Türkiye nin Kıyı ve Deniz Alanları IX. Ulusal Kongresi 14-17 Kasım 2012, Hatay-Antakya Kastamonu Karaçomak Deresi nin Kentsel Yaşama Etkisi Araş. Gör. İ. Emre Kovankaya (1), Araş. Gör. Yasin Bektaş (2), Araş. Gör. Adem Sakarya (3) (1) Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, Yıldız Kampusu, Beşiktaş/İstanbul Tel: 0 212 383 26 35 - Faks: 0 212 261 05 49 - E-posta: emrekovankaya@gmail.com (2) Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, Yıldız Kampusu, Beşiktaş/İstanbul Tel: 0 212 383 26 35 - Faks: 0 212 261 05 49 - E-posta: ybektas@yildiz.edu.tr (3) Yıldız Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, Yıldız Kampusu, Beşiktaş/İstanbul Tel: 0 212 383 26 35 - Faks: 0 212 261 05 49 - E-posta: ademsakarya@yahoo.com.tr Özet Kastamonu ilinin en önemli imaj öğelerinden biri olan ve kent makroformunda temel belirleyici bir doğal eşik olarak görülmesi gereken Karaçomak Deresi, kamusal potansiyeli açısından yeterli bir şekilde değerlendirilememektedir. Kastamonu İli, kentsel kimliğinin oluşumunda tarihi bir öneme sahip olan dere ve buna bağlı fiziksel çevre, tüm belirleyiciliğine rağmen kent hayatında ikinci planda kalmaktadır. Akarsu öğesinin kentsel mekandaki
Türkiye Kıyıları 2012 belirleyici potansiyelini ön plana çıkarabilmenin olanakları açısından, Karaçomak Deresi nin incelenmesi, fiziksel ve ekonomik potansiyellerin ortaya koyulması gerekmektedir. Bu bildiride, ilk olarak derenin tarihsel süreçteki önemi ve dönüşümü, ikinci olarak mevcut durumdaki kullanımı ve kıyı alanlarının oluşumu, son olarak da yukarıda bahsedilen potansiyeller ve bu potansiyellere bağlı olası öneriler incelenmeye çalışılacaktır. Anahtar Sözcükler Kıyı kullanımı, Karaçomak, Kastamonu, Kentsel Makroform, Kent Planlama, Taşkın, Yağmur Kanalı, Kentsel İmaj, Dere, Batı Karadeniz. Giriş Kentsel alanda doğal su öğesi, birçok farklı yerleşmede dikkat çeken ve ön plana çıkartılan çekici bir imaj unsuru ola gelmiştir. Özellikle vadilere kurulan kentlerde kent makroformunda akarsu veya vadi topografyasının belirleyiciliği ön plana çıkmaktadır. Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü nün 2011 2012 bahar yarıyılında gerçekleştirilen Planlama 4 dersi kapsamında Kastamonu İlinde yapılan çalışma vesilesiyle Karaçomak Deresi ve Kastamonu arasında yukarıda ifade edilen ilişki üzerine odaklanılmıştır. Karaçomak Deresinin aktığı vadi, Kastamonu İlinin topografik alt yapısını teşkil etmekle beraber, günümüzde derenin belirleyiciliği kent içinde ufak, yalıtılmış ve geri planda kalmış dekoratif bir öğeden fazlası değil. Derede yapılan ıslah çalışması sonucu kanalizasyon ve yağmur suyu ayrıştırılmış ve derenin bir kanal içinde akması sağlanmış olmakla beraber, derenin kent merkezinden geçerken içinden aktığı kanalın derinliği/kesiti ve etrafındaki yapılaşma bütünü mevcut durumda derenin potansiyelinin çok altında bir kullanımını sağlar görünmektedir. Bu bildiride, bu potansiyelin daha iyi kullanılabilmesinin Şehir ve Bölge Planlamacılar açısından olanaklarını incelemeye çalışılmıştır. Metodolojik olarak, derenin tarihsel gelişimi ve kentteki önemi ile birlikte, önemli bir kısmını Planlama 4 öğrencilerimizin yaptığı analizleri ve yürürlükteki planları incelenerek, planlama kararlarına yapılabilecek önemli müdahalelerin altı çizilmeye çalışılmıştır. Kat adetleri, bodrum kat kullanımı benzeri analizler ile DSİ nin analizleri ve mevcut imar planları bu bildirinin alt yapısını oluşturmaktadır. Şüphesiz ki, söz konusu olan bir derenin kesitine müdahalede, disiplinler arası bir mecraya girilmiş olmaktadır; çevre ve su mühendisliği, peyzaj, mimari gibi disiplinler arasından, mevcut durum şehir planlama bakış açısı ile irdelenmiştir. Olası bir projelendirmede de, oluşturulabilecek ekibin bu meslek gruplarını içermesi gerekmektedir.
www.kaytmk.org Karaçomak deresinin tarihsel süreçteki değişimi ve gelişimi Kastamonu kenti gelişim sürecinde, topografik sınırların etkisi, geleneksel yapıların çevresinde özellikle Karaçomak Deresi boyunca kuzeyinde ve güneyinde gelişmeye devam etmektedir. Bu özelliği nedeniyle, yerleşim alanları özellikle derenin batı yakasında daha yoğun bulunmasına sebep olmuştur. 1506 yılında Karaçomak Deresi üzerinde Nasrullah Köprüsünün yapımıyla birlikte kentin doğu yakası ile bütünleştiği görülmektedir. Gelişme alanlarında ve yenilenen bölgelerde yapı yoğunluğunun arttırılması nedeniyle Karaçomak Deresi kent içerisinde hissedilmemektedir. Dere etrafında inşa edilen çok katlı yapılar sebebiyle akarsu kenti olma özelliğini yok edilmektedir (Erkan Biçer, 2002). Kastamonu Deresinin, süreç içerisindeki en önemli değişimi zaman içindeki imaj niteliğinin değişimidir. Kentin en önemli ulaşım omurgasını oluşturan yollar, derenin yanından geçen yollardır (Şekil 1). Özellikle dere yanından geçen yolların genişletilmesi ve üzerinin yer yer örtülmesi derenin kent içerisinde hissedilememesine neden olmuş, ayrıca kanal mekan özelliğini kazandırmıştır. Süreç içerisinde derenin yanındaki yollarda iki defa genişletme gerçekleştirilmiştir. Yol boyunca yapılaşma 5 kata çıkarılmıştır (Bkz. Şekil 2,3). Bu özelliği ile dere merkezde kenar öğesi olmaktan çıkıp, işaret öğesi özelliğini almıştır. Ancak merkezden uzaklaştıkça iki yaka arasında sınır oluşturduğu için, hala kenar öğesi olma özelliğini devam ettirmektedir (Erkan Biçer, 2002). Şekil 1: Kastamonu Deresi
Türkiye Kıyıları 2012 Şekil 2: Kastamonu deresi ve Cumhuriyet Meydanı (İl Turizm Müdürlüğü Arşivi aktaran Erkan Biçer, 2002) Kastamonu Deresinin kent mekanı içerisinde görsel değeri irdelendiğinde, eski fotoğraflarda Kale den bakıldığında, yapılar arasında akarsuyu yatağı görülebilmektedir. Bu fotoğraflarda dere hissedilebilirken, günümüzde akarsuyunun bu etkisi kent içerisinde hissedilememektedir. Bunun sebebi ise 1980 sonrasında yapılan imar planları sonucunda dere boyunca çok katlı yapıların inşa edilmesidir. Özetle Kastamonu Deresi kent mekanı içerisinde kentsel imaj açısından etkisi izlenememektedir. Kastamonu Deresi kotu düşürülerek kanal içinde akıtılması, görsel ve ekolojik çevre değerleri açısından akarsu özelliklerini kaybetmesine neden olmuştur (Bkz. Şekil 2). Bu nedenle sadece karşı tarafa ulaşmak için köprülerde geçisi sağlanan önemsiz bir engel konumuna düşmüştür. Kastamonu Deresinin yer yer üstünün örtülmesi de kent mekanı içerisinde önemini yitirmesine neden olmuştur (Erkan Biçer, 2002).
www.kaytmk.org Şekil 3: Merkezde Cumhuriyet Caddesi kesiti, 1927,1977,2000 (Kastamonu Dünden Bugüne Görüntüleri aktaran Erkan Biçer, 2002) Mevcut durum Dere Kastamonu İli merkez ilçesinin güneyindeki Karaçomak Barajı ndan kontrollü olarak 6,48 km boyunca kırsal alandaki tarlalar arasından ilerler, İstanbul ve Ankara Caddeleri kesişiminden kentsel alana girmekte ve güney kuzey doğrultusunda Kastamonu yu dikey olarak ortadan ikiye ayırmaktadır. Kastamonu ilinin yerleştiği Karaçomak vadisi derenin yatağıdır. 5,2 km boyunca kentin içinden geçerek doğal bir eşik sağlayan dere, kontrollü bir sistemle Taşköprü yönünde kırsal alana ulaşmaktadır. 2008 yılında yapılan Kastamonu ilave revizyon nazım imar planında Karaçomak Barajı ile ilgili şu ifadeler yer almaktadır: 1976 yılında hizmete giren Karaçomak Barajının su hacmi 23,0 milyon m3 tur. Bu barajdan gelen 5,71 milyon m3/yıl su içme suyu olarak alınmakta geriye kalan suyla 2.133 ha alan
Türkiye Kıyıları 2012 sulanmaktadır. Karaçomak Barajının yağış alanı 206 km2, yıllık ortalama akım 35,03 hm³, talvegten 1 yüksekliği 49 m, temelden yüksekliği 70 m dir. ( Kastamonu 1/5000 İlave Revizyon Nazım İmar Planı, 2008) Karaçomak Deresi bir vadi tabanı oluşturmaktadır. Çanaklı bir yapının zeminini oluşturan Karaçomak Deresi, etrafında yerleşime uygun eğimde bir alana sahiptir. Bu özelliğinin olması ve kentlerin genelde suyolları civarında kurulması nedeniyle Kastamonu kenti Karaçomak Deresi etrafında kurulmuştur. Kent, Karaçomak Deresi nden yükselen yamaçlarda gelişmiştir. Her iki yamaca doğru gelişen kentsel dokuda Dere, kent için önemli bir aks oluşturmaktadır. Nitekim bu aks tarihsel süreç içerisinde ana ulaşım bağlantısının yerleşimini de belirlemiştir. Dere etrafında oluşturduğu düzlük ile yoğunluğun bu alanda artmasına olanak sağlamış ve bu yoğunluk yamaçlardan yukarı çıkıldıkça azalmaktadır (Bkz. Ek1) 2. Kastamonu Kenti için ana ulaşım aksı ile aynı doğrultuda olan Karaçomak Deresi, kent için önemli bir imaj öğesidir. Dere nin yakın çevresinde genel anlamda ticaret fonksiyonuna sahip yapılar bulunmaktadır. Cumhuriyet Meydanı ve çevresi ile kent için merkezi iş alanını oluşturan bölge, dokunun yoğunlaştığı bölgedir. Bu bölgenin yüksek yoğunluğunu dengeleyen öğe ise Karaçomak Deresi nin oluşturduğu kentsel açık alandır. Bu nedenle Karaçomak Deresi kent için bir yeşil aks özelliği taşımaktadır. Ticaret fonksiyonun yanı sıra Dere şeridinde idari ve eğitim fonksiyonlarına sahip yapılar da yer almaktadır (Bkz. Ek2). Ortalama 2-3 kat yüksekliğine sahip yapıların bulunduğu Kastamonu Kent merkezinde, yüksek katlı yapılar Karaçomak Deresi aksında yer almaktadır. Özellikle merkezi iş alanında yüksek katlı yapıların varlığı dikkat çekmektedir. Ayrıca kentin gelişme alanı olan kuzeyde yeni yapılar genelde 6 ve üzeri kat adedine sahiptir. Bu durum, kent nüfusunun büyük bir kısmının Karaçomak Deresi etrafında yerleştiğini göstermektedir (Bkz. Ek3). Karaçomak Deresi ne sadece yağmur suyu kanalları ile bağlantılar bulunmaktadır. Bu nedenle dereye yağmur suyu taşıyan kanalların durumu dere ve çevresi için önemli olmaktadır. Bu aşamada mevcut dokudaki bodrum kat kullanımını incelemek gerekmektedir. Nitekim yağmur kanallarındaki herhangi bir tıkanma bodrum katlarını olumsuz etkileyecektir. Dere yakın çevresinde yer alan merkezi iş alanında bodrum kat kullanımı bulunmamaktadır. Ancak yeni gelişme alanı olan kuzey bölgedeki yapılarda ise bodrum kullanımı bulunmaktadır (Bkz. Ek4). 1 Akarsu yatağının en derin yerlerini birleştiren çizgi. 2 EK 1 Kastamonu Belediye sınırını kapsamaktadır, Ek 2-3- 4-5 ise Karaçomak Deresi ve yaklaşık 600 m yakın çevresini kapsamaktadır
www.kaytmk.org Karaçomak Deresi nin olası taşma durumunda hangi binaların zarar görebileceğine yönelik yapıların niteliklerini incelemek gerekmektedir. Yapılan incelemede dört farklı aşama belirlenmiştir; herhangi bir müdahale gerektirmeyen, basit onarım gerektiren, kapsamlı onarım gerektiren ve onarılamayacak durumda olan. Dere yakın çevresinde yer alan yapılar nitelik açısından genellikle herhangi bir müdahale gerektirmeyen ve basit onarım gerektiren niteliğindedir (Bkz. Ek5). Mevcut planlar Kastamonu için 1996 yılında nazım imar planı ve uygulama imar planı yapılmıştır. Ancak bu tarihten itibaren birçok sayıda ilave planlar yapılmış ve planlar arasında bütünlük kurulamamıştır ( Kastamonu 1/5000 İlave Revizyon Nazım İmar Planı, 2008). Kastamonu na yönelik genel bir planlamanın yapılması kararının ardından 2008 yılında Kastamonu İl Merkezi için 1/5000 revizyon- ilave nazım imar planı ve bu plan dâhilinde 1/1000 revizyon- ilave uygulama imar planı, 2025 yılı projeksiyonlu olarak yapılmış ve onanmıştır. Planlar, kentsel sit alanları dışında toplam 2050 hektarlık bir alan için yapılmıştır. Bu nedenle Karaçomak Deresi ne komşu bütün yapı adaları bu planlar dâhilinde ele alınmamıştır. Kentsel sit alanları için ise koruma imar planlarının yapımı devam etmektedir (geçerli olan plan ise 1990 yılında yapılan koruma amaçlı imar planıdır) ( Kastamonu 1/5000 İlave Revizyon Nazım İmar Planı, 2008). Yapılan planda arazi kullanımına yönelik hükümleri, Karaçomak Deresi ne yönelik verilecek kararlardan dolayı incelemek gereklidir. 1/5000 ölçekli nazım imar planında Karaçomak Deresi kenarında bulunan adalara konut fonksiyonu başta olmak üzere konut, eğitim ve yönetim fonksiyonları verilmiştir. Bu plana ait plan notlarında Karaçomak Deresi ne komşu olan yapı adaları için herhangi bir özel hüküm bulunmamaktadır ( Kastamonu 1/5000 İlave Revizyon Nazım İmar Planı, 2008). Kentsel alanda bulunan boşlukların gelişme alanı olarak değerlendirilmesi planda öngörülmüştür ve bu karara yönelik mevcut duruma göre daha yüksek yoğunluk kararları alınmıştır. Ayrıca kentin ana ulaşım aksı olarak da Dere ile paralel olan aks belirlenmiştir ( Kastamonu 1/5000 İlave Revizyon Nazım İmar Planı, 2008).
Türkiye Kıyıları 2012 Şekil 1:Kastamonu Nazım İmar Planı (Kastamonu Belediyesi İlave Revizyon Nazım Planı, 2008) 1/1000 ölçekli planda Karaçomak Deresi sınırında bulunan yapı adalarına yüksek katlı (6 kat ve üzeri) imar izni verilmiştir. Bu alanlarda ise emsal düzenlemesine gidilmiş ve plan notlarında emsal değerlerinin belediye onayı ile arttırılabileceği belirtilmiştir.( Kastamonu 1/1000 İlave Revizyon Uygulama İmar Planı, 2008). İlave revizyon uygulama imar planında yağmur kanallarının bağlandığı Karaçomak Deresi yakın çevresine yönelik bodrum katı kullanımını ilgilendiren herhangi bir karar yoktur. Plan notlarında ise bodrum katlara yönelik yapılabilmesi veya yapılmamsı konusunda (spor tesislerinde yapılabilirliği vurgulanmıştır) herhangi bir ifade bulunmamaktadır. Bu nedenle plan tadilatları ile bodrum katı yapımına izin alınması muhtemel bir durumdur.
www.kaytmk.org Sonuç ve Öneriler Karaçomak deresi, tarihsel gelişimi ve kentsel konumu itibariyle en belirleyici fiziksel öğelerden biri olmasına rağmen potansiyeli değerlendirilememekte ve kentsel gelişimde arka planda kalmaktadır. Eskişehir/Porsuk veya Adana/Seyhan örnekleri incelendiğinde benzer bir potansiyelin Kastamonu da da mevcut olduğu anlaşılacaktır. Karaçomak deresinin kentsel mekanda ön plana çıkarılmasının Kastamonu nun olası gelişim potansiyeli açısından da olumlu etkisi olacaktır. Karaçomak deresinin kentsel mekanda daha etkili bir öğe olabilmesi, iki önemli müdahale ile gerçekleştirilebilir; İlk olarak, gerek kente hakim olan manzara noktalarından, gerekse bizzat derenin yanından ilerlerken dere öğesi hissedilmemektedir. Derenin teşkil ettiği lineer kent merkezi boyunca arazi kullanımında ticaretin ve donatıların yoğunlaştığı ve kat adetlerinde de artış gözlemlenmektedir. Mevcut durumdaki yüksek kat adetleri kentsel mekanda dere çevresinde adeta bir duvar örmüş, yoğunlaşan ticaret ve donatı kullanımını besleyen ve şehrin omurgası olan ana ulaşım arteri de dereye ulaşımda yapay bir eşik teşkil etmektedir. Dolayısıyla kent sakinleri insan ölçeğinde dereden uzak kalmaktadır, dere fiziksel anlamda kentten yalıtılmıştır. İmar planı raporunda ticaret kullanımında KAKS 0,6 olarak belirlenmiş olmakla beraber, kat adetlerindeki yoğunluk bu karara uyulmadığını göstermektedir. 1/1000 ölçekli planda Karaçomak Deresi sınırında bulunan yapı adalarına yönelik emsal uygulamasına gidildiğinden ve belediye onayı ile bu emsal değerinin arttırılabilmesi kat yüksekliklerini arttıracaktır. Ortalama parsel büyüklüğü ile beraber değerlendirdiğinde bu oranın fiziksel duvar etkisini kaldırabileceğini söylemek mümkün olmadığından, bu alandaki yapılaşmada emsal değerlerinin yeniden gözden geçirilerek azaltılması gerekmektedir. İkinci olarak, derenin mevcut kesitinde bazı fiziksel değişiklikler yapılabilir. 2,5 3 metrelik yeşil bir aks ile çevrili olan dere, günümüzdeki haliyle ve son ıslah çalışmalarından sonra, takip ettiği ana cadde kotunun yer yer 5 metre kadar altına inmekte, en yakın mesafesi ise 2,5 metre olmaktadır. Etrafını çeviren yeşil aks ile beraber derenin akış kotunu yükseltmenin olanakları aranmalıdır. Derenin akış kotunun yükseltilerek kesitinin değiştirilmesi bu yalıtılmışlığı kıracak ve kentsel mekanda doğal su öğesinin daha fazla ön plana çıkmasına yardımcı olacaktır. Dere kesitinin yükseltilmesi, kentin güneyindeki barajdan kontrol edilebilecek bir değişken olmakla beraber, bu önerinin ortaya çıkarabileceği uygulamayı engelleyici olabilecek problemler olacaktır. Yağmur kanallarının bağlandığı Karaçomak Deresi nde su seviyesinin artması ile kanalların tıkanması sonucunda bodrum katlar olumsuz etkilenecektir. Ancak daha önce de belirtildiği gibi bodrum kat kullanımına yönelik kararların planda olmamsının ortaya çıkaracağı olası bodrum kat kullanımı yapıları olumsuz bir şekilde etkileyecektir. Bu nedenle bu alanda bodrum kat kullanımının kaldırılması gerekmektedir.
Türkiye Kıyıları 2012 Mevcutta dereyi besleyen ve ıslah çalışmasıyla kanal haline getirilmiş suyolları dokuzu kapalı ve yedisi açık olmak üzere on altı adettir (Kastamonu Belediyesi İlave Revizyon Nazım İmar Planı Araştırması, DSİ Durumu Paftası, 2008). Bu kanalların bir kısmı üzerinde yapılaşmaya gidilmiş olduğundan, bu tehdit göz önünde bulundurulmalı ve DSİ kontrolünde maksimum yağış/kar erimesi gibi gerekli ölçümler eşliğinde bir kot belirlenmeli; her halükarda, bodrum kat kullanımı iptal edilmelidir. Teşekkür Bu çalışmanın oluşum sürecinde kullanılan mekânsal analizlerin ortaya çıkmasında emeği geçen Yıldız Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü 2011/2012 eğitim öğretim yılının bahar yarıyılında Planlama 4 ekibinde yer alan öğrencilere teşekkürlerimizi sunarız. Kaynaklar Erkan Biçer, N. (2002), Kastamonu Örneğinde Anadolu Kenti İmaj Öğeleri ve Değişim Süreci, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Şehir ve Bölge Planlama Anabilim Dalı Doktora Tezi. Kastamonu Belediyesi (2008), 1/5000 İlave Revizyon Nazım İmar Planı Kastamonu Belediyesi (2008) 1/1000 İlave Revizyon Uygulama İmar Planı Kastamonu Belediyesi (2008) İlave Revizyon Nazım İmar Planı Araştırması- Araştırma Raporu
www.kaytmk.org EKLER EK1:
EK2: Türkiye Kıyıları 2012
www.kaytmk.org EK 3:
EK 4: Türkiye Kıyıları 2012
www.kaytmk.org EK 5: