! "#$#%$#%&$#' #$$ TME ENGELL YETKNLERN FARKLI ORTAMLARDA KULANDIKLARI LETM YÖNTEMLERNN/BECERLERNN NCELENMES Çogun GÜRBOA T.C. Babakanlık Özürlüler daresi Bakanlıı Yrd. Doç. Dr. Tevhide KARGIN Ankara Üniversitesi Eitim Bilimleri Fakültesi Özel Eitim Bölümü ÖZET itme engelli bireyler, iitme kaybı nedeniyle çevredeki sesleri algılamakta güçlük çekmekte ve bu nedenle günlük yaamlarında anlama ve ifade etme boyutunda kullandıkları iletiim yöntemleri de çeitlilik göstermektedir. Bu aratırmanın genel amacı, 25 ya ve üzerindeki iitme engelli yetikinlerin günlük yaamda farklı ortamlarda ve durumlarda kiiler arası iletiimlerinde kullandıkları iletiim yöntemlerinin neler olduunu belirlemektir. Bu genel amaç dorultusunda aratırmaya katılan iitme engelli yetikinlerin demografik özellikleri ile itme Engelli Yetikinlerin letiim Becerilerini Belirleme Aracı na (EYBBA) verdikleri cevapların nasıl bir daılım gösterdii belirlenmeye çalıılmıtır. Aratırma grubu, Ankara ilinde bulunan 25 ya ve üzerindeki 69 erkek ve 31 kadın toplam 100 iitme engelli yetikinden olumaktadır. itme engelli yetikinlerin iletiimde birinci derecede iarete yer verdikleri aratırmadan elde edilen bulgular arasında bulunmaktadır. Anahtar Sözcükler: itme engelli yetikinler, iletiim becerileri, iletiim yöntemleri. ABSTRACT Individuals with hearing impairment have some difficulties to communicate with others. Because of this they have to use different communication methods. The purpose of this study was to determine different communication methods of individuals with hearing impairment in different environments while communicating with others. The research group consisted 69 male and 31 female adult individuals with hearing impairment. Results of this study showed that, individuals with hearing impairment use sign language as the first choice to communicate with the others Key Words: Individuals with hearing impairment, communication skills, communication methods. letiim sistemlerinin temel amacı, bireyin dier bireylerle etkin bir iletiime girebilmesini salamak ve topluma aktif katılımda bulunan bir birey hale getirmektir. letiimin bu amacının gerçekleebilmesi, iletiimin çoklu bileenlerini devreye sokmakla olanaklıdır. letiimin doası bunu gerektirmekte ve bu dorultudaki gereksinimler de doal olarak farklı iletiim biçimlerinin ortaya çıkmasına ve kullanılmasına yol açmaktadır. Kiiler arası iletiimin kendi içinde nasıl sınıflanacaı yolunda çeitli görüler ileri sürülmektedir (Bench, 1993; Demorest ve Erdman, 1989). letiimin sözel olduu kadar sözel olmayan yönünün de olması nedeniyle genel eilim iletiimi, Bu aratırma ikinci yazarın danımanlıında birinci yazarın kurum uzmanlıı tezi olarak hazırlanmıtır. Bu aratırma 11-12 Kasım 2002 tarihinde düzenlenen XII. Özel Eitim Kongresi nde Sunulmu ve Kongre Kitabından Yayınlanmıtır.
sözlü (verbal) ve sözsüz (nonverbal) olmak üzere ikiye ayırmak eklinde ortaya çıkmaktadır (Pekta, 1994; Dökmen 1994). letiim gerek toplumsallama gerekse kiinin bulunduu toplumun kültürel bilgisini almasında temel araçlardan biridir. Bir çok insanın, kiiler arası iletiimde tercih ettii iletiim aracı dil ve konuma, yani iitsel sözel dil sistemidir. Sözel dilin kazanılmasında öncelikle gereken temel biçim konumadır (DPT, 1992; Polat, 1995). Sözel iletiim günlük yaamda iiten bireylerde olduu gibi, iitme engelli bireylerin de iletiiminde önemli bir güce sahiptir. Sözel iletiimin temel öeleri iitme ve konumadır. Konumanın örenilmesi ise bireyin aynı dili konuan bireylerle iletiim kurmasını gerektirmektedir. itmenin olmaması durumunda ise konuma becerisinin kazanılmasında engeller ortaya çıkmaktadır (Pekta, 1994). itme engelli bireyler, iitme kaybı nedeniyle çevredeki sesleri algılamakta güçlük çekmektedirler. Bu nedenle iitme engelli bireylerin günlük hayatlarında anlama boyutunda ve ifade etme boyutunda kullandıkları iletiim yöntemleri çeitlilik göstermektedir. itme engelli bireylerin anlama boyutunda kullandıkları iletiim yöntemleri iaretle anlama, dinleyerek anlama, hem iaretle hem dinleyerek anlama, dudak okuyarak anlama, yazarak anlama, tercüman kullanma olarak adlandırılabilir. itme engelli bireyler ifade etme boyutunda ise; iaretle, konuarak, hem iaretle hem de konuarak, yazarak, tercüman kullanarak iletiim kurmaktadırlar. Bu kiiler iletiimlerinde farklı ortamlarda ve farklı kiilerle bu yöntemlerden birini kullanmayı tercih ettikleri gibi bu yöntemlerin bir kaçını da birlikte kullanabilirler. itme engelli bireylerin sözel iletiim becerilerini etkileyen etmenlerin baında iitme kaybı derecesi gelmekle birlikte, iitme kaybının olutuu ya, iitme cihazı kullanma, eitime balama yaı, erken eitim (Elfenbein, Bentler, Davis ve Neibuhr, 1988; Smith, 1998) ailede kullanılan dil ve ailenin sosyo-ekonomik durumu bu etmenler arasında yer almaktadır (Long, Fitzgerald, Sutton ve Rollins, 1983). itme engelli bireyler, sözel iletiim becerilerini etkileyen etmenlere sahip olma derecelerine göre konumanın kazanılmasında her yata farklı özellikler gösterebilmektedirler. Her yaın kendine özgü bir konuma doası olmakla birlikte iitme engelli bireylerin sözel iletiimi yani konuma becerisini kazabilmeleri için iitme kaybının ortaya çıktıı andan balayarak temel koulların karılanması gerekmektedir. Bu koulların karılanmaması durumunda pek çok iitme engelli yetikin sosyal ortamlarda ve günlük yaamlarında sözel iletiimlerinin sınırlı olması nedeniyle iareti kullanmayı tercih etmek durumunda kalmaktadırlar (Owens ve Ragrio, 1987). Bu durum karısında konuanların dünyasındaki iitme engelli bir yetikin sözel iletiimindeki yetersizliinden dolayı kendini toplumdan çou zaman soyutlanmı hissetmekte, bir grubun üyesi olamamakta arkada çevresi giderek daralmakta ve sonuçta iletiim sürecine iaretlerle açıklandıında ya da ona tercümanlık yapan biri olduunda ancak katılabilmektedir (Raimondo ve Maxwell, 1987; Hallahan ve Kauffman, 2000). letiimde, iitme engelli bireyin sahip olduu sözel iletiim düzeyi önemli olmakla birlikte; iletiim ortamı ve katılımcıların özellikleri de büyük önem taımaktadır. Günlük yaamda iitme engelli bireyler tıpkı iitenler gibi evde, ite, restoranda, alıveri merkezlerinde, sokakta, toplu taım araçlarında bulunmakta ve bu ortamlarda iletiim kurma, özellikle de sözel iletiim kurma gereksinimi içinde bulunmakta, dolayısıyla da çeitli güçlükler yaamaktadırlar (Davis ve Hardrick, 1981). Bireylerin içinde bulundukları iletiim ortamlarındaki ses, gürültü, müzik, kalabalık, uzaklık (mesafe) onların kiiler arası iletiimlerinde etkili olmaktadır. Gürültü, iletiimi güçletiren fiziksel faktörlerden biridir ve kelimeleri anlamayı zorlatırır. Gürültülü ortamda kiiler arası iletiimde sesin iletilmesi ve alıcı tarafından duyulup algılanması, sessiz bir ortama oranla daha güç olmaktadır. Gürültü kiiye gelen sınırlı bilgiyi engeller, iitme engelli kiinin konuulanları anlamasını zorlatırır (Brown ve Foster, 1991; Hallahan ve Kauffman, 2000). Fiziki ortam kadar kiilerin iletiim eleri de büyük önem taımaktadır. letiime katılan kiilerin psikolojik çevreyle, arkadalarıyla, dostlarıyla ve tanımadıkları kiilerle olan iletiimleri, ilgileri, iletiim stratejileri ve tutumları iletiimin younluu ve süreklilii açısından önemli olmaktadır. nsanlar, tanıdıkları ile daha etkili ve derin iletiim kurarken, tanımadıkları ya da yeni tanıtıkları bireylerle daha sınırlı iletiim kurma eilimindedirler. Kiilerin kullandıkları dil ve iletiim yöntemleri de iletiim kurulmasını, kalitesini, sürekliliini etkilemektedir. iten/konuan bireyler iletiimde ibirliine girmiyorlarsa ya da zayıf iletiim alıkanlıkları varsa, iitme engelli birey iletiime girmekten kaçınmakta ya da anlıyormu 52
gibi yapmaktadır. letiimi sürdürmek isteyen iitme engelli bireyler, iiten kiilerle iletiimde kendisinin iitme sorunu olduunu belirtme veya tekrar etmelerini isteme gibi sözel stratejileri kullanmaktadırlar (Foster, Bareffoot ve Decard, 1989). Koennigsfeld, Beukelman ve Stoefen-Fisher (1993) 25-65 yalarındaki 15 aır iitenle yaptıkları aratırmada, iitme engellilerin iiten bireylerle iletiimlerinde iletiim stratejilerini ve alternatif iletiimleri ne kadar sıklıkla kullandıklarını incelemilerdir. Ayrıca aratırmacılar, iitme engelli bireylerin iiten bireylerle iletiimde aırlıklı olarak hangi yöntemleri kullandıklarını belirlemilerdir. Aratırma sonucunda katılımcıların büyük çounluunun doutan ve 2-5 yaları arasında iitme engelli oldukları bulunmu, iitme cihazı kullananların sayılarının oldukça düük olduu saptanmıtır. Aratırmaya katılan iitme engellilerin büyük bir çounluu hiç iitme cihazı kullanmadıkların; i, ev, kilise ve alıveri gibi farklı ortamlarda alternatif iletiim yöntemleri kullandıklarını belirtmilerdir. Aratırmaya katılan bireyler iyerinde ve alıverite daha az iareti kullanarak iletiim kurduklarını evde, komuda ve barda iareti daha çok kullandıklarını ifade etmilerdir. Ayrıca bilmedikleri, dudak okuyarak anlamadıkları kelimeleri ise yazarak anlatmayı tercih ettikleri aratırmadan elde edilen bulgular arasındadır. iten bireylerin de iitme engelli bireylere bir eyler anlatmada en çok yazarak anlatmayı tercih ettikleri, bunun yanında jest ve mimikleri kullandıkları da dier bulgular arasında bulunmaktadır. itme engelli bireylerin kendini ifade etmede hangi iletiim biçimini benimseyecei eitim gördükleri okullardaki benimsenen yaklaımlara göre farklı yöntemleri ortaya çıkarmaktadır. Benimsenen bu yaklaımlara göre de bu yöntemlerden biri veya bir kaçı iitme engellilerin eitiminde, iletiim becerisi kazandırmada kullanılmaktadır (Bench, 1993). Ülkemizde iitme engelli bireylerin eitiminde sözel iletiim yöntemi kullanılmakla birlikte, bu yöntemin baarılı olması için gerekli koullar arasında yer alan erken eitim, aile eitimi, erken yata cihaz kullanımı ve çok yönlü destekleyici özel eitim hizmeti gibi koulların çou zaman karılanamadıı ve bu durumda da sözel iletiim yönteminin kazanılmasında engellerin ortaya çıktıı Bu durum iitme engelli bireyleri eitim ortamları da dahil olmak üzere iarete bavurmaya itmektedir. Eitimde sözel iletiim yönteminin kullanılması özel eitimle ilgili yasalarda yer almakla birlikte, toplumsal yaamda iitme engellilerin çevrelerindeki bireyleri anlamada ve bu bireylere duygu, düünce ve isteklerini iletmede hangi iletiim yöntemine daha fazla aırlık verdikleri bilinmemektedir. itme engellilerin eitiminde eitsel düzenlemelere gidebilmek ve yetikin iitme engelli bireyin topluma katılımını artırmak, yaam kalitesini yükseltmek için iitme engelli yetikinlerin kullandıkları iletiim biçimlerinin incelenmesi gerekmektedir. Ülkemizde iitme engelli yetikinlerin iletiim becerilerini belirlemeye yönelik bugüne dein kapsamlı bir aratırmanın yapılmamı olması bu aratırmayı gerekli kılmıtır. itme engellilerin günlük yaamda kullandıkları iletiim yöntemlerinin daılımının ortaya konması, iletiim yöntemleri, eitim programları ve iitme engellilerin iletiimde yaadıı güçlüklerin ortadan kaldırılması çalımalarında yararlı olacaktır. Bu aratırmanın genel amacı, 25 ya ve üzerindeki iitme engelli yetikinlerin günlük yaamda farklı ortamlarda ve durumlarda kiiler arası iletiimlerinde kullandıkları iletiim yöntemlerinin neler olduunu belirlemektir. Bu genel amaç dorultusunda aratırmaya katılan iitme engelli yetikinlerin demografik özellikleri ile itme Engelli Yetikinlerin letiim Becerilerini Belirleme Aracı na (EYBBA) verdikleri cevapların nasıl bir daılım gösterdii incelenmeye çalıılmıtır. YÖNTEM Aratırma Modeli Bu aratırma, iitme engelli yetikinlerin günlük yaamda farklı ortamlarda ve durumlarda kiiler arası iletiimlerinde kullandıkları iletiim yöntemlerinin neler olduunu belirlemeyi amaçlayan betimsel bir çalımadır. Aratırma Grubu Aratırma grubu, Ankara ilinde bulunan 25 ya ve üzerindeki 69 erkek ve 31 kadın toplam 100 iitme engelli yetikinden olumaktadır. Tablo 1 de iitme engelli yetikinlerin demografik özelliklerine ilikin daılımları verilmitir. Tablo 1 de görüldüü gibi aratırma grubunu oluturan bireylerin büyük çounluu (%69) erkektir ve yarısı (%51) 35-49 ya grubu arasında yer almaktadır. Ayrıca aratırma grubunu oluturan bireylerin büyük bir çounluu (%63.3) %50 ve daha fazla iitme kaybına sahip olan bireylerden olumakta olup, yüksek bir oranda (%67) evli ve çalıan (%75) bireylerden olumaktadır. 53
Tablo 1 Aratırma Grubunun Demografik Özellikleri N % Toplam Yüzde Cinsiyet Kadın 31 31.0 31.0 Erkek 69 69.0 69.0 Toplam 100 100 100 Ya 25-34 43 43.0 43 -+ 35-49 51 51.0 51.0 50 ve üzeri 6 6.0 6.0 Toplam 100 100.0 100.0 Kayıp Oranı %40-44 21 21.4 21.4 %45-49 14 14.3 14.3 %50 ve üzeri 62 63.3 63.3 Toplam 98 98.0 100.0 Kayıp Nedeni Doum Öncesi 50 50.0 51.0 Doum Sırası 4 4.0 4.1 Doum Sonrası 44 44.0 44.9 Toplam 98 98.0 100.0 Farkedilme Yaı 1-3 ya 43 66.1 66.1 4-6 ya 17 26.1 26.1 7 ya ve üzeri 5 7.7 7.7 Toplam 65 65.0 100.0 Cihaz Kullanma Kullananlar 21 21.0 21.0 Kullanmayanlar 79 79.0 79.0 Toplam 100 100.0 100.0 Cihaz Kullan. Süresi Sürekli 8 8.0 40.0 Arasıra 10 10.0 50.0 Nadiren 2 2.0 10.0 Toplam 20 20.0 100.0 Medeni Durum Evli 67 67.0 67.7 Bekar 28 28.0 28.3 Dul 4 4.0 4.0 Toplam 99 99.0 100.0 Birlikte Yaadıı Kii iten 31 31.0 32.6 itmeyen 63 63.0 66.3 Yalnız Yaıyor 1 1.0 1.1 Toplam 95 95.0 100.0 Çoc. Ya. Kii iten 52 52.0 55.3 itmeyen 42 42.0 44.7 Toplam 94 94.0 100 Eitim Durumu Eitimi yok 2 2.0 2.0 lkokul 34 34.0 34.0 Ortaokul 39 39.0 39.0 Lise 23 23.0 23.0 Üniversite 1 1.0 1.0 Toplam 100 100.0 100.0 Özel Eit. Alma Evet 5 5.0 5.1 Hayır 94 94.0 94.9 Toplam 99 99.0 100.0 te Çalı. Durumu Çalıan 75 75.0 75.0 Çalımayan 25 25.0 25.0 Toplam 100 100.0 100.0 Çalıtıı Yer Kamu 51 51.0 68.0 Özel 13 13.0 17.3 Kendi i 3 3.0 4.0 Geçici mevsimlik 5 5.0 6.7 Dier 3 3.0 4.0 Toplam 75 75.0 100.0 Aylık Gelir Geliri Yok 9 9.0 9.7 150 den az 7 7.0 7.5 151-250 32 32.0 34.4 251-350 24 24.0 25.8 351-450 15 15.0 16.1 451 Üstü 6 6.0 6.5 Toplam 93 93.0 100.0 Dernek Üyelii Üye Olan 82 82.0 82.8 Üye olmayan 17 17.0 17.2 Toplam 99 99.0 100.0 54
Veri Toplama Aracı Aratırmada veri toplamak amacıyla itme Engelli Yetikinlerin letiim Becerilerini Belirleme Anketi aratırmacı tarafından gelitirilmi olup, iitme engelli yetikinlerin günlük yaamlarında iletiimde bulundukları kiileri anlamada ve kendilerini ifade etmede en çok hangi iletiim biçimini kullandıklarına ilikin görülerinin daılımını ortaya koymak amacıyla hazırlanmı ve kullanılmıtır. Anket Oluturma Süreci ve Genel Özellikleri Kiiler arası iletiimde birden fazla yolla iletiim kurulduu gözönüne alınarak birden fazla seçenein iaretlenebildii ankette, anlama ve kendini ifade etme boyutunda toplam 40 madde bulunmaktadır. Anketin gelitirilmesinde ilk olarak iitme engelli yetikinlerin iletiim becerilerini belirlemeye ilikin ifadelerin yazımı amaçlanmıtır. Bu amaçla konuyla ilgili literatür taranmı ve benzeri ölçme araçları incelenmitir. Bu incelemede, iitme engellilerin iletiim becerilerini inceleyen ölçme araçlarına rastlanmıtır. Yücel, Sennarolu ve Belgin in (1996), yaptıkları aratırmada iitme engelli yetikin erkeklerin iletiim problemlerini saptamak için gelitirdikleri 6 soruluk anket formu incelenmitir. Ayrıca Demorest ve Erdman (1986) tarafından gelitirilen itme Engellilerin letiim Profili (The Communication Profile for the Hearing Impaired) incelenmitir. Bu incelemelerin ardından madde havuzu oluturulmu ve ifadeler, özel eitim alanında çalıan 3 uzman tarafından, Türk diline uygunluk, iitme engelli yetikinlerin günlük yaamdaki iletiim ortamları ve kullandıkları iletiim yöntemleri boyutlarında incelenmitir. Tüm bu incelemelerden sonra 40 maddeden oluan bir ölçme aracı hazırlanmıtır. Uygulamaya geçmeden önce bir ön uygulama yapılmı ve ön uygulamanın ardından yeterince anlaılır olmayan ifadeler yeniden düzenlenerek ankete son ekli verilmitir. Çalımada kullanılan ölçme aracının anket olması ve birden fazla seçenei iaretlemeye olanak vermesi nedeniyle uzman görüü dıında herhangi bir geçerlik ve güvenirlik çalıması yapılmamıtır. Aratırmadan elde edilen verilerin genellenebilirlii ölçme aracının bu özellii ile sınırlıdır. Veri Toplama Araçlarının Uygulanması Aratırmada gerek duyulan verilerin toplanması amacıyla aratırmacı tarafından hazırlanan Bilgi Formu ve itme Engelli Yetikinlerin letiim Becerilerini Belirleme Anketi Ankara da yaayan okuma yazma bilen yüz iitme engelli yetikine Türkiye Saır ve Dilsizler Dernei Genel Bakanlıı nda, tek ya da ikierli üçerli gruplar halinde tercüman yardımı ile uygulanmıtır. Veri toplama araçlarını iitme engelli yetikinler kendileri doldurmulardır. Ancak, okuma ve yazması yetersiz olan iitme engelli yetikinler için tercüman yardımı salanmıtır. Uygulama odalarında aydınlatmaya, gürültü ve kalabalıın olmamasına, görsel dikkat daıtıcı materyallerin bulunmamasına özen gösterilmitir. Uygulamanın yaz döneminde yapılması nedeniyle, iitme engelli bireylerin de tatile gitmesinden kaynaklı olarak anket formunu cevaplandıracak iitme engelli yetikin bulmakta güçlükler yaanmı ve bu nedenle uygulama 3 ay gibi bir sürede tamamlanmıtır. Aratırma grubunun demografik özellikleri ile günlük yaamda kiiler arası iletiimde kullandıkları iletiim yöntemlerinin daılımı frekans ve yüzde kullanılarak betimlenmeye çalıılmıtır. BULGULAR Aratırmaya katılan 100 iitme engelli yetikinin itme Engelli Yetikinlerin letiim Becerilerini Belirleme Aracı na verdikleri tepkilere ilikin bulgular tablo 2 ve tablo 3 te yer almaktadır. 55
Tablo 2 Aratırmaya Katılanların Anlama Boyutunda Verdikleri Tepkilerin Daılımı A=aretle anlattıklarında anlarım B=Dinleyerek anlarım C= Hem iaretle hem dinleyerek anlarım D= Dudak okuyarak anlarım E= Yazarak anlattıklarında anlarım F= Tercüman kullanarak anlarım G= Dier FADELER A B C D E F G 1. Günlük yaamda aile bireylerimin anlattıklarını 70 1 27 40 6 7 1 2. Evde ailemle birlikte yemek yerken onların anlattıklarını 65 1 26 37 4 5 5 3. Alıveri için ailemin isteklerini 69 0 23 29 21 5 1 4. Alıveri yaparken tezgahtarın bana anlattıklarını 58 3 22 29 35 15 3 5. Pazar yerinde satıcıların fiyatlarla ilgili açıklamalarını 59 3 21 28 27 11 8 6. Gürültülü bir ortamda bana anlatılanları 72 0 15 22 44 25 2 7. Sessiz bir ortamda bana anlatılanları 62 2 28 28 36 22 1 8. Bir lokantada yiyecek ve içecek isterken garsonun söylediklerini 62 1 15 23 50 26 1 9. Hiç tanımadıım birisinden bir konu hakkında bilgi almak istediimde 60 1 16 21 54 25 8 anlatılanları 10. Dolmuta ya da otobüste geçen konumaları 65 1 18 23 19 13 10 11. Arkadalarımla ve akrabalarımla selamlamalarımda onların ifadelerini 58 0 36 39 6 10 1 (Günaydın, nasılsın, vb..) 12. Arkadalarımla sohbet ederken, arkadalarımın duygu ve düüncelerini 75 0 25 24 12 13 3 13. yerimde arkadalarımın ile ilgili sorularını 48 1 14 21 34 18 2 14. yerimde iimle ilgili bilgi almak istediimde bana anlatılanları 44 1 15 24 43 19 1 15. Kalabalık bir i toplantısında 41 0 15 10 37 33 8 16. Herhangi bir iim için resmi bir kuruma gittiimde görevlileri 56 1 17 18 60 54 5 17. Doktorun hastalıımla ve tedavisiyle ilgili verdii bilgileri 51 5 15 17 43 62 3 18. Eczanede, kullanmam gereken ilaçlarla ilgili verilen bilgileri 49 2 17 14 57 50 3 19. Hastanede biri yardıma gereksinim duyduunda onun yardım isteini 49 2 17 14 48 58 11 20. Hastanede tedavimle ilgili ilemleri takip etmem gerektiinde söylenenleri 49 3 16 15 51 62 2 Tablo 2 de verilen bulgular incelendiinde, aratırmaya katılan iitme engelli yetikinlerin ileti- im biçimine ilikin, anlama boyutunda; günlük ya- amda aile bireylerinin anlattıklarını en fazla (n=70) iaretle anlattıklarında, ikinci olarak (n=40) dudak okuyarak, üçüncü olarak (n=27) hem iaretle hem dinleyerek anladıkları Günlük yaamda aile bireylerini anlamak için en az dinlemeye bavurdukları (n=1) belirlenmitir. Aratırmaya katılan iitme engelli yetikinlerin iletiim biçimine ilikin anlama boyutunda ikinci soruda, evde ailesiyle birlikte yemek yerken aile üyelerinin anlattıklarını en fazla (n=65) iaretle anlattıklarında anladıkları, ikinci olarak (n=37) dudak okuyarak anladıkları ve üçüncü olarak (n=26) hem iaretle hem dinleyerek anlattıklarında anladıkları Yemek yerken en az kullandıkları iletiim biçiminin ise (n=1) dinleme olduu Bu da iitme cihazı kullananların sayısının az olması ve ailede iitme engelli bireylerin bulunma sıklıının fazla olmasıyla açıklanabilir. Üçüncü maddeye verdikleri cevaplarda; alıveri için aile üyelerinin isteklerini en fazla (n=69) iaretle anlattıklarında anladıkları, ikinci olarak (n=29) dudak okuyarak anladıkları ve üçüncü olarak (n=23) hem iaret hem dinleyerek anladıkları Alıveri için aile üyelerinin isteklerini yazarak anlattıklarında anladıklarını belirtenler (n=21) olarak görülmekte, bu da iitme engellilerin alıveri için ailelerinin isteklerini yazılı olarak da aldıklarını göstermektedir. itme engelli yetikinler alıveri için ailelerini isteklerini anlamada dinlemeyi (n=0) hiç kullanmamaktadır. Dördüncü maddede; itme engelli yetikinlerin alıveri yaparken tezgahtarın anlattıklarını, en çok (n=58) iaretle anlattıklarında anladıkları, ikinci olarak (n=35) yazarak anlattıklarında, üçüncü olarak (n=29) dudak okuyarak anladıkları 56
görül-mektedir. Alıveri ortamında dinlemeyi (n=3) çok az kullandıkları Beinci maddede iitme engelli yetikinlerin pazar yerinde satıcıların fiyatlarla ilgili açıklamalarını en fazla (n=59) iaretle anladıkları, ikinci olarak (n=28) dudak okuyarak anladıkları ve üçüncü olarak (n=27) yazarak anlattıklarında anladıkları Dinlemeye en az bavurdukları Dier seçeneini iaretleyen be kii iaretle gösterdiklerini, ya da marketten alıveri yaptıkları için açıklamalara ihtiyaç duymadıklarını belirtmilerdir. Altıncı maddede iitme engelli yetikinlerin gürültülü bir ortamda kendilerine anlatılanları en fazla (n=72) iaretle anlatıldıında anladıkları, ikinci olarak (n=44) yazarak anlatıldıında anladıkları ve üçüncü olarak (n=25) tercüman kullanarak anladıkları Gürültülü ortamda iitme engellilerin dinlemeyi hiç kullanmadıkları Hem iareti hem de dinlemeyi kullandıklarını belirtenlerin sayısının 15 olduu görülmekte ve bu sayının düük olduu dikkati çekmektedir. Gürültülü ortamlarda iitme kaybı nedeniyle iitme engelliler dinlemeyi kullanmamaktadırlar. Yedinci maddede, iitme engelliler sessiz bir ortamda kendilerine anlatılanları en fazla (n=62) iaretle anlatıldıında anladıklarını, ikinci olarak (n=36) yazarak anlatıldıında anladıklarını, üçüncü olarak ise (n=28) hem iaretle hem dinleyerek anladıklarını ve (n=28) dudak okuyarak anladıklarını belirtmilerdir. Sessiz ortamda konuulanları dinleyerek anlamaya ise çok az bavurdukları Aratırmaya katılan iitme engelli yetikinlerin, bir lokantada yiyecek içecek isterken garsonun söylediklerini en fazla (n=62) iaretle anlattıklarında anladıkları, ikinci olarak (n=50) yazarak anlattıklarında anladıkları, üçüncü olarak (n=26) tercüman kullanarak anladıkları En az dinlemeye (n=1) bavurdukları Dokuzuncu maddede, iitme engellilerin hiç tanımadıı bir kiiden bilgi almak istediinde anlatılanları en fazla (n=60) iaretle anlattıklarında anladıkları, ikinci olarak (n=54) yazarak anlattıklarında anladıkları, üçüncü olarak (n=25) tercüman kullanarak anladıkları Dier seçene-inde yer alan açıklamalara bakıldıında ise (n=8) iitme engelliler tanımadıkları kiilere bir ey sormadıklarını belirtmilerdir. Dinlemeye en az bavurdukları Aratırmaya katılan iitme engelli yetikinlerin, onuncu soruda dolmuta ya da otobüste geçen konumaları en fazla (n=65) iaretle anlattıklarında anladıkları, ikinci olarak (n=23) dudak okuyarak anladıkları, üçüncü olarak (n=19) yazarak anlattıklarında anladıkları Dier seçene- inin de on kii tarafından iaretlendii Açıklamalarında dolmuta ya da otobüste geçen konumaları anlamadıklarını, iletiim kurmaya ihtiyaç duymadıklarını belirtmilerdir. En az bavurulan (n=1) iletiim biçimi de dinlemedir. On birinci maddede, iitme engelli yetikinlerin iletiim biçimine ilikin, anlama boyutunda, arkadalarının ve akrabalarının selamlama ifadelerini en fazla (n=58) iaretle anlattıklarında anladıklarını, ikinci olarak (n=39) dudak okuyarak anladıklarını, üçüncü derecede hem iaretle hem dinleyerek anladıklarını belirtmilerdir. Dinlemeyi hiç kullan-madıkları On ikinci maddede, iitme engelli yetikinlerin arkadalarıyla sohbet ederken onların duygu ve düüncelerini en fazla (n=75) iaretle anlattıklarında anladıkları, ikinci olarak (n=25) hem iaretle hem konuarak anlattıklarında anladıkları ve üçüncü olarak (n=24) dudak okuyarak anladıkları Aratırmaya katılan iitme engelli yetikinler iyerinde arkadalarının ile ilgili sorularını en fazla (n=48) iaretle anlattıklarında anladıklarını, ikinci olarak (n=34) yazarak anlattıklarında anladıklarını, üçüncü olarak (n=24) dudak okuyarak anladıklarını ifade etmilerdir. Dinleme (n=1) ve dier seçenei en az iaretlenen seçenektir. On dördüncü maddede iitme engelli yetikinler iyerinde iiyle ilgili bilgi almak isteklerinde kendilerine anlatılanları anlamada en fazla (n=44) iaretle anlattıklarında anladıklarını, ikinci olarak (n=43) yazarak anlattıklarında anladıklarını, üçüncü olarak da (n=24) dudak okuyarak anladıklarını belirtmilerdir. itme engelli yetikinlerin iletiim biçimine ilikin, anlama boyutunda; on beinci maddede, kalabalık bir i toplantısında anlatılanları en fazla (n=41) iaretle anlatıldıında anladıkları, ikinci olarak (n=37) yazarak anlatıldıında anladıkları, üçüncü olarak (n=33) tercüman kullanarak anladıkları On altıncı maddede iitme engelli yetikinler herhangi bir ii için resmi kuruma gittiinde görevlileri en fazla (n=60) yazarak anlattıklarında anladıklarını, ikinci olarak (n=56) iaretle anlattık- 57
larında anladıklarını ve üçüncü olarak (n=54) tercüman kullanarak anladıklarını belirtmilerdir. En az dinlemeye (n=1) bavurdukları Dier seçeneinde (n=5) anlaamadıklarını ve iaret dilini bilenlerin olmadıını belirtmilerdir. Aratırmaya katılan iitme engelli yetikinlerin iletiim biçimine ilikin, anlama boyutunda, iitme engelli bireylerin, hastalıklarıyla ve tedavisiyle ilgili doktorun verdii bilgileri en fazla (n=62) tercüman kullanarak anladıkları, ikinci olarak (n=51) iaretle anlattıklarında anladıkları, üçüncü olarak (n=43) yazarak anlattıklarında anladıkları On sekizinci soruda kullanması gereken ilaçlarla ilgili eczanede verilen bilgileri en fazla (n=57) yazarak anlattıklarında anladıklarını, ikinci olarak (n=50) tercüman kullanarak anladıklarını ve üçüncü olarak da (n=49) iaretle anlattıklarında anladıklarını ifade etmilerdir. itme engelli yetikinlerin iletiim biçimine ilikin, anlama boyutunda; hastanede biri yardıma gereksinim duyduunda onun yardım isteini en fazla (n=58) tercüman kullanarak anladıkları, ikinci olarak (n=49) iaretle anlattıklarında anladıkları, üçüncü derecede ise (n=48) yazarak anlattıklarında anladıkları En az bavurdukları iletiim biçimi de (n=2) dinleme olmaktadır. Dier seçeneindeki açıklamalara bakıldıında; (n=11) hastanede yardım isteyen kiilerin isteklerini anlamadıklarını belirttikleri ve bazılarının da iitme engelli olduklarını anladıında yardım istemediklerini belirtikleri Yirminci soruda, (tablo 17) iitme engelli bireyler hastanede tedavileriyle ilgili ilemleri takip etmeleri gerektiinde söylenenleri en fazla (n=62) tercüman kullanarak anladıklarını, ikinci olarak (n=51) yazarak anlattıklarında anladıklarını, üçüncü olarak (n=49) iaretle anlattıklarında anladıklarını belirtmilerdir. En az dinlemeye bavurdukları cevaplardan anlanılmaktadır. Tablo 3 Aratırmaya Katılanların Kendilerini fade Boyutunda Verdikleri Tepkilerin Daılımı A= aretle anlatırım B= Konuarak anlatırım C= Hem iaretle hem de konuarak anlatırım D= Yazarak anlatırım E= Tercüman kullanarak anlatırım F= Dier FADELER A B C D E F 21. Günlük yaamda aile üyelerime istek ve düüncelerimi 56 9 31 19 23 2 22. Evde ailemle birlikte yemek yerken onlara isteimi 59 9 32 9 13 2 23. Alıveri için gereksinim duyduum malzemeleri aile bireylerime 63 7 22 34 11 1 24. Alıveri yaparken tezgahtara sormak istediklerimi 60 9 19 36 17 3 25. Pazar yerinde satıcılardan fiyatlarla ilgili indirim yapma isteimi 63 6 24 25 15 3 26. Gürültülü bir ortamda bakalarına isteimi 70 5 20 41 25 1 27. Sessiz bir ortamda bakalarına isteimi 60 7 28 27 18 2 28. Bir lokantada yiyecek ve içecek isterken garsona isteklerimi 58 7 22 57 22 4 29. Hiç tanımadıım birisi bir konu hakkında bilgi almak istediinde ona 53 7 19 53 31 3 düüncelerimi 30. Dolmuta ya da otobüste bulunanlara isteimi 65 9 19 23 13 2 31. Arkadalarımla ve akrabalarımla selamlama ifadelerimi (Günaydın, nasılsın, 44 9 48 5 9 1 vb..) 32. Arkadalarımla sohbet ederken, onlara duygu ve düüncelerimi 66 5 29 12 18 0 33. yerinde arkadalarımın sorularını cevaplandırırken anlatmak istediklerimi 45 4 19 31 12 0 34. yerimde iimle ilgili bir konuyu 46 4 18 39 16 1 35. Kalabalık bir i toplantısında anlatmak istediklerimi 41 5 15 37 32 3 36. Herhangi bir iim için resmi bir kuruma gittiimde görevlilere isteimi 54 8 16 59 61 0 37. Hastalandıımda doktora salık durumumla ilgili bilgileri 49 7 21 43 64 2 38. Eczanede, kullanmam gereken ilaçlarla ilgili sormak istediklerimi 51 8 21 48 54 2 39. Hastanede yardıma gereksinim duyduumda yardım isteimi bakalarına 51 8 23 39 60 1 40. Hastanede tedavimle ilgili ilemleri takip etmem gerektiinde görevlilere isteklerimi 51 10 24 42 61 1 58
Tablo 3 de verilen bulgular incelendiinde, aratırmaya katılan iitme engelli yetikinlerin iletiim biçimine ilikin, kendini ifade etme boyutunda; yirmi birinci maddede, günlük yaamda aile üyelerine istek ve düüncelerini en fazla (n=56) iaretle, ikinci olarak (n=31) hem konuarak hem iaretle, üçüncü olarak (n=23) tercüman kullanarak, dördüncü derecede (n=19) ise yazarak anlattıkları Bu bilgilara göre iitme engelli yetikinlerin istek ve düüncelerini konuarak anlatmaya (n=9) en az bavurdukları söylenebilir. itme engelli bireyler evde ailesiyle yemek yerken aile üyelerine isteini en fazla (n=59) iaretle anlattıklarını, ikinci olarak (n=32) hem iaret hem de konuarak anlattıkları, üçüncü olarak da (n=13) tercüman kullanarak anlattıklarını belirtmilerdir. Konumayı (n=9) ve yazarak iletiim kurmayı (n=9) vermi oldukları cevaplardan ilk üçüne oranla daha az tercih etmekte oldukları itme engelli yetikinlerin alıveri için gereksinim duyduu malzemeleri aile bireylerine en fazla (n=63) iaretle, ikinci olarak (n=34) yazarak anlattıkları, üçüncü olarak (n=22) hem iaretle hem konuarak anlattıkları En az konuarak (n=7) iletiim kurmaya çalıtıkları bulgularda dikkati çekmektedir. Yirmi dördüncü maddede, iitme engelli yetikinlerin alıveri yaparken tezgahtara sormak istediklerini en fazla (n=60) iaretle, ikinci olarak (n=36) yazarak, üçüncü olarak (n=29) hem iaretle hem yazarak anlattıkları Yirmi beinci maddede, iitme engelli yetikinler pazar yerinde satıcılardan fiyatlarla ilgili indirim yapma isteklerini en fazla (n=63) iaretle anlattıklarını, ikinci olarak (n=25) yazarak anlattıklarını ve üçüncü olarak (n=24) hem iaretle hem konuarak anlattıklarını belirtmilerdir. ndirim isteini konuarak anlatanların oranı (n=3) dierlerine göre çok düüktür. itme engelli yetikinler, yirmi altıncı maddede, gürültülü bir ortamda bakalarına isteklerini en fazla (n=70) iaretle anlattıklarını, ikinci olarak (n=41) yazarak anlattıklarını, üçüncü olarak (n=25) tercüman kullanarak anlattıklarını belirtmilerdir. Dördüncü derecede de (n=20) hem iaret hem konuarak anlatanlar yer almaktadır. Ancak konuarak (n=5) anlattıını belirtenler genel daılımda son sırada yer almaktadır. itme engelli yetikinler sessiz bir ortamda bakalarına isteklerini en fazla (n=60) iaretle anlattıklarını, ikinci olarak (n=28) hem iaretle hem konumayı kullandıklarını ve üçüncü olarak (n=27) yazarak anlattıklarını belirtmilerdir. itme engelli yetikinlerin sessiz ortamlarda en az (n=7) konumaya bavurdukları söylenebilir. Yirmi sekizinci maddede bir lokantada yiyecek ve içecek isterken garsona isteklerini en fazla (n=58) iaretle anlattıkları, ikinci olarak (n=57) yazarak anlattıkları, üçüncü olarak da (n=22) hem iaretle hem konuarak, tercüman kullanarak (n=22) anlattıkları En az konuarak iletiim (n=7) kurduklarını belirtmilerdir. itme engelli yetikinlerin hiç tanımadıı bir kii bir konu hakkında bilgi almak istediinde ona düüncelerini en fazla (n=53) yazarak ve iaretle anlattıkları, ikinci olarak (n=31) tercüman kullanarak anlattıkları ve üçüncü olarak hem iaretle hem konuarak anlattıkları itme engelli bireylerin hiç tanımadıkları kiilere düüncelerini konuarak anlatmaları (n=7) en az kullanılan iletiim biçimi olarak dikkati çekmektedir. Aratırmaya katılan iitme engelli yetikinlerin otuzuncu maddede, dolmuta ya da otobüste bulunanlara isteini birinci derecede (n=65) iaretle anlattıkları, ikinci derecede (n=23) yazarak anlattıkları, üçüncü derecede (n=19) hem iaretle hem konuarak anlattıkları stediklerini konuarak ifade edenler (n=9) olmakla beraber, konuarak iletiim kurmanın dierlerine oranla daha az olduu itme engelli yetikinlerin iletiim biçimine ilikin, kendini ifade etme boyutunda; arkadalarıyla ve akrabalarıyla selamlama ifadelerini birinci derecede (n=48) hem iaretle hem konuarak anlattıkları, ikici derecede (n=44) iaretle anlattıkları, üçüncü derecede (n=9) konuarak anlattıkları itme engelli yetikinlerin arkadalarıyla sohbet ederken onlara duygu ve düüncelerini birinci derecede (n=66) iaretle anlattıkları, ikinci derecede (n=29) hem iaretle hem konuarak anlattıkları, üçüncü derecede ise (n=12) tercüman kullanarak anlattıkları Sohbet ederken duygu ve 59
düüncelerini (n=5) konuarak anlatmaya daha az bavurdukları Otuz üçüncü maddede, iitme engelli yetikinlerin iyerinde arkadalarının sorularını cevaplandırırken anlatmak istediklerini birinci derecede (n=45) iaretle anlattıkları, ikinci derecede (n=31) yazarak anlattıkları, üçüncü derecede hem iaretle hem konuarak anlattıkları Aratırmaya katılan iitme engelli yetikinlerin iyerinde iiyle ilgili bir konuyu anlatmada en fazla (n=46) iareti kullandıkları, ikinci olarak (n=39) yazarak anlattıkları, üçüncü olarak da (n=18) hem iaretle hem yazarak anlattıkları Otuz beinci maddede iitme engelli bireyler, kalabalık bir i toplantısında anlatmak istediklerini en fazla (n=41) iaretle anlattıklarını, ikinci olarak (n=37) yazarak anlattıklarını, üçüncü olarak (n=32) tercüman kullanarak anlattıklarını ve konumayı en az (n=5) kullandıklarını belirtmilerdir. Aratırmaya katılan iitme engelli yetikinler her hangi bir ii için resmi bir kuruma gittiklerinde görevlilere isteklerini en fazla (n=61) tercüman kullanarak anlattıklarını, ikinci olarak (n=59) yazarak anlattıklarını, üçüncü olarak (n=54) iaretle anlattıklarını ifade etmilerdir. Hem iaretle hem konuarak iletiim kurduunu belirtenler (n=16) ile konuarak iletiim kurduunu belirtenlerin (n=8) sayısal oranına bakıldıında konumanın en az kullanıldıı ortaya konmutur. Otuz yedinci maddede iitme engelli yetikinler hastalandıında salık durumuyla ilgili bilgileri doktora en fazla (n=64) tercüman kullanarak anlattıklarını, ikinci olarak (n=49) iaretle anlattıklarını, üçüncü olarak (n=43) yazarak anlattıklarını ve en az (n=7) konumaya bavurdukları belirtmilerdir. Eczacıya kullanması gereken ilaçlarla ilgili sormak istediklerini en fazla (n=54) tercüman kullanarak anlattıkları, ikinci olarak (n=51) iaretle anlattıkları, üçüncü olarak (n=48) yazarak anlattıkları, hem iaretle hem konuarak anlatanların (n=21) az olduu ve en az (n=8) konumaya bavurdukları Hastanede yardıma verdikleri cevaplarda yardım isteklerini bakalarına en fazla (n=60) tercüman kullanarak anlattıklarını, ikinci olarak (n=51) iaretle anlattıklarını, üçüncü derecede (n=39) yazarak anlattıklarını ve dördüncü derecede (n=23) hem iaretle hem konuarak anlattıklarını belirtmilerdir. En az (n=8) konumaya bavurdukları Kırkıncı maddede iitme engelli yetikinler hastanede tedavisiyle ilgili ilemleri takip etmesi gerektiinde görevlilere isteklerini en fazla (n=61) tercüman kullanarak anlattıklarını, ikinci olarak (n=51) iaretle anlattıklarını, üçüncü olarak (n=42) yazarak anlattıklarını ifade etmilerdir. Hastanedeki görevlilere isteklerini hem iaretle hem yazarak anlatanların oranı düüktür. itme engellilerin görevlilere isteklerini anlatmada en az tercih ettikleri iletiim biçiminin konuma (n=10) olduu Bu oran kendini ifade etmede dier iletiim yöntemlerine göre düük olarak görülse de dier ortamlardaki konuma kullanım oranlarına göre yüksektir. TARTIMA Aratırmaya katılan iitme engelliler günlük yaamda evde aile bireyleriyle, alıverite satıcılarla, toplu taım araçlarında, arkadalık ilikilerinde, iyerinde iletiimde anlama ve kendilerini ifade etme boyutunda en fazla iareti kullanmaktadırlar, itme engellilerin büyük bir çounluu iitme engelli bireyle/bireylerle yaamaktadır. itme engelli olmayan aile üyeleriyle de iaretle iletiim kurmayı tercih etmeleri ev çevresinde konumanın kullanılmadıı bir iletiim ortamının yaratılmasına neden olmaktadır. Ayrıca iitme engelli bireylerin evliliklerini de iitme engelli bireylerle yapmaları onların birincil iletiim biçimi olarak iareti tercih etmelerine neden olmaktadır. itme engelli kiilerin çocukluklarında iiten bireylerle yaamlarını paylamalarının daha fazla olduu görülürken yetikinlik dönemlerinde iitme engelli bireylerle evlilik yapmalarından dolayı bu durum tersine dönmütür. itme engelli bireylerle uzun süre birliktelik ortak bir dilin olumasını ve iaretin tercih edilmesini beraberinde getirmektedir (Antia ve Levine, 2001). itme engelliler günlük yaamlarında aileleriyle en az dinlemeye ve konumaya bavurduklarını belirtmilerdir. Ailede kullanan dil iaret dili olunca dinleme ve konumanın kullanılmadıı düünülmektedir. Dinlemeyi ve konumayı etkileme olasılıı olduu bilinen deikenlere aratırmaya katılan iitme engellilerin gösterdikleri daılım açısından bakıldıında, iitme kaybı oranlarının yüksek oldu- u görülmütür. Dier taraftan büyük bir bölümünün iitme kaybının erken fark edilmesine ramen iitme cihazı kullanmadıkları da aratırmaya katılan bireylerin kiisel bilgilere ilikin verdikleri cevap- 60
lardan anlaılmaktadır. Bu etmenlerin iitme engelli yetikinlerin sözel iletiim kurmalarını, konuma ve dinlemelerini etkiledii ve onları iareti kullanmaya yönelttii itme kaybı derecesi, engelin erken tanılaması, iitme engelli bireyin eitimsel, psikolojik ve sosyal geliimi ve sözel dili kazanımı açısından oldukça önemlidir (Heward ve Orlansky, 1984). Aratırmaya katılan iitme engelli yetikinlerin eitim seviyelerinin düük olduu, (Tablo 1) büyük çounluunun ilkokul ve ortaokul mezunu olduu Özel eitim almayan iitme engellilerin sayısı oldukça yüksektir. Özel eitim almama, dinlemeyi ve sözel iletiim kurmayı olumsuz etkilemektedir. Aratırma grubundaki iitme engelliler özel eitim hizmetlerinden erken yata ve yeterince yararlanamamı, iyi eitim almamı kiilerdir. Bütün bunlar aratırma grubunun sözel iletiim kuramamasının ve iletiimde iareti kullanmasının bir nedeni olarak görülebilir. itme engelli yetikinlerin büyük bir bölümünün ilkokul ve ortaokul mezunu olması, iitme kayıpları vb. kiisel özellikleri, geçmi yıllardaki eitim ortamlarının nitelii, ve özel eitim hizmetlerinin yaygın olmadıı ve Milli Eitim sistemi içinde yatılı/gündüzlü iitme engelliler okullarına, meslek liselerine yönlendirildikleri düünüldüünde sözel iletiimi kazanamamı olmaları ve genellikle iletiimde iareti (Tablo 2-3) tercih etmeleri oldukça doal bir olgu olarak karımıza çıkmaktadır. Eitim seviyeleri ile bu bulgulara baktıımızda aratırma grubunu oluturan iitme engelliler daha çok ayrı kurumlarda eitim almakta ve bunu doal bir sonucu olarak da daha çok kendi gibi iitme engelli bireylerle bir arada olmaktadırlar. Aratırma grubundaki iitme engelli yetikinlerin büyük bir bölümünün saırlar okulu mezunu olması ve dolayısıyla sözel iletiimi kullanamıyor olmaları, iaretle iletiim kurmaları da beklenen bir bulgudur. Yatılı okul, iitme engelli bireylerin iiten toplumun farklı kesimleriyle iliki kurmasına ve dıarıdaki kültürü örenmelerine engel olmaktadır. (Marschark, 1996). Bu görüleri destekler ekilde Pfeiffer da (1997) yatılı/gündüzlü iitme engelliler okullarında eitim alan bireylerin sosyal geliimlerinin akademik eitimlerinin sınırlı kaldıını ve bu kiilerin okuma yazma sorunları olan, aynı zamanda iitmeyi kullanmayı örenmemi, sözel iletiim kuramayan bireyler olarak mezun olduklarını ve saır kültürü içine katıldıklarını ifade etmektedir. Alıveri yapmak çok karmaık bir süreçtir. itme engelli yetikinlerin maazalarda tezgahtarlarla ve pazaryerinde satıcılarla lokantada garsonlarla iletiimlerinde (Tablo 2-3) anlama ve ifade etme boyutunda en fazla iareti kullandıkları itme engelliler aileleriyle kendi aralarında gelitirdikleri iaretlerle kolayca anlaabilmektedirler. Ancak iitme engelli bireylerin alıverite kullandıkları iaretler, iitme engellilerin kendi aralarında ve aile içinde kullandıkları iaret dilinden oldukça farklılık göstermektedir. Tezgahtarlar ve satıcılar iaret dilini bilmedikleri için iitme engelliler bu kiilerle, nesneleri göstererek ya da nesnelere benzer sembolleri kullanarak anlamaya çalımaktadır. Dier bir yandan bu ortamların çou kalabalık ve gürültülü ortamlardır. Bu nedenle iitme engelli bireylerin alıveri ortamında iaretten sonra en çok yazmayı kullandıı Alanyazında da benzer bir biçimde Koennigsfeld, Beukelman ve Stoefen-Fisher (1993) 25-65 yalarındaki 15 aır iitenle yaptıkları aratırmada i, ev, kilise ve alıveri gibi farklı ortamlarda alternatif iletiim yöntemleri kullandıkları saptanmıtır. itme engelli bireyler iyerinde ve alıverite daha az iareti kullanarak iletiim kurduklarını evde, komuda ve barda iareti daha çok kullandıklarını belirtilmilerdir. Ayrıca bilmedikleri, dudak okuyarak anlamadıkları kelimeleri ise yazarak anlatmayı tercih ettikleri görülmütür. iten bireylerin de iitme engelli bireylere bir eyler anlatmada en çok yazarak anlatmayı tercih ettikleri, bunun yanında jest ve mimikleri kullandıkları saptanmıtır. Bunun yanısıra ortamlar açısından bakıldıında iletiimde gürültülü ve sessiz ortamlar da kullanılan iletiim becerilerinin farklılamasına neden olmaktadır. itme engelli bireylerin gürültülü ortamlarda anlama ve kendini ifade etme boyutunda en fazla iaret yöntemine, ikinci olarak yazarak anlamaya ve anlatmaya bavurmaları doaldır. Çünkü gürültülü ortam iitmeyi ve kendini ifade etmeyi güçletiren bir ortamdır. Bir dier neden de iitme engellilerin genel özellikleridir. itme kayıplarının yüksek olması ve cihaz kullanmamaları dinleme ve konumayı en az kullanmalarına neden olmaktadır. Sessiz ortamda da hem iaret hem konumanın iaretten sonra tercih edilen bir yöntem olması ortamın motive edici özelliinden kaynaklanmaktadır. Bu aratırmanın bulguları alanyazındaki bulgularca da desteklenmektedir (Smith, 1998). Gürültü kiiye gelen sınırlı bilgiyi engeller, iitme engelli kiinin konuulanları anlamasını zorlatırır. Bu durumda 61
iitme engelli yetikinlerin alternatif iletiim sistemlerine bavurmaları kaçınılmazdır. Aile ortamı, alıveri, iyeri vb. ortamlarda olduu gibi iitme engelli bireylerin günlük yaam içinde iletiim kurmak zorunda kaldıkları bir dier ortam da toplu taım araçları ve ilk karılatıkları kiilerdir. itme engelli yetikinler toplu taım araçlarında ehiriçi ve ehirlerarası yolculuklarında ve hiç tanımadıkları kiilerle iletiim kurarken anlama ve kendini ifade etme boyutlarında en fazla iaretle iletiim kurduklarını belirtmilerdir. Bunun yanısıra anlatılanları dudak okuyarak ve yazarak anlatıldıında anladıkları, isteklerini hem iaretle hem konuarak anlatmalarının yanısıra yazarak anlattıkları da Aratırmaya katılan iitme engelli bireyler, selamlama ifadelerinin kısa ve sık tekrarlanan sözcükler olmasından dolayı, en fazla hem iaretle hem konuarak selamlatıklarını, ikinci olarak iarette bavurduklarını belirtmilerdir. itme engellilerin selamlama ifadelerini kullanmaları yöntemlerin daılımı açısından dier bulgulara göre anlamlı farklılıklar göstermitir. itme engelli yetikinler arkadaları ve akrabalarıyla selamlaırken konumayı kullanmalarını en az belirtmelerine ramen dier maddelere oranla konuarak selam vermenin de artmı olduu Arkadalar insanların youn iletiim kurduu kiilerdir. Bu kiilerle kurulan iletiim iitme engelli bireylerin sosyal yaantılarını da olumlu yönde etkilemektedir. Aratırmaya katılan iitme engelli yetikinlerin iletiimde anlama ve kendini ifade etme boyutunda iyerindeki ve dier arkadalarıyla iletiimde, toplantılarda anlatılanları ve soruları daha çok iaretle anladıkları ve arkadalarının sorularını cevaplandırırken ya da iiyle ilgili bir bilgi verirken en fazla iareti kullandıkları itme engelli yetikinler iyerlerinde de sözel iletiimi kullanmamaktadır. Sözel iletiim kuramamanın bir sonucu olarak iyerinde yazarak iletiim kurmaları iaretten sonra ikinci sırada sıklıkla kullanılan bir yöntem olarak Ayrıca çalıan iitme engelli bireyler günlerinin büyük bir bölümünü iyerinde geçirmektedirler. itme engellilerin günlük yaamda zorunluluk nedeniyle kullandıkları iaretle iletiimi iyerinde de kullanmaları kaçınılmazdır. Çalıan iitme engelli yetikinlerin iiten-konuan i arkadalarıyla iletiimlerinde kullandıkları iaretler, iitme engellilerle iletiimde kullandıkları iaret dili deildir. iten bireyler iitme engelli bireylerle iletiimlerinde beden dilini, el kol hareketlerini jest ve mimikleri kullanmaktadır. Bu da iletiimin sınırlı kalmasına neden olmakta ve iitme engelli kiiyi alternatif yöntemlere itmektedir. itme engelliler görüldüü gibi iyerlerinde, lokantada, toplu taım araçlarında ve hiç tanımadıkları kiilerle iletiimde, iaretten sonra yazarak iletiim kurmayı alternatif iletiim olarak görmektedir (Tablo 2, Tablo 3). itme engelli yetikinlerde resmi kurumlarda i takibi yapmak, salık problemlerini anlatmak, tedavi olmak, eczaneden ilaç almak iletiim kuramamaktan kaynaklı olarak yaanan güç bir durumdur. itme engelli bireyler resmi kurumlarda yazarak iletiim kurmayı tercih ederken hastanede salık durumlarıyla ilgili ilemlerde doktorlarla ve dier görevlilerle en fazla tercüman kullanarak iletiim kurduklarını ifade etmilerdir. itme engelli bireylerin hastalıkları ve tedavileriyle ilgili verilen bilgileri öncelikle tercüman yardımıyla, iaretle ve yazarak da anladıkları Bu kiiler hastalandıında salık durumlarıyla ilgili bilgileri ise yazarak anlatmaktadırlar. itme engelli bireylerin salık kurulularında iletiimde tercümanlar aracılıı ile iletiim kurmaları salıa verdikleri önemi ortaya koymaktadır. itme engelli bireyler genellikle iareti kullandıkları için ve sözel iletiim kuramadıklarından, hastanelerin nitelii ve nicelii de göz önüne alındıında iletiimde bir çok güçlüklerle karılamaları kaçınılmazdır. Ülkemizde hastanelerde iaret dili tercümanı istihdam edilmedii için bu güçlükleri bireyler genellikle yanlarında kendilerine tercümanlık yapabilecek bir yakınını bulundurarak aabilmektedir. Bu durumunda bu bireyleri bakalarına baımlı kıldıı söylenebilir. Foster ın da (1989) belirttii gibi genellikle iletiimde iareti tercih eden iitme engelli bireyler yakınlarına baımlı olarak yaamaya mahkum olmakta ve sözel iletiim kurulan ortamlardan uzak kalmaktadırlar. Bu da iitme engelli yetikinlerin sosyal hayata uyumlarını güçletirmektedir. Alanyazına bakıldıında Yücel, Sennarolu, Belgin (1996), iitme engellilerin iletiim problemlerini aratırdıkları çalımada iitme engellilerin tamamının hastane, dispanser, salık ocaı, poliklinik, banka, devlet daireleri gibi resmi kurumlarda sorun yaadıklarını belirtmilerdir. Ayrıca iitme engelli yetikinlerin yarısının salık kuruluları ve devlet daireleri gibi iletiim ortamlarında bakalarından yardım aldıklarını, tercüman kullandıklarını ve dierlerinin ise yardım 62
almaksızın yazarak iletiim kurmaya çalıtıklarını ifade etmilerdir. Aratırmadan elde edilen bulgular genel olarak incelendiinde, iitme engelli yetikinler çounlukla iaretle iletiim kurmaktadırlar ve gün içinde iletiimlerinde farklı ortamlarda bulunsalar da dinlemeyi ve konumayı dier iletiim sistemlerine göre en az kullanmaktadırlar. Bu durumun nedeni; iitme engelli bireylerle yaamaları, sınırlı bir eitim hizmetinden yararlanmı olmaları, ayrı yatılı/gündüzlü iitme engelliler okullarında eitim almı olmaları, okul yıllarında destek özel eitim hizmeti almamı olmaları, iitme kaybı oranlarının yüksek olması ve iitme cihazı kullanmamaları (Oyer, 1961; Moores, 1982; Akçamete, 1988) olarak Bir dier neden de bu grubun özelliidir. Bu kiilerin büyük bir çounluu itme Engelliler Dernei üyesidir. Kendilerini iitme engelli olarak kimliklendirmilerdir. itme engelliler kültürü içinde yer almaktadırlar. itme engelli yetikinler iaret dilinin yanısıra dudak okuma, yazarak anlama ve anlatma, tercüman yardımıyla iletiimlerini güçlendirmeye çalımaktadırlar. Aratırmaya katılan iitme engelli yetikinlerin dinleme ve konumayı (sözel iletiim yöntemi) dier iletiim yöntemlerine oranla en az sıklıkta kullandıkları Sözel yöntemin kullanılabilmesi için ön koulların yerine getirilmemi olmasından kaynaklanan sorunlar nedeniyle de iitme engelli bireyler iaretle iletiimi zorunlu olarak tercih etmilerdir. itme engelli bireylerin farklı ortamlarda farklı iletiim biçimlerini kullandıkları itme engelli yetikinlerin aile üyeleriyle, arkadalarıyla birinci tercihleri iaretle iletiim olup daha sonra dudaktan okuma olurken, alıverite, iyerinde ve resmi kurumlarda iaret ve yazıyı kullandıkları, hastane ortamında öncelikle tercüman kullandıkları, daha sonra iareti kullanmayı tercih ettikleri Bu durumda iitme engelli yetikinlerin günlük hayatlarında çok önem verdikleri konularda, salıkla ilgili ve resmi ilemlerde iletiim için bakalarına gereksinim duydukları ve baımlı kaldıkları söylenebilir. Tüm bu bulgular bize iitme engelli yetikinlerin alıveri, lokanta, toplu taım araçlarında, iyerinde kiiler arası iletiimde anlama ve ifade etme boyutunda en fazla iaretle iletiim kurduklarını göstermektedir. Ancak bu ortamlarda bulunan iiten bireylerin iaret dilini bilmemeleri bize iitme engelli yetikinlerin içinde yaadıkları iiten toplumla etkili iletiim kuramadıklarını toplum içinde baımsız yaamada güçlüklerinin olduunu, yaam kalitelerinin etkilendiini düündürmektedir. ÖNERLER Aratırma oldukça sınırlı sayıda iitme engelli yetikinler üzerinde gerçekletirilmi olmakla birlikte, elde edilen bulgular uyarınca u öneriler çıkarılmıtır. 1. itme engellilerin sözel iletiim ve dili kazanamamalarına sebep olan durumların saptanmasına yönelik aratırmalar/çalımalar Özürlüler daresi Bakanlıı nın koordinatörlüünde; Salık Bakanlıı, Milli Eitim Bakanlıı, Üniversiteler ve Sivil Toplum Örgütleri ibirlii ile yapılmalıdır. 2. Sözel iletiim kuramayan, günlük yaamda aırlıklı olarak iareti kullanan iitme engelli bireyler için ülkemizde kullanılan iaret dilinin incelenerek mevcut iaret dilinin standardizasyonu yapılmalı ve iaret dili kılavuzlarının hazırlanarak Resmi Kurum ve Kurulularda kullanılması salanmalıdır. 3. Toplumun iitme engellilerle iletiim kurma ve bu bireylerin genel özellikleri konusunda bilgilendirilmesi ve iitme engellilerin sadece bireysel farklılıkları olan bireyler olarak görülmelerini salamak için bilgilendirici programlar ve broürler hazırlanmalıdır. 4. itme engelli yetikinlerin kamu ve özel sektördeki (hastane, karakol, belediye vb.) ilerini takip etmede karılatıkları iletiim güçlüklerini en aza indirmek için bu kurum ve kurulularda iaret dilini bilen sözel iletiimi becerileri gelimi iitme engelli veya iiten personelin istihdamı salanmalıdır. 5. itme engelli bireylerin çalıtıkları iyerlerindeki personelin ve iitme engellilere hizmet veren salık personelinin, emniyet güçlerinin vb. personelin iitme engellilerin özellikleri ve iletiim yöntemleri konusunda hizmet içi eitim almaları salanmalıdır. 6. itme engellilerin kendilerini gelitirmeleri, deien dünyaya uyum salayabilmeleri ve iletiim becerilerini gelitirebilmeleri için eitim ve rehabilitasyon hizmetlerinde gerekli olan insan kaynaklarının üniversitelerin ilgili bölümlerinde yetitirilmeleri salanmalıdır. 7. itme engelli yetikinlerin etkili iletiimine yönelik uluslar arası çalımalar yapılması için bu 63
konuda sivil toplum örgütleri ve kamu kurum ve kurulularının ibirlii ile üniversitelerde ve kamuda görevli ilgili personelin yurtdıında yetitirilmeleri salanmalıdır. KAYNAKÇA Antia, S. D., & Levine, L.M., (2001). Educating deaf and hearing children together. Early childhood inclusion. (Eds: Guralnick M.J.) Paul H. Brooks Publishing Co., Inc. Baltimore. Akçamete, G. (1988). Bireyselletirilmi ek özel eitimin aır iiten çocukların sözel iletiimlerine etkisi. Özel Eitim Dergisi, 20, 1-2. Bench, R. J. (1993). Communication skills in hearing-imparied children. London: Whurr Publisher. Brown, P. M., & Foster, S. B., (1991). Integrating hearing and deaf students on a college campus succes and barriers as percieved by hearing students. American Annals of The Deaf,136(1). Davis, J. M., & Hardrick, J. M. (1981). Rehabilitative audiology for children and adults. John Willy&Sonsine. 175-183. Demorest, M. E., Erdman, S. A. (1986). Scale composition and item analysis of the communication profile for the hearing impaired. Journal of speech and hearing research, 29,515-535. Demorest, M. E., Erdman, S. A. (1989). Factor structure of the communication profile for the hearing impaired. Journal of Speech and Hearing Disorders, 54, 541-549. Dökmen, Ü. (1994). letiim çatımaları ve empati. Ankara: Sistem Yayıncılık. D.P.T. (1992). itme engelliler alt çalıma grubu raporu. Engelliler için eitim modelleri gelitirme projesi. Anadolu Üniversitesi, Eskiehir. Elfenbein, J. L., Bentler, R. A., Davis, J. M., & Neibuhr, D. P. (1988). Status of school childrens hearing aids relative to monitoring practices. Ear and Hearing, 9(4), 212-217. Foster, S. (1989). Social alienation and peer identification: A study of the social construction. Human Organization, 48(3), 226-235. Foster, S., Bareffoot, S. M., & Decard, P. M. (1989). The meaning of communication to a grup of deaf collage students: A multipledimensional perspective. Journal of Speech and Hearing Disorders, 54, 558-569. Hallahan, D. P., & Kauffman, J. P., (2000). Exceptional learners: Introduction to special education (8 th ed.). Boston: Allyn and Bacon. Heward, L. W, & Orlansky, D. M. (1984) Exceptional children. Columbus: Charles Merril Publishing Company. Koeningsfeld, A., Beukelman, D., & Stofen-Fisher, J. (1993). Attitudes of severely hearingimpaired persons toward augmentative communication characteristics. The Volta Review, 95, 109-124. Long, N., Fitzgerald, C., Sutton, K., & Rollins, J. C. (1983) The auditory-verbal approach. Volta Review, 360-368. Marschark, M. (1996). Raising and educating a deaf child. New York: Oxford University Press. Moores, D. F. (1982). Educating the deaf (2 nd Ed.). Boston: Houghton Mifflin Company. Oyer, J. H. (1966). Auditory communication for the hard of hearing. New Jersey: Prentice Hall, Inc. Owens, E., & Ragrigo, M. (1987). The UCSF tracking procedure for evaluation and training of speech reception by hearing-impaired adults. Journal of Speech And Hearing Disorders, 52, 120-128. Pekta,. (1994). 6-8 ya iitme engelli çocuklarda alıcı ve ifade edici dile yönelik sözel ifadelerin incelenmesi ve normal iiten yaıtları ile karılatırılması. Yayınlanmamı Yüksek Lisans Tezi. Hacettepe Üniversitesi, Ankara. Polat, F. (1995). itme engellilerde kullanılan yöntemler. Özel Eitim Dergisi, 2(1), 24-32. Raimondo, D., & Maxwell, M. (1987) The modes of communication used in junior and senior high school classrooms by hearing-ımpaired students and their teachers and peers. Volta Review, Oct/Nov, 263-265. Smith, D. D. (1998). Introduction to special education (3 th ed.). Boston: Allyn and Bacon. Yücel, E., Sennarolu, G., & Belgin, E. (1996, Aralık). itme engelli yetikinlerin sosyal ortamlardaki iletiim problemlerinin aratırılması. Poster özürlü kent ve çevre kongresinde sunulmutur. Hacettepe Üniversitesi. Ankara. 64