STANBUL DA MÜTAREKE DÖNEM YEDEK SUBAY TEKLATLANMALARI The Armistice Perıod In Istanbul The Organisatıons Of Reserve Officers

Transkript

1 STANBUL DA MÜTAREKE DÖNEM YEDEK SUBAY TEKLATLANMALARI The Armistice Perıod In Istanbul The Organisatıons Of Reserve Officers Dr. Ali Servet ÖNCÜ * ÖZ Osmanlı Devleti ve tilaf Devletleri arasında imzalamı olan Mondros Mütarekesi, Türk milletinin yeniden doması adına yeni bir süreç balatmıtır. Mütarekenin aır artlarının kendini her alanda göstermesi, bu süreç içinde birtakım gelimeleri de beraberinde getirmitir. Sava döneminde Osmanlı Ordusu nun çeitli kademelerinde Yedek Subay olarak görev yapan Türk gençleri, mütareke gereince memleketlerine geri dönmülerdi. stanbul a geri dönen Yedek Subaylar ise ehrin özellikle 13 Kasım 1918 tarihinde düman güçlerince fiilen igal edilmesi nedeniyle hukuki ve sosyal haklarını koruyabilmek amacıyla kurdukları cemiyetler bünyesinde birtakım siyasi, kültürel ve ticari teebbüslerde bulunmulardır. Milliyetçi kesimden destek gören bazı Yedek Subaylar ise igaller karısında sessiz kalmayarak kurdukları cemiyet bünyesinde Milli Mücadele ye destek vermilerdir. Anahtar Sözcükler: Mütareke Dönemi, Yedek Subay, stanbul, htiyât Zâbitleri Teâvün Cemiyeti, Osmanlı htiyât Zâbitan Cemiyeti. ABSTRACT Armistice of Moudros signed between Ottoman State and the Allies has started a new era on the name of the rebirth of Turkish Nation. The heavy terms of the armistice showed itself in every field and brought some new situations together in this process. Turkish youth in charge as reserve officer in various positions of Otoman Army during war, turned back to their homes according to the terms of the armistice. Those who turned to stanbul initiated some political, cultural and commercial efforts within some societies they established in order to preserve their legal and social rightsdue to the actual occupation of stanbul by enemy forces an November 13, Some reserve officers supported by Nationalists without remaining silent gave support to National Independence War in the body of societies they established. Key Words: Armistice Period, Reserve Officer, stanbul, Teâvün Society Reserve Officers, Otoman Reserve Officers Society. * Aratırmacı.

2 ! Giri O smanlı Devleti nde II. Merutiyet in 1908 yılında ilan edilmesi ile birlikte toplum nazarında aırlıını iyiden iyiye hissettiren hürriyet düüncesi, yaklaık bir yıl sonra 16 Austos 1909 da çıkarılan Cemiyetler Kanunu 1 ile hukuki bir zemine oturtulmutu. Bu tarihten sonra Devlet topraklarında çeitli amaçlara hizmet eden yerli ve yabancı yüzlerce cemiyet kurulmutur 2. I. Dünya Savaı sonunda Osmanlı Devleti nin tilaf Devletleri ile imzalamı olduu 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mütarekesi nden sonra kurulan cemiyetlerde ise, özellikle devletin asli unsuru arasında bir ivme kazanan hürriyet düüncesi, kendini siyasi, ekonomik, sosyo-kültürel alanlarda baımsızlık kazanma eklinde göstermeye balamıtır. Atekes Antlaması Osmanlı Devleti açısından çok aır artlar içermesine ramen 3 ngiltere adına mütarekeyi imzalayan Amiral Calthorpe, Osmanlı Devleti nin gönderdii heyetin bakanı olan Rauf (Orbay) Bey e bazı vaatlerde bulunmutu. Bu vaatler arasında stanbul a tek bir düman askerinin dahi çıkmayacaı teminatı da vardı 4. Ancak bu sözden kısa bir süre sonra 13 Kasım 1918 tarihinde stanbul da Müttefik igali balamıtır 5. galden sonra tilaf Devleti nin stanbul a gönderdikleri yüksek komiserlerin siyasi ve ekonomik kontrolü ele geçirmelerinin yanı sıra özellikle ekonomik sıkıntılar ehir halkının büyük bir bölümünü ciddi anlamda tehdit etmekteydi. sizlik ve hayat pahalılıı, önceleri zengin olan aileleri bile deerli eyalarını satma mecburiyetinde bırakmıtı. Bu sıkıntılar geleneksel Osmanlı hayat tarzında dahi deiimlere sebebiyet vermitir. Ekonomik gereksinimler ve erkek nüfusundaki azalma dolayısıyla bu döneme dek i hayatında pek görülmeyen kadınlar i hayatına atılmıtı yılında kadınlar, posta memuru, sekreter, boaz vapurlarında biletçi ve stanbul Belediyesi kadrolarında sokak temizleyicisi olarak çalımaya balamıtı 6. Ayrıca stanbul un bir dier sorunu da mütareke öncesinden balayarak bu dönemde de devam eden göç sorunuydu. Balkanlar dan, Trakya dan dou vilayetlerinde Yunan igali altındaki zmir ve Aydın civarından sürekli göç alan ehir, bir de Bolevik htilali nden kaçan yaklaık Rus a da ev sahiplii yapıyordu. Bu göçler nedeniyle bata 1 Cemiyetler Kanunu, kdam Matbaası, stanbul, 1325/1909; Düstur, Tertib-i Sani, I, 10 Temmuz Terin-i Sani 1327, Matbaa-i Osmaniye, 1329/1913, s Geni bilgi için bk: Tarık Zafer Tunaya, Türkiye de Siyasal Partiler (kinci Merutiyet Dönemi), I, stanbul, 1984, s. 372; Mehmet Ö. Alkan, Osmanlı da Cemiyetler Çaı, Tarih ve Toplum, XXXX/38, Ekim 2003, s Türk stiklal Harbi, I, Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, Genelkurmay Bakanlıı Harp Tarihi Dairesi Resmi Yayınları, Seri No: 1, Ankara, 1962, s Selahattin Tansel, Mondros tan Mudanya ya Kadar, I, stanbul, 1991, s Bilge Criss, gal Altında stanbul, stanbul, 2000, s B. Criss, gal Altında stanbul, s. 44.

3 salık, ulaım, iskân ve ekonomi olmak üzere birçok sektör iflas noktasına gelmiti. Örnein; 1920 yılında göç nedeniyle kiralarda artıla mücadele için bir dernek bile kurulmutu 7. Osmanlı Devleti, Birinci Dünya Savaı na ttifak Devletleri yanında dâhil olduunda askeri güç bakımından çok güçlü bir yapıya sahip deildi. Trablusgarp ve Balkan Savaları Osmanlı Devleti nin zaten birçok eksiklii olan ordusunu daha da yıpratmı ve büyük sava öncesi ordu oldukça zayıf dümütü. Devlet bu eksiklikleri gidermek için gerek sava öncesi ve gerekse savaa girdikten sonra birtakım askeri düzenlemeler yapmıtır. Bunlardan biri de askere alınacak erlerin durumu ile ilgilidir. Osmanlı Devleti, orduya alınan erlerin yalarında yapılan düzenlemenin yanında ordunun takviyesi için de savaa girdikten sonra htiyât Zâbitânı (Yedek Subay) Kanunu çıkarmıtır. Bu kanunla amaçlanan düünce kanunun 1. Maddesinde u ekilde açıklanmıtır: Bilcümle kıtaat-i askerîyenin kafile ve kolların ve tekilât-ı sairenin vakt-i hazırda noksan olan veya hiç bulundurulmayan zâbitân kadrolarını ikmal ve tekil ve vakt-i seferde zayiât hasebiyle vuku bulacak Zâbitân noksanını telâfi eylemek için htiyât Zâbiti kadrosu tekil olunur 8. Orduya takviye edilen htiyât Zâbitleri ise birinci ve ikinci sınıf olarak kanuna göre ikiye ayrılmılardır 9. Birinci Dünya Savaı bitince htiyât Zâbiti gençler, Mondros Mütarekesi nin 5. Maddesi gereince 10 ordudan ayrılarak memleketlerine dönmülerdi. Bu gençlerden çounluu 2. Sınıf Yedek Subay olanlar, savatan sonra kendi bölgelerinde çeitli amaçlarla tek çatı altında toplanmılar ve genel adıyla htiyât Zâbitleri cemiyetlerini ülkenin çeitli bölgelerinde tekil etmilerdir. A-htiyât Zâbitleri Teâvün Cemiyeti 1- Cemiyetin Kuruluu Yedek subayların ilk teebbüsleri stanbul da oldu. Çounluu Dârülfünûn örencisi olduu halde savaa giden gençler, sava sonunda stanbul un igal altında olması ve yukarıda da bahsedildii üzere ehirde 7 B. Criss, gal Altında stanbul, s htiyât Zâbitânı Kanunu, stanbul Matbaa-i Askeriye, Süleymaniye, 1329/1913, Madde (M): 1, s htiyât Zâbitânı Kanunu, M: 2; kinci Sınıf htiyât Zâbitleri; Orduda en az 10 yıl görev yaparak istei üzerine htiyât Zâbitliine geçenlerden, Mekâtib-i Aliye (Yüksek Okul) mezunu olup, orduda 1 yıl mecburi eitim görenlerden, Mekâtib-i dadiye (Lise) mezunu olup, 2 yıl mecburi eitim görenlerden ve Mekâtib-i Rüdiye (Ortaokul) mezunu olup, 3 yıl eitim görenlerden olumaktadır.(htiyât Zâbitânı Kanunu, s. 3.) 10 T..H. I, Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, s. 42.

4 ! ekonomik, siyasi ve içtimai birçok çalkantılar ve buhranların olması dolayısıyla madur olmular ve bir dizi giriimlerde bulunmulardır. lk etapta basında seslerini duyurmaya çalıan bu gençlerle ilgili Türk Genci Dergisi nde yayımlanan aaıdaki yazı, bu gençlerin savata gösterdii kahramanlıı en iyi anlatan ifadelerden birisidir: Memleketin taht-ı tehlikede bulunduu o anda mekteblerini, ilerini güçlerini bırakarak birçok zamanda talimgâhta soua, kara kıa bakmadan her gün sekizer saat talim yaptıktan sonra cephelere azimet ve esna-yı harbde: Bu topraı Türk ün kanı yourdu, annem beni bu gün için dourdu diyerek istihkarı hayatla ilk önce düman saflarına hücum ve bu suretle Türk ün azim ve rezmini dümanların nazarında bir kat daha isbat eden kahraman htiyât Zâbitlerinin Birinci Dünya Savaı nda Yedek Subay olarak görev yapan gençler, seslerini daha iyi duyurmak için 30 Aralık 1918 de htiyât Zâbitleri Postası adında bir de dergi çıkardılar 12. Fakat aynı çatı altında toplanarak tek elden düüncelerini gerçekletirme gerei duydukları için bir de cemiyet kurmaya karar verdiler. htiyât Zâbitleri Teâvün Cemiyeti (Yedek Subaylar Yardımlama Cemiyeti) adını verdikleri cemiyetin fiili kurulu tarihi, Kasım 1918 dir. Hükümetten izin alınması ile de cemiyet resmen 11 Ocak 1919 tarihinde kurulmutur 13. Cemiyetin ilk toplantıları fiili kurulu tarihi olan Kasım 1918 de baladı. Toplantılarda; devletin kendilerini kamuda istihdamı, okulu yarıda kalan gençlerin okullarına devamı, öretmen olma seviyesinde olanların ise atanmalarını salamak gibi isteklerini 9 maddelik balıklar altında topladılar 14. Bu örgütlenmenin ardından varlıklarını daha somut bir ekilde ispat etme ve savata Osmanlı Ordusu nda gösterdikleri yararlıkları vurgulama düüncesiyle aralarında topladıkları paralarla stanbul un münasip bir yerine htiyât Zâbitleri Abidesi dikmeyi dahi planladılar 15. Ayrıca bu toplantılarda askerden dönen gençlerden daha önce öretmenlik ve memurluk yapmı olup da i bulamayanların ve örencilerin, hükümet ve Harbiye Nazırlıı tarafından toprak, maden, yol, nakliyat gibi sektörlerde istihdam edilmelerini salamaya çalımak da ana hedef olarak belirlendi Türk Genci, (Tarih ve sayı okunmuyor), s htiyât Zâbitleri Postası, 30 Kanun-i Evvel 1334/30 Aralık 1918, Sayı (S): Babakanlık Osmanlı Arivi (BOA), Dâhiliye Nezareti Hukuk Müavirlii (DH. HM), Dosya No (D.N):4 1, Gömlek No (G.N): Hadisat, 16 Terin-i Sani 1334/16 Kasım 1918, No: Hadisat, 21 Terin-i Sani 1334/21 Kasım 1918, No: Alemdar, 15 Kanun-i Evvel 1334/15 Aralık 1918, S: ; htiyât Zâbitleri Postası, 30 Kanun-i Evvel 1334/30 Aralık 1918, S: 1, s. 2.

5 Fiili kuruluunu gerçekletirdikten sonra 10 Ocak 1919 da Dârülfünûn Konferans Salonu nda ilk kongresini dare Heyeti Bakanı Ragıp Nurettin Bey bakanlıında yapan htiyât Zâbitleri Teâvün Cemiyeti nde, Burhanettin Bey Cemiyetin Bakanlıa, Bahattin Tevfik Bey kinci Bakanlıa seçilmitir 17. Kuruluundan kongre gününe kadar ise cemiyete 406 üye kayıt yaptırmıtır 18. kinci toplantısını yine Dârülfünûn Toplantı Salonu nda 17 Ocak 1919 da yapan cemiyet 19, uzun görümeler sonucu nizamnamesini hazırladı. Cemiyetin amacı Nizamnamesinin 2. Maddesinde u ekilde belirtilmitir: Bil-umum kinci Sınıf htiyât Zâbitlerinin sıyanet-i hukukuyla maddi ve manevi terfiye-i ahval ve temin-i istikbâlleri 20. Cemiyetin üç heyeti vardır: Heyet-i dare Cemiyetin aktif üyelerinden oluur. Heyet-i Umumiye Kongre olup üç ayda bir toplanır. Divan Heyeti Cemiyetin güvenlik ve emniyet ilerinden sorumludur. dare Heyeti, bir bakan ve dört üyeden oluan cemiyetin üyelerinden birincisi kâtip, ikincisi temsilci, üçüncüsü muhasebecidir. Muhasebeci; cemiyetin hükümet ve dıla olan ilikilerinde cemiyeti temsil etmekle görevlidir. Cemiyetin asli ve fahri olmak üzere iki tür üyesi vardır 21. Ayrıca saraydan destek görmek düüncesiyle cemiyetin fahri bakanlıı ehzade Abdurrahim Efendi ye teklif edilmi, o da bu teklifi kabul etmitir 22. Kısa bir süre sonra yönetimde deiiklik yapan cemiyetin Bakanlıına Suphi Nuri, Burhanettin, Müfit Necdet, Rait ve Ragıp Nurettin Beyler; üyeliklere, yukarıdaki isimlerin yanı sıra Alaattin, Ahmet Kemal, Ziya Gevher, Halit, Fahri, Tahsin Fazıl, Bahattin Tevfik, Hasan Dündar ve Ali Beyler; Divan Heyeti ne bu isimlerle beraber Galip, Rıfat, Servet, Cemil Reit, Yusuf Ziyattin, Tevfik, Rütü ve Kemalettin Beyler; dare Heyeti ne ise, Suphi Nuri bakanlıında Müfit Necdet, Rait, Alaaddin ve Ahmet Kemal Beyler getirilmitir. Cemiyetin yayın organı olan htiyât Zâbitleri Postası nın sahibi ve müdürü ise Divan Heyeti nde bulunan Cemil Reit Bey dir 23. Cemiyet, nizamnamesinde de ifade edildii üzere harpten dönen kinci Sınıf htiyât Zâbitleri nin hukuki haklarını korumak ve maduriyetlerini gidermek amacıyla kurulmutu. Ancak bu amacın yanı sıra yedek subay 17 htiyât Zâbitleri Postası, 13 Kanun-i Sani 1335/13 Ocak 1919, S: 3, s htiyât Zâbitleri Postası, 13 Kanun-i Sani 1335/13 Ocak 1919, S: 3, s. 1; Sava sonunda stanbul a dönen Yedek Subayların sayısı yaklaık 1000 kadardır. ( Tasvir-i Efkar, 11 Kanun-i Sani 1335/11 Ocak 1919, No: 2618.) 19 htiyât Zâbitleri Postası, 20 Kanun-i Sani 1335/20 Ocak 1919, S: 4, s BOA, Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Asayii (DH. EUM. AY), D.N:27, G.N:31, Belge No (B.N): BOA, DH. EUM. AY, D.N:27, G.N:31, B. N: 31 2,3. 22 Tasvir-i Efkar, 16 Kanun-i Sani 1335/16 Ocak 1919, No: htiyât Zâbitleri Postası, 20 Kanun-i Sani 1335/20 Ocak 1919, S: 4, s. 2.

6 ! gençlerin çou aydın ve vatansever gençlerdi. Bu yüzden cemiyet üyeleri, ilerleyen dönemlerde stanbul un ve vatanın igaline karı direnmeye ve bu dorultuda faaliyetlerde bulunmaya da baladılar. 2-Cemiyetin Siyasi Faaliyetleri htiyât Zâbitleri Teâvün Cemiyeti nin; Türk Ocaı ile olan yakın ilikisi ve birçounun milliyetçi gençlerden oluması, gal altında olan stanbul da hükümetin dikkatini çekmi ve stanbul Hükümeti bu cemiyeti uyarma ihtiyacı hissetmitir. Bu dorultuda Harbiye Nezareti henüz resmi olarak askerlikle ilikisi kesilmemi bu subayların durumunu ele aldı ve takibat balattı. Nezaret, Askeriye ile ilikisi olanların siyasetle ilgilenmelerinin yasak olduunu ve Aleni fırka ve cemiyetin siyasiyeye intisab eyleyen ve siyasi ictimaat ve nümayilere devam eden ve mülakat-ı siyasiyeye ner ve o yolda alenen irad-ı nutuk eyleyen Zâbitlere üç aydan altı aya kadar pranga cezası 24 verildiini bildiren Askeri Ceza Kanunu nu hatırlatmak suretiyle bu gençleri uyarmaya çalıtı. O dönem stanbul Polis Müdürü olan Esat Bey de, htiyât Zâbitleri Teâvün Cemiyeti nden bazı ileri gelenleri çaırarak, tabancalarını teslim etmelerini istemitir. Cemiyet üyelerinden Nahit Bey, Esat Bey in isteine; Memleketin bu karıık ve gelecein ne olacaının bilinemeyen zamanında hiçbir yedek subay tabancasını teslim etmez. sterseniz zorla alın diye cevap vermitir. Esat Bey ise; Ben hükümet adına söylüyorum demi ve bu duruma üstü kapalı olarak müsaade etmitir 25. Cemiyetin kurulu aamasında Türk Ocaı, bu gençlere kucak açarak her türlü maddi manevi destek salamıtır 26. Örnein cemiyetin ilk toplantıları Türk Ocaı dairesinde yapılmıtır 27. smail Hakkı Sunata; hatıralarında htiyât Zâbitleri Teâvün Cemiyeti nin Türk Ocaı nı merkez yapması üzerine iktidar partisi tarafından lekelendiini belirterek öyle devam eder: Gerçi henüz Hürriyet ve tilaf Fırkası iktidarda deildir. Ama her tarafta galip bir durum göstermeye çalııyor ve bizim yardımlama cemiyetine yan gözle bakıyor, ttihâdçı damgasını vurmak istiyor 28. Bu cümleden hareketle htiyât Zâbitleri Teâvün Cemiyeti nin Türk Ocaı nı merkez yaptıı dönemin II. Tevfik Paa Hükümeti dönemi olduu kuvvet kazanıyor. Tevfik Paa Hükümeti nden sonra 4 Mart 1919 da Damat Ferit 24 Ati, 21 Kanun-i Sani 1335/21 Ocak 1919, No: smail Hakkı Sunata, stanbul da gal Yılları, stanbul, 2006, s Tasvir-i Efkar, 24 Kanun-i Sani 1335/24 Ocak 1919, No: Ati, 24 Kanun-i Sani 1335/24 Ocak 1919, No: 376; smail Hakkı Sunata, bu ocaın Beyazıt taki ocak binası olduunu söyler, bkz..h. Sunata, gal Yılları, s H. Sunata, gal Yılları, s. 19.

7 Paa Hükümeti nin kurulması 29 ile birlikte cemiyet üzerinde baskılar iyice artmıtır. Hürriyet ve tilaf Fırkası Hükümeti iktidara geldikten birkaç gün sonra, ngiliz ve talyan polisleri, yedek subaylar arasında farklı bir oluum olan Osmanlı htiyât Zâbitân Cemiyeti ne baskın düzenleyerek, bomba ve gizli evraklar ele geçirmilerdir. Hürriyet ve tilafçılar, Osmanlı htiyât Zâbitân Cemiyeti ni desteklediinden dolayı, bu olayı, bazı gazeteler aracılııyla htiyât Zâbitleri Teâvün Cemiyeti ne mal etmek istemilerdir 30. Cemiyetin ve üyelerinin faaliyetleri 15 Mayıs 1919 da zmir in Yunanlılar tarafından igali ile birlikte ülkede kurulmu olan dier bütün Milli Cemiyetler gibi daha da aktif bir hal alır. Örnein; 17 Mayıs günü Dârülfünûn da bütün örenciler igal üzüntüsüyle derse girmemi ve konferans salonunda toplanmıtır. Burada yapılan heyecanlı konumalardan sonra htiyât Zâbitleri Teâvün Cemiyeti üyesi Hasan Dündar, Rum asıllı örencilerin toplantıdan çıkarılmalarını teklif etmi, bu teklif üzerine çeitli tartımalar yaanmıtır. Ardından salonda gençler tarafından uzun konumalar yapılmı olup, toplantıyı duyan dıarıdan baka yedek subaylar ve bazı yöneticiler de bu toplantıya katılmılardır 31. Toplantı sonucu Yedek subaylar ve dier Dârülfünûn örencileri, zmir den Yunanlılar çıkarılıncaya kadar derslere girmeme kararı almılardır 32. htiyât Zâbitleri Teâvün Cemiyeti üyeleri, zmir in igaline tepki olarak tertiplenen stanbul mitinglerinde de etkin rol oynamıtır. Yukarıda belirtildii üzere 17 Mayıs ta ilk toplantısını yapan gençler, 18 Mayıs ta Dârülfünûn konferans salonunda öretmenler ve örenciler ile birlikte bir toplantı daha yaptılar. Bu toplantıda Dr. Besim Ömer (Akalın) ve Akil Muhtar (Özden) Beylerin birer konuma yaptıkları toplantıdan sonra tilaf Devletleri ne protesto telgrafı çekilmesine karar verilmitir. Ayrıca toplantıda htiyât Zâbitleri Teâvün Cemiyeti adına bir üye de; aç, sefil, kör, topal kalan Zâbitler karısında hiç meyus olmayan ordu mensuplarının vatan için ölmeye hazır olduu eklinde görü bildirmi ve cemiyet olarak protestoya katılmılardır Mayıs taki Fatih Mitingi nden önce yapılan hazırlıkları cemiyet üyelerinden smail Hakkı Sunata öyle anlatır: Bugün Dârülfünûn kapısından girerken bazı arkadalar, zmir de ölenler için bir mevlit okutulacaını ve halkın oraya çarılacaını söyledi. Yine konferans salonunda toplanıldı. Büyük bir miting yapılmasının uygun olduu kararlatırıldı. Arkadalardan bir kısmı bunun hazırlıını yapmak üzere Türk 29 Sina Akin, stanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele (Mutlakıyete Dönü, ), I, Ankara, 1998, s leri, 12 Mart 1335/1919, No: H. Sunata, gal Yılları, s H. Sunata, gal Yılları, s Kemal Arıbırnu, Milli Mücadele stanbul Mitingleri, Ankara, 1975, s. 11.

8 ! Ocaı na gitti. Bir kısmı da halka haber vermek üzere sokaklara, dükkânlara daıldılar. Miting bugün öleden sonra saat 4 te Saraçhane baında yapılacak. Ocaa giden arkadalarda miting için ufak kâıtlar bastırmılar, her tarafa daıtmaya balamılar 34. Bu bilgilerden de anlaılacaı üzere, htiyât Zâbitler Teâvün Cemiyeti üyesi gençler, hazırladıkları miting ilanları ile halkı miting alanına toplamak suretiyle Fatih Mitingi nin yapılmasında önemli görevler üstlenmilerdir. Yukarıda da görüldüü üzere cemiyet, igaller karısında tavrını net bir ekilde ortaya koymutur. Ancak Sadrazam Damat Ferit Paa nın stanbul da Milli Hareketi önlemek isteyen tilaf Devletleri ile birlikte hareket etmesine karın Anadolu da Milli Mücadele nin giderek güçlenmesi ile beraber htiyât Zâbitleri Teâvün Cemiyeti üyelerinden büyük bir kısmı Anadolu hareketine katılmak amacıyla stanbul dan çok gizli kanallar vasıtasıyla Anadolu nun muhtelif bölgelerine daılmıtır. 35. Yedek subayların stanbul dan Anadolu ya gizli kanallarla geçtii hakkındaki somut delilleri ise Babakanlık Osmanlı Arivi ndeki belgeler ortaya koymaktadır. Örnein; Dâhiliye Nezareti Kalem-i Mahsus Müdüriyeti nin, Karahisar-ı Sahip Mutasarrıflıı na gönderdii ifreli telgrafta; stanbul dan Anadolu nun muhtelif bölgelerine gitmekte olan zâbitânın Karahisar dan Mustafa namında biri aracılııyla 19 Austos 1919 da Anadolu da bazı bölgelere gönderildiklerinin haber alındıı bildirilerek adı geçen Mustafa Bey ve olay hakkında bilgi istenmitir. 36. Karahisar dan Dahiliye Nezareti ne gönderilen raporda ise; stanbul dan Karahisar a gelen bazı subayların, burada Mesut Bey adında biri ve Ethemzâde Mustafa Bey adında bir kiiye misafir olarak esrarengiz bir ekilde Dinar a hareket ettii bildirilmitir 37. Konya dan Vali Vekili Hakkı Bey tarafından Harbiye Nezareti ne gönderilen bir dier ifre telgrafnamede ise Hakkı Bey olayı öyle ifade etmektedir: stanbul dan Zâbitân ve htiyât Zâbitânından teekkül bir cemiyet tekilatını pek ileri götürmü ve Zâbitânın her birine 1500 lira sivil olarak nazar-ı dikkati celb etmeksizin göndermekte ve oradan aldıı talimat üzerine Karahisar da Mustafa Bey namında birine mülakî olup oradan merbut mahallere gitmekte oldukları mevsukan haber alınmıtır. Bu günlerde Konya ya Nide 34.H. Sunata, gal Yılları, s Yücel Özkaya, stanbul un gali Üzerine Aydınların stanbul dan Ankara ya Kaçıı Olayı, Atatürk Aratırma Merkezi Dergisi, V/13, Kasım 1988, s BOA, Dâhiliye Nezareti Kalem-i Mahsus Müdüriyeti (DH. KMS), D.N: 53 2, G.N:107, B. N: BOA, DH. KMS, D.N: 53 2 G.N: 107, B. N:

9 tarikiyle daha ilerden peyderpey Zâbitân vürud etmekte ve buradaki kumandanın vaziyeti bambaka bir hal peyda etmektedir. Oraya taraf kumandan vesaire tarafından vuku bulan iarete kanaat getirerek sükûta böylece devam edeceine hüküm olunursa pek çok aldanmı ve sonrasında bir felakete maruz bırakılmasına sebebiyet verilmi olacaktır... Maruzatına itimat buyurmasına ve yapılmak lazım ise vaktinde yapılmı ve hatta stanbul da böyle ticaret vesaire suret süsü altında Eskiehir e veya sair Anadolu topraklarına sivil zâbitân vüruduna müsaade buyrulmamasını ehemmiyetle istirham ederim 38. Bu bilgilerden anlaılacaı üzere stanbul daki yedek subaylar, htiyât Zâbitleri Teâvün Cemiyeti öncülüünde stanbul igal edilmeden önce gizli kanallar aracııyla ticari faaliyet süsü verilerek stanbul dan ayrılıp, mücadelelerini Anadolu da yapmaya çalımılardır. Bu faaliyetler aynı zamanda Anadolu da Mustafa Kemal Paa ve Milli Mücadelecilerin güçlendii dönemlerdir. 3-Cemiyetin Ticari ve Kültürel Faaliyetleri htiyât Zâbitlerinin sosyal haklarını korumaya yönelik giriimleri kısa zamanda sonuç vermi, Harbiye Nezareti yedek subaylara üç aylık maa tahsis etmitir 39. Maalar, yedek subayların erzakları da dâhil olmak üzere Aralık 1918, Ocak ve ubat 1919 tarihlerine bölünerek üç aylık bir periyoda yayılmıtı 40. Bu gelime cemiyet için kısmi bir baarı veya amaca ulama olarak görülebilir, ancak dönemin artları göz önüne alındıında Nezaretin tahsis ettii gelir, sayıları 1000 civarında tahmin edilen yedek subaylar için çok yetersiz kalmıtır. Bu yüzden htiyât Zâbitleri Teâvün Cemiyeti, bu dönemde youn bir ekilde, büyük çounluu igalci kontrolüne geçen ticaretle uramaya çalımılardır. Amaçları ise isiz gençlere i imkânı salamaktı. Önce bir Ticaret Encümenlii tekil eden cemiyet, ardından bu encümenliin giriimi ile çeitli mesleklerden gençlere i tahsis etmeye baladı 41. Bu encümenlik bünyesinde bir Nakliyat-ı Bahriye irketi kurarak faaliyet alanını geniletmeye baladı. Ayrıca emlak bürosu ileri ile de ilgilenmeye baladı 42. Cemiyet bir reklâm irketi de kurdu 43. htiyât Zâbitleri Teâvün Cemiyeti gençlerinden bir grup, ekonominin kötü artlarının aksine Emlak Borsası adıyla yarı resmi bir irket oluturdu. Bu teebbüs hükümete de bildirilmitir 44. Bunun yanı sıra yine kendi bünyesinde 38 BOA, DH. KMS, D.N: 53 2 G.N: 107, B. N: Ati, 23 Kanun-i Sani 1335/23 Ocak 1919, No: H. Sunata, gal Yılları, s leri, 13 ubat 1335/1919, No: leri, 16 ubat 1335/1919, No: leri, 24 ubat 1335/1919, No: leri, 1 Mart 1335/1919, No: 30.

10 ! Memurîn Encümenlii ve Sanayi Encümenlii heyetleri oluturuldu 45. Ayrıca Baytar Encümenlii heyeti de tekil edilerek stanbul da bulunan genç baytarlar bu heyet etrafında toplanmaya çalııldı 46. Bu teebbüsler dâhilinde ilk etapta stanbul da 1200 kuru maala arası gence istihdam salanmıtır 47. Cemiyet, Türk gençlerine igal stanbul unda her türlü destei vermeye çalımı ve bu faaliyetlerinde baarılı olmutur. Böyle bir dönemde stanbul gençliinin, istihdamı ve ticaret hayatında yer bulması adına bu teebbüsler çok önemlidir. Faaliyetlerini genileten cemiyet, 1920 yılının Ocak ayında bir de Anonim irketi kurma baarısını göstermitir. Bu teebbüs leri Gazetesi nde, duyulan memnuniyetin güzel bir örnei olarak u ekilde yer almıtır: htiyât Zâbitliinden terhis edilmi, esaretten avdet etmi gençlere birer i bularak heyet-i ictimaîyemizin bunları ikdar ve terfihe mecbur olduklarını kiraren yazmıtık. Bugün memnuniyetle haber alıyoruz ki be seneden beri cansiperane hudutlarda çarpıan, ati istiklâlleri namına her eylerini feda eden genç, münevver, vatanperver hükümet zâbitânı hükümetle, hazine-i maliyeyle bir olmayı hiçbir suretle kabul görmeyerek memleketin iktisadiyatına mühim hizmetler ifa edeceini ümit ettiimiz bir anonim irketi tekil etmek suretiyle saha-i iktisadiyata atılacaktır. Bu münasebetle be seneden beri azami fedakârlıklar ibraz edip vatan için daima ita-yı vazifeye itab edecek gençlerin inkisar-ı amil ve hilelerine meydan verilmemesini, genç, faal, müteebbis evlâd-ı vatanın saha-i iktisadiyatta muvaffak olabilmesi için mümkün olabilen muavenetin ifasıyla sailerinden vatan ve millete nafiz ve hadim bir ekilde tecellisinin teminin ve Harbiye Nazırı paanın mümkün olan her türlü muaveneti ibraz etmesini temenni ederiz. 48 htiyât Zâbitleri Teâvün Cemiyeti kültürel atılımlar yapmaktan da geri durmadı. Öncelikle halkın kültürel seviyesini yükseltmek için bir sinema kurma teebbüsüne giriti 49. Ayrıca fotorafçılık iine de baladı 50. Fakat igal altında olan stanbul da bu tür giriimlerin etki alanını geniletmesi oldukça olanaksız bir durum arz etmekteydi. Yine de gençlerin çabaları içinde bulunulan ortama göre deerlendirildiinde takdire ayandır. Ancak Ferit Paa Hükümeti nin ilerleyen dönemlerinde stanbul da igalci baskısı artınca ve özellikle de ehrin 16 Mart 1920 de resmen igalinden sonra cemiyetin faaliyetlerine rastlanmaz. Cemiyetin kendini feshederek 45 leri, 3 Mart 1335/1919, No: leri, 10 Mart 1335/1919, No: Ati, 3 ubat 1335/1919, No: leri, 8 Kanun-i Sani 1336/8 Ocak 1920, No: leri, 16 ubat 1335/1919, No: leri, 26 ubat 1335/1919, No: 27.

11 Anadolu da Mustafa Kemal Paa önderliindeki Milli Mücadele ye katılması ihtimal dâhilindedir. B-Osmanlı htiyât Zâbitân Cemiyeti 1-Cemiyetin Kuruluu Birinci Dünya Savaı sonrası stanbul a dönen Yedek Subaylar arasında ilk etapta tam birlik salanamamıtı. Nitekim htiyât Zâbitleri Teâvün Cemiyeti kurulu aamasındayken stanbul da bazı Yedek Subay gençlerin de tekilatlanmaya baladıkları ve bu tekilatlanmanın aynı dönemlere rastladıı görülür. Kasım 1918 de fiili kuruluunu gerçekletiren htiyât Zâbitleri Teâvün Cemiyeti, Aralık ile Ocak ayları içerisinde düzenledikleri kongreler ve toplantılar sonucu resmi kuruluunu tamamlayabilmitir. Cemiyetin nizamnamesinin maddelerinin görüüldüü bir toplantıda 51 birkaç subay, nizamnamesini tekil etmi olan dier bir Yedek Subay Cemiyeti ile birleme teklifinde bulunmu ve Cemiyet nizamnamesinin iptalini ve iki cemiyetin de adının htiyât Zâbitleri Cemiyeti eklinde olmasını teklif etmitir. Ancak cemiyet üyelerinin büyük bir kısmı bu teklifi kabul etmemitir. Sonuç olarak, cemiyetin isminin aynen kullanılacaına ve cemiyet ile ilgili herhangi bir deiiklik yapılmayacaına karar verilmitir. Bu olay üzerine cemiyet üyesinden oldukları halde bu fikirlerinde ısrar eden üç subay, dier cemiyetin kuruluuna taraftar olduklarından dolayı salonu terk etmilerdir 52. Bu olay stanbul da kurulan ve aynı zamanlarda ortaya çıkan htiyât Zâbitleri Cemiyetlerinin bir bütünlük oluturmadıklarını gösterir. Bunun sebebi olarak ise smail Hakkı Sunata; Bizim Yedek Subaylar Yardımlama Dernei, Türk Ocaı nı merkez yapınca iktidar Partisi tarafından lekelendi. Gerçi henüz Hürriyet ve tilaf Fırkası iktidarda deildi. Ama her tarafta galip bir durum göstermeye çalııyor, bizim yardımlama cemiyetine yan gözle bakıyor, ttihatçı damgasını vurmak istiyor. Bu düünceyle karımıza Osmanlı htiyât Zâbitân Cemiyeti, yani Osmanlı Yedek Subaylar Cemiyeti diye bir cemiyet çıkardılar. Onlar da Yedek Subay ama Osmanlı sıfatını taıyor. Gerçi biz de Osmanlı Hükümeti nin tebaasıyız ama önce bunun nedenini anlayamamıtık. Sonradan Damat Ferit Paa Sadrazam olduu zaman Osmanlı Yedek subaylar daha himaye görmeye baladılar. ittiimize göre açıkta olanlarına da i buluyorlarmı. Hatta bakanlarını ile ye kaymakam tayin etmiler demektedir. Bu görüü destekleyen bazı bilgiler de vardır. Nitekim Osmanlı Sulh ve Selamet Cemiyeti htiyât Zâbitleri Postası, 13 Kanun-i Sani 1335/13 Ocak 1919, S: 3, s htiyât Zâbitleri Postası, 13 Kanun-i Sani 1335/13 Ocak 1919, S: 3, s Kasım 1918 tarihinde kurulan Osmanlı Sulh ve Selamet Cemiyeti (Tarık Zafer Tunaya, Türkiye de Siyasal Partiler (Mütareke Dönemi), II, stanbul, 1986, s. 138.), nizamnamesinin 2.

12 ! nerettii 1918 yılı bilânçosunda Osmanlı htiyât Zâbitân Cemiyeti üyesi gençlere yardımlarda bulunmu, htiyât Zâbitleri Teâvün Cemiyeti ne ise Hakiki nokta-i nazarları henüz tayin etmediinden kendileri ile münasebata girilmemitir denilmitir 54. O güne kadar basında yeterince kendilerinden bahsettiren cemiyet üyeleri ise bu açıklamanın bir bahane olup, asıl sebebin kendilerine ttihâdçı gözüyle bakılması olduunu vurgulamaya çalımılardır 55. Osmanlı htiyât Zâbitân Cemiyeti nde bir ara bakanlık yapan Çilolu Hilmi Bey ise cemiyetin nasıl tekil ettiini anlatırken smail Hakkı Sunata nın anlattıklarından farklı bilgiler vermitir. Çilolu Hilmi Bey, htiyât Zâbitleri Teâvün Cemiyeti nden ayrı bir ekilde tekilatlanmaya yönelmenin sebebinin, hazırlanan cemiyet nizamnamesinin çok güzel olmasına ramen, cemiyetin kongresinde ve faaliyetlerinde, bu nizamnameye göre hareket edilmemesinden kaynaklandıını vurgulamıtır 56. Hilmi Bey, buna ramen cemiyetle yine karde olduklarını, beraber aynı amaca hizmet etmeleri gerektiini ve arada husumet olmaması gerektiini de belirtmitir Ocak 1919 da kurularak nizamnamesini hazırlayan Osmanlı htiyât Zâbitân Cemiyeti ne hükümet, htiyât Zâbitleri Teâvün Cemiyeti ne verdii izin ile birlikte çalıma izni verdi 58. Alınan karara göre Cemiyetin Bakanlıına Necati Bey 59, kinci Bakanlıına Çilolu Hilmi Bey 60 ve Genel Kâtipliine ise Hidayet Bey seçildi 61. Cemiyetin nizamnamesinin 3. Maddesine göre; I. Dünya Savaı ndan sonra ordudan terhis ya da ihraç edilen yedek subaylara i bulmak, para yardımında bulunmak, yedek subayların hak ve hukuklarını muhafaza etmek, çeitli konferanslar ve müsamereler vermek suretiyle aralarındaki birlik ve bütünlüü salamak amacıyla Osmanlı htiyât Zâbitân Cemiyeti kurulmutur 62. Cemiyetin amaçları, htiyât Zâbitleri Teâvün Cemiyeti ne nazaran daha geni tutulmutur. Ayrıca nizamnamenin 4. Maddesinde açıklandıı üzere Maddesinde ttihâd ve Terakkî muhalifi olduunu açık bir ekilde vurgulamı (Hadisat, 24 Terin-i Sani 1334/24 Kasım 1918, No:36.); Fırka, Hürriyet ve tilaf Fırkası na yakınlıı ile tanınmıtır. (T.Z. TUNAYA, Siyasal Partiler, II, s. 140.) 54 htiyât Zâbitleri Postası, 13 Kanun-i Sani 1335/13 Ocak 1919, S: 3, s htiyât Zâbitleri Postası, 13 Kanun-i Sani 1335/13 Ocak 1919, S: 3, s Musavver Gençlik Vahdeti, 8 Mayıs 1335/1919, S: 1, s Çilolu Hilmi, Osmanlı htiyât Zâbitân Cemiyeti Nasıl Teekkül Etti, Musavver Gençlik Vahdeti, 8 Mayıs 1335/1919, S: 1, s BOA, DH. HM, D.N: 4 1, G.N: Musavver Gençlik Vahdeti, 8 Mayıs 1335/1919, S: Musavver Gençlik Vahdeti, 8 Mayıs 1335/1919, S: 1, s Musavver Gençlik Vahdeti, 8 Mayıs 1335/1919, S: 1, s Osmanlı htiyât Zâbitân Cemiyeti Nizamname-i Esasisi, Matbaa-i Orhaniye ve ürekası, 1 Kanun-i Sani 1335/1 Ocak 1919.

13 Osmanlı tebaası olan bütün milletlerin ayrım gözetmeksizin cemiyete dâhil olabilmeleri mümkün kılınmıtır. 2-Cemiyetin Faaliyetleri Osmanlı htiyât Zâbitân Cemiyeti, amacına uygun olarak gençlere i bulmaya çalımıtır. Örnein; kuru maalı vazifelerde istihdam olmak üzere ve erzak iaeleri temin edilmek üzere 120 gence i bulunmutur 63. stanbul da çeitli semtlerde ube açan cemiyetin Beyolu ubesi nde Heyeti Faale Reisi Kemal Bey in odasında dört adet el bombası ihbarı üzerine ngiliz ve talyan polisleri binayı basarak bomba ve gizli evraklar bulmutur. Bu olay igal güçlerinin Cemiyete karı olumsuz bir tavır sergilemesine sebebiyet vermitir 64. Osmanlı htiyât Zâbitân Cemiyeti, Musavver Gençlik Vahdeti adıyla bir dergiyi 8 Mayıs 1919 dan itibaren çıkarmaya balamıtır. Derginin sahibi Cemiyetin Bakanı Necati Bey, Bayazarı Raif Halil Bey dir. Raif Halil Bey, dergide, gençlie sahip çıkması için hükümete telkinlerde bulunmutur 65. Musavver Gençlik Vahdeti nde, cemiyetle ilgili verilen bilgilerin yanı sıra edebiyata da yer verilmi ve Tevfik Fikret, Emile Zola, Oscar Berener den bol bol örnekler verilmitir 66. Osmanlı htiyât Zâbitân Cemiyeti nin ne zaman kapandıı hakkında bir bilgiye ulaılamamıtır. Sonuç olarak; tilaf Devletleri nin, Osmanlı Devleti ile I. Dünya Savaı sonunda imzalamı olduu 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Mütarekesine dayanarak stanbul u 13 Kasım 1918 de fiili ve 16 Mart 1920 de de resmen igali üzerine mparatorluun bakenti çok ciddi çalkantılı dönemler geçirmitir. Böyle bir dönemde Mütareke nin 5. Maddesi gereince büyük bir bölümü terhis olan Osmanlı Ordusu nda stanbul a dönen yedek subaylar htiyât Zâbitleri Teâvün Cemiyeti ve Osmanlı htiyât Zâbitân Cemiyeti adında iki cemiyet kurarak bu karıık ortamda kendi haklarını savunmak ve istihdamlarını salamak için çaba sarf etmilerdir. Türk Ocaı nın da desteini alan htiyât Zâbitleri Teâvün Cemiyeti, yaptıı ticari ve kültürel faaliyetlerin yanı sıra igallere tepki olarak düzenlenen mitinglerde de faydalı olmu, daha sonra Anadolu da güçlenen Milli Mücadele saflarına katılmılardır. Daha çok Hürriyet ve tilaf Fırkası ndan destek alan Osmanlı htiyât Zâbitan Cemiyeti nin ise böyle bir faaliyetine rastlanılmamakla birlikte yaptıı çalımalar sonucu yedek subaylara özellikle istihdam konusunda yardımcı olduu görülür. Yedek Subay gençlerin tekilatlanmaları sadece stanbul da olmamıtır. Benzer cemiyetlere Anadolu da 63 leri, 18 ubat 1335/1919, No: leri, 13 Mart 1335/1919, No: Musavver Gençlik Vahdeti, 8 Mayıs 1335/1919, S: 1, s Musavver Gençlik Vahdeti, 8 Mayıs 1335/1919, S: 1, s. 2.

14 ! da rastlamak mümkündür. lk etapta aynı amaçlarla kurulmu olan Yedek Subay Cemiyetleri, kısa bir süre sonra Mustafa Kemal Paa önderliindeki Milli Mücadele nin koyu birer savunucusu olarak, Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri gibi çalımılardır 67. Ayrıca bu cemiyetler Cumhuriyet in ilan edilmesinden sonra da merkezi Ankara olmak üzere ülkenin muhtelif bölgelerinde kurulmulardır. Örnein; Cemiyetin Erzurum ubesi nin açılması dolayısıyla Sarıkamı ta yayın yapan Varlık Gazetesi u haberi vermitir: htiyat Zâbitlerimizin terfiye-i hal ve temin-i istikballeri maksadıyla teekkül eden ve merkez-i umumisi Ankara da bulunan htiyât Zâbitleri Cemiyeti nin Erzurum ubesi, bütün ark htiyât Zabitlerinin itirakiyle küad edilmitir ve faaliyete balamıtır. Kendilerine muvaffakiyet temenni ederiz. 68 KAYNAKÇA: Arivler Babakanlık Osmanlı Arivi Gazeteler Alemdar Ati Hadisat leri Tasvir-i Efkar Dergiler Atatürk Aratırma Merkezi Dergisi htiyât Zâbitleri Postası Musavver Gençlik Vahdeti Tarih ve Toplum Türk Genci 67 Anadolu da balıca yedek subay tekilatlanmaları Tokat, Kayseri, zmir, Elazı ve Kastamonu illerinde olmutur. Konu hakkında geni bilgi için bkz: M. Yasin Takesenliolu, Milli Mücadele Döneminde Gençlik Tekilatları, Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, Ali Servet Öncü, Yılları Arasında Erzurum Vilayeti nin dari ve Sosyo-Ekonomik Durumu, Yayımlanmamı Doktora Tezi, Erzurum, 2006, s. 97.

15 Resmi Rapor ve Zabıtlar Cemiyetler Kanunu, kdam Matbaası, stanbul, 1325/1909. Düstur, Tertib-i Sani, I, 10 Temmuz Terin-i Sani 1327, Matbaa-i Osmaniye, 1329/1913. htiyât Zâbitânı Kanunu, stanbul Matbaa-i Askeriye, Süleymaniye, 1329/1913. Hatıralar, Aratırma Eserleri Ve Makaleler AKN, Sina, stanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele (Mutlakıyete Dönü, ), I, Ankara, ALKAN, Mehmet Ö. Osmanlı da Cemiyetler Çaı, Tarih ve Toplum, XXXX/38, Ekim 2003, s ARIBIRNU, Kemal, Milli Mücadele stanbul Mitingleri, Ankara, CRISS, Bilge, gal Altında stanbul, stanbul, Çilolu Hilmi, Osmanlı htiyât Zâbitân Cemiyeti Nasıl Teekkül Etti, Musavver Gençlik Vahdeti, 8 Mayıs 1335/1919, S: 1, s ÖNCÜ, Ali Servet, Yılları Arasında Erzurum Vilayeti nin dari ve Sosyo-Ekonomik Durumu, Yayımlanmamı Doktora Tezi, Erzurum, ÖZKAYA, Yücel, stanbul un gali Üzerine Aydınların stanbul dan Ankara ya Kaçıı Olayı, Atatürk Aratırma Merkezi Dergisi, V/13, Kasım SUNATA, smail Hakkı, stanbul da gal Yılları, stanbul, TANSEL, Selahattin, Mondros tan Mudanya ya Kadar, I, stanbul, TAKESENLOLU, M. Yasin, Milli Mücadele Döneminde Gençlik Tekilatları, Yayımlanmamı Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye de Siyasal Partiler (kinci Merutiyet Dönemi), I, stanbul, , Türkiye de Siyasal Partiler (Mütareke Dönemi), II, stanbul, Türk stiklal Harbi, I, Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, Genelkurmay Bakanlıı Harp Tarihi Dairesi Resmi Yayınları, Seri No: 1, Ankara, 1962.