadır. İşlemler diğer panel çözümlemelerinde tekrar anlatılmamıştır. Çizelge 1. in son satırında R s ile gösterilen yanıt sınıfı sıklıklarının ridit değerleri verilen yanıtların tamamen katılıyorum seçeneğinde yoğunlaştığını göstermektedir. Çizelge 1. de verilen değişkenlere ait sıklıklar ve yanıt sınıfı sıklıklarının ridit değerleri yardımıyla değişkenlere ait riditler hesaplanarak, riditlerin 0,5 ten farklı olup/olmadığının sınaması yapılmış, alt ve üst sınırlar belirlenmiş, aralığın 0,5 i içerip içermediği belirlenmiş, işlem sonuçları Çizelge 3. te verilmiştir.

617 Çizelge 3: Değişkenlere Ait Riditler ve Güven Aralıkları (Eylül2008 paneli için) hic tamamen katılmıyorum kararsızım katılıyorum katılmıyorum katılıyorum ri alt ust S1 0,01 0,04 0,01 0,33 0,18 0,57 0,48 0,67 S2 0,06 0,10 0,03 0,07 0,09 0,35 0,26 0,45 ** S3 0,01 0,04 0,05 0,22 0,29 0,60 0,50 0,69 S4 0,01 0,02 0,11 0,22 0,18 0,54 0,45 0,64 S5 0,00 0,02 0,05 0,28 0,27 0,62 0,53 0,72 * S6 0,05 0,07 0,05 0,18 0,07 0,41 0,32 0,51 S7 0,13 0,06 0,03 0,02 0,00 0,24 0,14 0,34 ** S8 0,06 0,07 0,06 0,12 0,07 0,37 0,28 0,47 ** S9 0,00 0,02 0,10 0,33 0,09 0,55 0,45 0,65 Kruskal-Wallis test istatistiği W=57,28 Ki-Kare (9-1)=15,51 ridit aralığı 0,5 i içermiyor ve sınırlar 0,5 ten büyük(*), sınırlar 0,5 ten küçük(**) Çizelge 2 deki ridit(r i ) değerleri incelendiğinde; Bölümümü değiştirmek isterdim(s2), Maddi imkânsızlıklar nedeniyle kendimi geliştiremiyorum(s7), Geleceğimden kaygılanıyorum(s8) ifadeleri için hesaplanan ridit aralığının 0,5 i içermemesi nedeniyle sıklıkların sınıflara düzgün olarak dağılmadığı söylenebilir. Öğrenciler tarafından Saygın bir mesleğim olacağına inanıyorum(s5) ifadesinin, diğer ifadelerden farklı değerlendirildiği söylenebilir. Bulunan tüm riditlerin 0,5 ten farklı olmadığı önsavının sınanmasında kullanılan Kruskal-Wallis test istatistiği değeri de çok yüksek olup Ki-Kare çizelge değeri ile karşılaştırıldığında, ridit değerleri, %95 güvenle, 0,5 ten farklıdır. Çizelge 4: Değişkenlere Ait Riditlerin Sıralaması (Eylül2008 paneli için) S5 S3 S1 S9 S4 S6 S8 S2 S7 0,62 0,60 0,57 0,55 0,54 0,41 0,37 0,35 0,24 saygın işbul istediği mezun istealan ekonomi kaygı değiştir maddi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Çizelge 3 te verilen, olasılık olarak değerlendirilen ortalama ridit değerlerinin sıralaması incelendiğinde, S5-S3-S1-S9-S4 ifadelerine tam katılım sıklığı, S6-S8-S2-S7 ifadelerine göre daha yüksektir. Saygın bir mesleğim olacağına inanıyorum(s5), Mezun olunca kısa sürede iş bulabileceğime inanıyorum(s3), Eğitimini almak istediğim bölümde okuyorum(s1), Mezun olunca mesleğimi tam olarak kavramış olacağıma inanıyorum(s9), Mezun olunca istediğim alanda iş bulabileceğime inanıyorum(s4) ifadelerine ait sıklıklar tamamen katılıyorum kategorisine doğru yoğunlaşmaktadır. Ekonomik koşullarım gelecekle ilgili kaygılarımı arttırıyor(s6), Geleceğimden kaygılanıyorum(s8), Bölümümü değiştirmek isterdim(s2), Maddi imkânsızlıklar nedeniyle kendimi geliştiremiyorum (S7) ifadelerinde sıklığın hiç katılmıyorum sınıfının olduğu tarafta, alt sınıflarda yoğunlaştığı söylenebilir. Panel Veri Çözümlemesi ve Değerlendirmeler Eylül2008 paneli için yapılan ridit çözümlemesi işlemleri Şubat2009, Eylül2009, Şubat2010, Eylül2010 ve Şubat2011 dönemlerine ait panel verileri için yinelenerek ifadelerin onay sıralamasına ilişkin sonuçlar Çizelge 5 te sırasıyla yazılmıştır. Ancak Eylül2008 döneminde panel üyesi olan öğrencilerden üçü izleyen dönemlerde bölüm değiştirdiği/kaydını sildiği için örneklem hacminde üç kişilik eksilme olmuştur. Panel çözümlemesinde yanıtlayan sayısının eşitliğinin önemi nedeniyle Eylül2008 panelindeki çözümleme üç öğrencinin yanıtları iptal edilerek yeniden yapılmış, tüm panellerde halen eğitimine devam eden öğrenci verileri dikkate alınarak hesaplanan ridit puanları kullanılmıştır. Çizelge 3 ten de izlenebileceği gibi Maddi imkânsızlıklar nedeniyle kendimi geliştiremiyorum (S7) ifadesi önem düzeyi onay sıralamasında altı panelin altısında da son sırada yer almaktadır. Ekonomik koşullarım gelecekle ilgili kaygılarımı arttırıyor(s6) ifadesine katılım da düşük çıktığına göre öğrencilerin kişisel gelişim adına uğraşı verip vermemelerinde hâlihazırdaki maddi durumları etkili olmamaktadır. Yabancı dil, bilgisayar v.b. konulardaki gelişimlerini artırma ihtiyacı içine girme çabası ekonomik durumdan bağımsızdır. Saygın bir mesleğim olacağına inanıyorum(s5), Mezun olunca mesleğimi tam olarak kavramış olacağıma inanıyorum(s9), Eğitimini almak istediğim bölümde okuyorum(s1), Mezun olunca istediğim alanda iş bulabileceğime inanıyorum(s4) Mezun olunca kısa sürede iş bulabileceğime

ridit 618 inanıyorum(s3) ifadelerine tam katılımın panel1 ile panel4 arasında, diğer bir deyişle öğrenciliğin ilk iki yılında yüksek olduğu görülebilir. Mezun olunca mesleğimi tam olarak kavramış olacağıma inanıyorum(s9) ifadesinin 3. sınıf 2.dönem başında(panel6) ilk sıraya yerleşmesini daha uzun süre eğitim alma ve mesleki bilgi düzeyinin artmış olmasına bağlamak mümkündür. Mezuniyete yaklaşmış öğrencilerin ayrıca istedikleri alanda iş bulabileceklerine inançlarının yüksek olduğu söylenebilir. Bölümümü değiştirmek isterdim(s2) ifadesinin son sıralarda olması istenilen bölümde öğrenim görüldüğünün göstergesi olarak düşünülebilir. Geleceğimden kaygılanıyorum(s8) ifadesine tamamen katılım düzeyinin düşüklüğü öğrencilerin geleceğe umutla baktıklarını göstermektedir. onay sıra no panel1 Eyl.08 panel2 Şub.09 panel3 Eyl.09 panel4 Şub.10 panel5 Eyl.10 panel6 Şub.11 Çizelge 5: Değişkenlere ait Riditlerin Sıralaması (tüm paneller için) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 saygın işbul istediği mezun istealan ekonomik kaygı değiştir maddi 0,63 0,60 0,56 0,54 0,54 0,40 0,39 0,36 0,24 mezun istediği saygın işbul istealan kaygı ekonomik değiştir maddi 0,66 0,64 0,63 0,56 0,49 0,41 0,39 0,35 0,24 saygın mezun istediği işbul istealan kaygı değiştir ekonomik maddi 0,73 0,61 0,60 0,57 0,56 0,40 0,35 0,29 0,29 saygın mezun istediği işbul istealan değiştir kaygı ekonomik maddi 0,68 0,59 0,54 0,53 0,53 0,38 0,37 0,34 0,22 saygın istediği işbul istealan mezun kaygı ekonomik değiştir maddi 0,71 0,59 0,59 0,57 0,55 0,35 0,33 0,32 0,24 mezun istediği saygın işbul istealan kaygı ekonomik değiştir maddi 0,66 0,65 0,64 0,55 0,49 0,42 0,39 0,31 0,28 Ridit puanlarının büyüklükleri görsel olarak Çizge 1 den izlenebilir. Çizge ile Saygın bir mesleğim olacağına inanıyorum(s5) ifadesinin diğer ifadelerden daha yüksek ridit puanlarını aldığı görülebilir. Bunu Mezun olunca mesleğimi tam olarak kavramış olacağıma inanıyorum(s9), Eğitimini almak istediğim bölümde okuyorum(s1) ifadeleri izlemektedir. Maddi imkânsızlıklar nedeniyle kendimi geliştiremiyorum (S7) ifadesinin en düşük puanlara sahip olduğu çizgeden rahatça izlenebilmektedir. 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 Çizge 1: DeğiĢkenlere ait Ridit Puanlarının Çubuk Diyagramı 0,30 0,20 0,10 0,00 istediği değiştir işbul istealan saygın ekonomik maddi kaygı mezun Eyl.08 0,56 0,36 0,60 0,54 0,63 0,40 0,24 0,39 0,54 Şub.09 0,64 0,31 0,56 0,49 0,63 0,39 0,26 0,41 0,66 Eyl.09 0,60 0,35 0,57 0,56 0,73 0,29 0,29 0,40 0,61 Şub.10 0,54 0,38 0,53 0,53 0,68 0,34 0,22 0,37 0,59 Eyl.10 0,59 0,33 0,59 0,57 0,71 0,32 0,24 0,24 0,55 Şub.11 0,65 0,31 0,55 0,49 0,64 0,39 0,27 0,42 0,66 Mezun olunca mesleğimi tam olarak kavramış olacağıma inanıyorum(s9) ifadesinin panellere göre karşılaştırılması işlem adımları Çizelge 6 da verilmiştir. Çizelge 6: Eylül2008 ile Şubat2009 Panelinin (S9) Değişkenine göre karşılaştırılması mezun(s9) panel1(referans grubu) ridit panel2 (karşılaştırma grubu) katılma düzeyi f f/2 birik top top/n f çarp hic katılmıyor 0 0 0 0 0,000 0 0,000 r 1 kısmen katılmıyor 3 1,5 0 1,5 0,045 0 0,000 =0,668

619 kararsızım 9 4,5 3 7,5 0,227 5 1,136 s.h.( 1 ) katılıyorum 17 8,5 12 20,5 0,621 17 10,561 =0,050 tamamen katılıyor 4 2 29 31 0,939 11 10,333 z=3,335 N=33 r =0,367 N 1 =33 Ho ret Referans grubu olarak Eylül2008 paneli alınırsa ( r =0,367, katılma düzeyleri biraz yüksek), Şubat2009 r paneli için ortalama ridit değeri 1 =0,668(>0,5) olup, öğrencilerin 1.sınıf 2.dönemde 1. döneme göre daha fazla tamamen katılıyorum yönüne doğru eğilim gösterdikleri söylenebilir. Test istatistiği değeri (z=3,335), panellere ait sıklıklar arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu sonucunu vermektedir. Şubat2009-Eylül2010 panelleri karşılaştırıldığında (z= -4,239) yaz dönemi ya da yaz tatili dönüşü bu ifadeye katılma düzeyi yine anlamlı şekilde farklılaşmıştır. Başta geleceğimden kaygılanıyorum ifadesi olmak üzere diğer ifadelerin panellere göre karşılaştırılmaları yapıldığında yanıtlar arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark görülmemiştir. İşlemler panel içi ve paneller arası karşılaştırmalarda, referans grubu olarak cinsiyet, hazırlık okuma, kursa gitme, bilgisayar ve yabancı dil bilgi düzeyleri alınarak karşılaştırmalar yapıldığında benzer yorumlamalarla değerlendirmeler yapılabilmektedir. Örneğin Eylül2008 panelinde bilgisayar bilgi düzeyi iyi ( r =0,744) ve orta olan öğrencilerin ( r 1 =0,739) gelecek kaygısı düzeyleri arasında (s.h.( r 1 )= 0,065, z=3,701) anlamlı bir fark bulunmuştur. Eylül2008 ile Şubat2009 panellerinde bilgisayar bilgi düzeyinin iyi olduğunu belirten öğrencilerin gelecek kaygı düzeyleri anlamlı biçimde farklı( r r =0,744, 1 =0,727, s.h.( r 1 )=0,087, z=2,611) bulunmuştur. SONUÇ VE TARTIġMA Bu çalışmada Panel Veri Çözümlemeleriyle Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi İstatistik bölümünde okuyan öğrencilerden, Eğitimini almak istediğim bölümde okuyorum (S1), Bölümümü değiştirmek isterdim (S2), Mezun olunca kısa sürede iş bulabileceğime inanıyorum (S3), Mezun olunca istediğim alanda iş bulabileceğime inanıyorum (S4), Saygın bir mesleğim olacağına inanıyorum (S5), Ekonomik koşullarım gelecekle ilgili kaygılarımı arttırıyor (S6), Maddi imkansızlıklar nedeniyle kendimi geliştiremiyorum (S7), Geleceğimden kaygılanıyorum (S8), Mezun olunca mesleğimi tam olarak kavramış olacağıma inanıyorum (S9) ifadelerini, Hiç Katılmıyorum dan Tamamen Katılıyorum a doğru sınıfların yer aldığı 5 li Likert ölçeğine göre değerlemesi sonucunda, elde edilen verilerin çözümlemesi ve karşılaştırılması yapılmıştır. Eylül2008, Şubat2009, Eylül2009, Şubat2010, Eylül2010 ve Şubat2011 dönemlerine ait panellerde aynı öğrencilere aynı anket uygulanarak elde edilen yanıtlar Ridit Çözümlemesi yöntemi kullanılarak, panel verileri elde edilmiştir. Panellerde öğrencilerin ifadelere verdikleri yanıtların tamamen katılıyorum yönüne doğru eğilimli olduğunu görülmüştür. Panellerdeki bilgiler karşılaştırıldığında daha fazla eğitim aldıkça, yaş büyüdükçe ifadelere katılım düzeyi sıralamasının farklılaştığı görülmektedir. Örneğin bölüme yeni kayıt yaptırmış öğrenciler (1. panel) için saygın bir meslek sahibi olma ve mezun olunca kısa sürede iş bulma inancı ilk iki sırada, ardından sırasıyla, eğitimini almak istediği bölümü seçmiş olma ve mesleğini tam olarak kavramaya olan inancı yer almaktadır. 3.sınıf Bahar dönemi (6. panel) başında aynı öğrencilerin mezun olunca mesleğini tam olarak kavramış olacağına inancı ve eğitimini almak istediğim bölümde okuyorum ifadesine katılımları öne çıkmıştır. Daha sonra saygın bir mesleği olacağına, mezun olunca kısa sürede iş bulma inancının yüksekliği gelmektedir. Çözümleme işlemleri ve yorumlaması oldukça kolay olan panel verilerinin değerleme ve çözümleme yönteminin bu tür çalışmalarda istatistiksel olarak daha anlamlı bilgilere ulaşmada güvenle kullanılabileceği söylenebilir. Örneklem hacminin küçük olması, seçeneklere karşı gelen sıklıkların düşük olması ve dağılıma uygunluk araştırması yapılamadığında, hızlı çözümleme yapmak gerektiğinde ya da gerçekten az veriyle çalışılması zorunluluğu ve karşılaştırmalar söz konusu ise iki yöntemin de anlamlı sonuçlara ulaşılmasına yardımcı olduğu, değerlendirmelere dikkat edilmesi şartıyla, açıktır. Bu çalışmada istatistik bölümü öğrencisi olmalarına rağmen 5 ay ve 8 ay arayla(her yıl şubat ve eylül aylarında) aynı anket sorularını yanıtlama konusunda öğrencilerin bıkkınlık göstermesi, tepkili davranması sorunuyla sıklıkla karşılaşılmıştır. Konuya aşinalık olmasına karşın daha önceki yanıt seçeneklerini hatırlamadıkları mülakatlar sırasında gözlemlenmiştir. Tekrar tekrar mülakat yapılmasının

620 panel incelemesine etkisinin çok fazla olmadığı ve üye ölümü (üç öğrencinin kaydını sildirmiş olması), panel veri çözümlemesinin kullanılışında ciddi anlamda sorun çıkarmamaktadır. Panel veri çözümlemesinin eğitim bilimleri araştırma alanlarında kolaylıkla kullanılabilecek güçlü bir araç olduğu söylenebilir. Belirli zamanlarda, eğitim süreci içinde, değişik konularda öğrenci tutum/ davranış değişikliğini izlemede, yüksek öğretim/eğitim politikalarını oluşturmada/programlarını düzenlemede, sosyolojik ve psikolojik çalışmalarda örneğin ekonomik yardım ihtiyacını karşılama gerekliliğini araştırmada ya da çeşitli konulardaki son gelişmeleri vaktinde belirleyebilmede panel verilerinin derlenmesinin, çözümlenmesinin yararlı olacağı açıktır. Kaynaklar Agresti, A. (1990), Categorical Data Analysis. New York: John Wily and Sons. Bross, I.D.J. (1958), How To Use Ridit Analysis, Biometrics, 14: 18-38. Brockett P.L., Levine A. (1977), On a Characterization of Ridits The Annals of Statistics, vol.5, no.6, 1245-1248. Donaldson, G.W. (1998), Ridit Scores for Analysis and Interpretation of Ordinal Pain Data, European Journal of Pain; 2: 221-227. Greene, William H. (1997), Econometric Analysis, Prentice Hall, Third Edition, New Jersey. Gujarati, Damodar N. (2003), Basic Ecnometrics, McGraw Hill, Fourth Edition,, New York. Kurt, G. (2008), Gri İlişki Çözümlemesi ve Ridit Çözümlemesi Kullanılarak Üniversite Öğrencilerinin Çeşitli Kaygılarının Değerlendirilmesi, Akademik Bakış, sayı 14, Nisan 2008. Hua Xu, Sock Hwan Lee, Tae Ho Eom,(2008) Introduction to Panel Data Analysis Concepts and Practices http://www.crcnetbase.com/doi/book/10.1201/9781420013276 Handbook of Research Methods in Public Administration, Second Edition Edited by Gerald J. Miller and Kaifeng Yang CRC Press, erişim tarihi şubat2011. Likert R. (1932), A Technique for the Measurement of Attitudes, NY: Archives of Psychology.