EYUPSULTAN S,EMPOZYUMU IX

Transkript

1 E Y Ü P S U L T A N S E M P.O Z Y U M U I X TARİHİ, KÜL TÜRÜ VE SANATIYLA EYUPSULTAN S,EMPOZYUMU IX TEBLiGLER EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR VE TURİZM MÜDÜRLÜGÜ Tel: (0212) Fax: (O 212) http: kultur@eyup.bel.tr

2 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T Y L A EYÜP BELEDİYESİ KÜLTÜR YA YlNLARI 35 GENEL YÖNETİM AHMET MALA TY ALI YAYlN SORUMLUSU, İRFAN ÇALIŞAN GRAFiK TASARlM, Y AZIEVi İLETiŞiM HİZMETLERİ BASKL FSF PRİNTİNG HOUSE BASILDIGI YER İSTANBUL BASKI T ARİHL ARALIK 2005 ISBN Eyüpsultan Sempozyumu kitabında kullanılan, tebliğ sahiplerine ait olanlar dışındaki görsel malzemeler Eyüp Belediyesi, Kazım Zaim ve Yazıevi İletişim Hizmetleri arşivlerine aittir. Kitaptaki tüm yazıların ve görsel malzemelerin yayın hakkı Eyüp Belediyesi'ne aittir. Bir başka yerde izinsiz olarak yayınlanamaz ve kullanılamaz. l r

3 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Özbek Tekkeleri ve eyüp özbekler tekkesi Z Prof.Dr. Ahmet ERSEN / Mehmet ULUKAN 1953 te stanbul da do du de D.G.S. Akademisi Yüksekokulu nu bitirdi..t.ü. Mimarl k ta lisans n yapt de.t.ü. Mimarl k Fakültesi, Restorasyon Anabilim Dal nda ö retim görevlisi oldu da doktoras n, 1993 de doçentli ini verdi y l nda profesör oldu. Yay nlanm fl kitaplar ve makaleleri bulunan Ersen birçok projede yöneticilik yapt. Ahmet Ersen halen.t.ü. Mimarl k Fakültesi Restorasyon Anabilim Dal ö retim görevlisi olarak çal flmalar n sürdürmekte te Manisa Demirci de do du. lk ve ortaokulu Demirci de, liseyi zmir de okudu. Yüksek ö renimini TÜ Mimarl k Fakültesi nde tamamlad. Halen ayn üniversitede Restorasyon Kürsüsü nde araflt rma görevlisi olarak çal flmaktad r. 132

4 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I X Yap n n Günümüzdeki Durumu Altta, Yap ya ait 1960 l y llara ait foto raf, Cümle Kap s [a] stanbul da Özbekler ismiyle bilinen 3 tane tekke vard r. Bu tekkeler ayn zamanda Kalenderhane ismiyle de an l r. lk Özbek tekkesi olan Eyüp Özbekler tekkesinde kalan dervifllerin bekar olmas sebebiyle Kalenderhane ismini alan tekke, di er Özbek Tekkelerinin de Bekar dervifller manas na gelen bu ifade ile an lmas na sebep olmufltur. Kalenderilik ifadesinden, zamanla, bekar, bir iflle meflgul olmayan, de iflik tarzda giyim kuflam ve görünüfle sahip Kalenderhane de kalan bu insanlar anlafl l r olmufltur. Bu nedenle Eyüp Özbekler Tekkesi mensuplar için bekarl k flart getirilmesi tekkenin Kalenderhane ismiyle an lmas na sebep olmufltur. 133 Resim ve Çizimler: [a] Kültür ve Tabiat Varl klar n Koruma Üst Kurulu, yap n n dosyas [b] Eyüp Belediyesi, mar dairesi arflivi [c] [d] stanbul Atatürk Kitapl,harita arflivi) [e].t.ü. Mimarl k Fakültesi, Restorasyon Anabilimdal Kürsüsü arflivi

5 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Sultantepe Özbekler Tekkesi [c] Özbek tekkelerinin kendi aralar nda bekarl k flart n n ortak olmad Üsküdar daki Özbek Tekkesi fleyhlerinin evli olmas ndan anlafl lmaktad r. Bekarl k flart sadece Eyüp te bulunan Özbekler Tekkesine mahsus olarak kalm flt r. 19. y.y dönemi resmi kay tlar nda Özbek Tekkeleri Nakflibendi tarikatine mensup olarak kay tl - d r. [1] Özbek Tekkelerinden en meflhur olan, Üsküdar Sultantepe deki Özbekler tekkesidir. Di erleri Sultanahmet te, üçüncü ya- Eyüp Özbekler Tekkesi, 1900 lü y llara ait harita [d] 134

6 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I X Vaziyet Plan [e] p ise Eyüp te olan d r. Caddeye ismini de veren yap, günümüzde Eyüp Sultan Camii ne giden ana aks oluflturan Kalenderhane caddesinde yer almaktad r. Tekkeye ba l di er bir yap ise Afife Hatun Tekkesi dir [2]. Eyüp Özbekler tekkesinden günümüze sadece tevhidhane ve tekkenin banisi La li zade Abdülbaki Efendi nin yapt rm fl oldu u s byan mektebi, hemen yan nda kendisin de gömülü oldu u üstü aç k türbe ve bu tekkenin kesme tafl yuvarlak kemerli girifl kap s kalm flt r. Eyüp Özbekler Tekkesi nin iflleyifli hakk nda kaynaklarda yeterince ayd nlat c bilgiye ulafl lamamas dolay s yla, Özbek tekkeleri hakk nda genel bir fikir vermesi aç s ndan, k saca di er Özbekler Tekkelerinden biri olan Sultantepe Özbekler tekkesinin sosyo-kültürel yaflama katk s ve milli mücadeledeki yerinin ele al nmas uygun olacakt r. Yap n n ortadan kalkan birimlerinin yerine infla edilmifl Diyanet Sitesi 135

7 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Yap n n ortadan kalkan birimlerin yer ald 1900 lere ait harita [a] ve Kalenderhene caddesi üzerinde yer alan girifl kap s Tevhidhane ye sonradan ilave edilmifl olan çeflmesebil ve Lalizade Efendinin türbesi avlu yönünden görünüflü Sosyal ve kültürel yaflama katk lar Sultantepe Özbekler Tekkesi nin bizzat zaman n n padiflah taraf ndan yapt r ld bilinmektedir [3]. Özbek tekkeleri, Osmanl Devleti ve erkan taraf ndan bizzat desteklenmifltir. Tekke ye tekkede piflirilen Özbek pilav için s k s k pirinç, et, ya gibi mutfak malzemeleri bizzat devlet taraf ndan karfl lanm fl, günlük, haftal k ve ayl k olmak üzere de iflik miktarlardaki ihtiyaçlar n karfl lanmas için para yard - m n n yan s ra ayr ca fleyhler de belli bir maafla ba lanm flt r [4] Özbek tekkelerinin zaman zaman eskiyen, y pranan k s mlar n n onar lmas ve bak mlar n n yap lmas için de yine devletten yard m talep edilmifl ve bu yard mlarla tekkeler onar lm flt r. Özbekler tekkeleri, isminden de anlafl laca üzere daha çok Özbek as ll vatandafllar n bar nd ve onlar için bir bak ma stanbul da konsolosluk görevinin üstlenildi i birimler olmufltur. O nedenle Rumeli veya Anadolu da vefat eden Özbek ahalisinden geride mirasç s olmayan- 136

8 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I X lar n mallar n n tekkeye b rak lmas devlet taraf ndan kabul edilmifltir. [4] Özbek Tekkelerinde yetiflen flahsiyetler buralar n bir ilim ve kültür yuvas haline gelmesini sa lam fllard r. Üsküdar Özbekler Tekkesi nde yetiflenlerden baz lar ; Ebru sanat n ülkemize getiren ilk flahsiyet; Sad k Efendi, [5],Türkiye de kuyudan kendi kendine su çeken günümüzün su pompalar n n atas sayabilecek bir makineyi ve buharla çal flan bir motoru yapan fleyh Ethem Efendi, milli mücadele ile ismi beraber an lmas gereken bir fleyh; Ata Efendi, flair, alim ve ayn zamanda devlet kademelerinde çeflitli görevler alm fl stanbul kad l yapm fl, tasavvufla ilgili yazd bir çok eser olan ayn zamanda Eyüp Özbekler Tekkesi nin kurucusu ve en büyük fieyhi La li Zade Abdülbaki Efendi Özbek tekkelerinde yetiflen önemli flahsiyetlerden sadece birkaç d r. Buralarda kalan dervifller gündüzleri çarfl -pazarda bileycilik, lehimcilik, porselen yap flt rma, tütün a zl satma gibi benzer ifllerle meflgul olup akflamlar ise tekke ritüellerinde görev alm fllard r. Tekke bünyesinde günümüzün meslek edindirme kurslar na benzer e itimlerle iflsizlerin ifl güç sahibi olmalar sa lanm flt r. Lalizade Efendinin türbesi Kalenderhane caddesi yönünden görünüflü ve S byan Mektebi Lalizade Efendinin türbesi Kalenderhane caddesi yönünden görünüflü 137

9 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A S byan Mektebi Milli mücadeledeki yeri Sultantepe Özbek tekkesi ve di er Özbek Tekkelerinin milli mücadele tarihimiz aç s ndan ayr ca önemli bir yeri vard r. Anadolu daki ilk direnifli bafllatan stanbul dan Anadolu ya geçen milli kahramanlar n stanbul dan harekete geçtikleri ilk nokta Sultantepe Özbekler Tekkesi dir [4]. Bu tekkeden yola ç karak Anadolu ya geçen kiflilerin aras nda smet nönü, Halide Edip Ad var, efli Doktor Adnan Ad var, Ali Fuat Cebesoy un babas smail Faz l Pafla, Mehmed Akif Ersoy, gibi bir çok ünlü flahsiyet yer almaktad r [6] Hac yolcular ye Eyüp Özbekler Tekkesi Eyüp Özbekler Tekkesi, hac için yola ç kan Orta Asya l hac adaylar n n misafir edilmesi iflleyifliyle ayr ca ön plana ç km fl, ismi hacca giden Özbekistanl vatandafllar S byan Mektebi 2004 y l rölövesi [a] 138

10 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I X ile beraber an l r olmufltur. [3], [7], [8]. Dönemin Dini örf ve adetlerine göre, Müslüman ahalinin, halifeleri olan padiflahtan, hacca gitmek için izin almalar gerekmekte, Eyüp Sultan Camiine Cumaya gelen padiflah ise sembolik olarak bu izni vermekteydi. Orta Asya dan gelerek hacca giden hac lar n konaklad klar mekan olarak Eyüp Özbekler Tekkesinin daha çok ön plana ç kmas n n as l sebebi, buras n n di er Özbek Tekkelerine göre hem daha çok merkezi olmas, hem de padiflah n kat ld - Cuma namaz n n Eyüp Sultan Camisi nde olmas, dolay s yla yap n n Eyüp Sultan Camiine yak nl d r. Hac yolculu- una ç kan orta Asyal vatandafllar n Eyüp Özbekler tekkesinde konaklamas tekkelerin kapand tarih olan 1925 e kadar devam etmifl, burada Orta Asya dan gelip kimsesi olamayanlar n y llarca burada konaklad tespit edilmifltir. Yap n n Tarihçesi: Yap Zal Pafla caddesinin devam olan Kalenderhane caddesi üzerinde yer almaktad r. Kaynaklarda Lalizade Abdülbaki Efendi Tekkesi, Özbek Tekkesi ve Akil Efendi Tekkesi isimleriyle de bilinmektedir. Yap n n La lizade Abdülbaki efendi taraf ndan 1743 te infla edildi i bilinmekte- Do u Cephesindeki Çeflmenin günümüzdeki durumu Çeflme Cephesi rölövesi [e] 139

11 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A 1960 l y llara ait foto raf, S byan Mektebi ve La lizade Efendi Türbesi [a] dir, mimar veya ustas bilinmemektedir. La lizade Abdülbaki efendi; Melamili e mensup, yetim mahlas ile fliirler yazm fl, tasavvufa iliflkin bir çok metni tercüme etmifl tekkenin banisi ve ilk fleyhidir. Tekkede fiirazl Haf z, Ahmed Yesevi ve Mevlanan n fliirlerinin okunmas n n yan s ra, Nakfli usulune uygun olarak hatmi hacegan okunup ard ndan hafi zikir meclisleri düzenlenmifltir. Tekkenin Zaviye i Özbekiyye isimli farsça kitabesinde bu zikrin önemi vurgulanmaktad r l y llara ait foto raf, S byan Mektebi [a] 140

12 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I X 1960 l y llara ait foto raf, Dervifl hücreleri [a] Mimari Yap n n ilk kurulufl flemas nda; tevhidhane, fleyh dairesi, selaml k ve divanhane, dervifl hücreleri, mutfak, kurbanhane ve s byan mektebinin yer ald anlafl lmaktad r. Lalizade Abdülbaki Efendi nin vefat - n n ard ndan s byan mektebinin bitifli ine üstü aç k türbesi ilave edilmifltir. Halen burada tekkenin fleyhlerinden Lalizade Abdülbaki, fieyh Elhaç Abdullah ve postniflin Mehmet Efendi nin mezarlar yer almaktad r. Tevhidhane binas n n do u cephesine kitabesiz olarak ilave edilen mermer çeflme ise Mihriflah Valide sultan n kethudas Yusuf A a taraf ndan 18.yy. sonlar nda ilave edilmifltir [9]. Yap n n günümüzde tevhidhane, s byan mektebi ve Lalizadenin türbesi haricindeki bölümleri ortadan kalkm fl, yerine 1970 de diyanet sitesi infla edilmifltir l y llara ait iki foto raf, Türbe kap s ve Cümle Kap s [a]

13 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Yap n n ortadan kalkan ahflap birimlerinden fleyh hücresi [b] Yap n n Kalenderhane caddesi üzerinde yer alan girifli beyaz Marmara mermerleri ile kuflat lm fl, barok kemerle bitirilmifltir. Ahflap çat s ortadan kalkan cümle Yap n n ortadan kalkan ahflap birimleri [b] 142

14 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I X Tevhidhane binas Rölövesi A-A kesiti [e] kap s çevre duvar ndan içeri çekilmifl, yanlar na sivri kemerli birer nifl yerlefltirilmifltir. Lalizade Efendi nin türbesi avlu yönünde kesme küfeki tafl ndan, cadde yönünde dua penceresi olan bölümde ise beyaz Marmara mermeri ile infla edilmifltir. Üst söve bafll n n içine ebcet hesab ile Lalizade Efendinin ölüm tarihini veren kitabe yerlefltirilmifltir. Günümüzde mevcudiyetini koruyan s byan mektebi güneyde Lalizadenin türbesine, bat yönünde ise bugün ortadan kalkm fl olan ahflap selaml k binas na bitifliktir. Bu yap ya 19. yy n ikinci yar s nda zemin ve bodrumu kagir, üst kat ahflap bina ilave edilmifltir. S byan mektebinin duvarlar bir s ra küfeki tafl ve iki s - ra tu la ile almafl k düzende örülmüfl, sekizgen kasna a oturan bir kubbe ile örtülmüfltür. binaya girifl kuzey duvar ndan olup, toplam 9 adet küfeki tafl ile sövelendirilmifl dikdörtgen aç kl kl pencere yer almaktad r. çeride ise Bat duvar ekseninde bir adet ocak ve bir adet nifl bulunmaktad r. Tekke kompleksinden geride kalan di- er bir yap olan tevhidhane binas ise; küfeki tafl ve tu la s ralar ile almafl k düzende örülmüfl olup, sekizgen kasna a oturan bir kubbe ile örtülmüfltür. Yap n n girifli kuzey duvar ndan olup, küfeki tafl söve Tevhidhane binas Rölövesi güney-bat Cephesi [e] 143

15 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A S byan Mektebi Rölövesi A-A Kesiti [a] ve sivri kemerle bitirilmifltir. Yap n n pencereleri de ayn teknik ve malzeme ile örülmüfl olup, do u cephesindeki pencereler bu duvara ilave edilen çeflme dolay - s ile sonradan tadil edilmifltir. Sa cephede yer alan nifl tevhidhanenin mihrab n oluflturmaktad r. Barok stilde düz beyaz Marmara mermeri ile infla edilmifl olan çeflme-sebil, tevhidhaneye sonradan ilave edilmifltir. Çeflme k vr ml bir tekneye sahip olup, aynatafl nda sütunçeler, üstte c ve s k vr mlar ve madolyonlar ile oluflturulmufltur. Silmeler ile çeflmeden ayr lan sebil pencerelerinin alt nda dörder tane abdest muslu u yer almaktad r. Çeflmenin tümü bir s ras pencere ve çeflmenin üstünden, di eri ise sebil pencerelerinin alt ndan geçen silmeler ile infla edilmifltir. Dervifl hücreleri, mutfak ve taamhaneyi içeren vaziyet planlar nda, U biçiminde kalenderhane caddesi üzerinden bafllayarak tevhidhane binas na bitiflti i gözlenen bölümler bu gün ortadan kalkm flt r. Bu U fleklindeki yap n n cadde üzerinde yar alan bölümü kaba yonu ve s ral moloz küfeki tafl ile di er yönlerdekilerin ise ahflaptan oldu u bilinmekte, yine ortadan kalkan selaml k ile fleyh dairesinin de ahflap tek katl yap lar oldu u anlafl lmaktad r. S byan Mektebi Rölövesi Kuzeydo u cephesi [a] 144

16 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I X S byan Mektebi Rölövesi Güney- do u Cephesi [e] Sonuç ve Öneriler Yap n n günümüzde ortadan kalkan dervifl hücreleri, mutfak ve taamhanesi, selaml k ve fleyh hücrelerinin yerine yeni infla edilen diyanet sitesi yap birimlerinin almas, tekke külliyesinden geride kalan birimler olan tevhidhane, s byan mektebi ve türbenin, tekke külliyesini tan mlamakta yetersiz b rakmaktad r. Kalenderhane caddesi üzerinde yer alan cümle kap s ve ahflap çat s ise yine yeni infla edilen binalar n aras nda kaybolmaktad r. Yap ya ait eski foto raf ve haritalarda bir bütün olarak külliyeyi oluflturan birimler gözlenmekte, bu foto raf ve çizimler fl - nda yap n n ortadan kalkan birimlerin yeniden inflas mümkün olabilecektir. Ancak halihaz rda, yap n n ortadan kalkan birimlerinin yerini, 1970 lerde infla edilmifl olan diyanet sitesi yap lar n n almas, ne yaz k ki uygulama olarak restitüsyon çal flmas n imkans z k lmaktad r. Çal flman n önceki bölümlerinde de ayr nt l olarak tan t m yap lan stanbul ve Türkiyenin, sosyo-kültürel yaflam na katk lar ve döneminin otantik bir tekke külliyesi olarak bir model oluflturmas ve restitüsyon çal flmalar için yeterli kaynak ve malzemenin de bulundu u göz önünde bulundurularak, pratik olarak uygulamas yap lamasa bile,eyüp Özbekler Tekkesinin bilimsel olarak restitüsyon çal flmas n n yap larak modellenmesi ve plan ve projelerinin haz rlanarak literatüre kazand r lmas önemli bir çal flma olacakt r. Kaynaklar [1] Band rmal zade S.A.M.Ü.,1889. Mecmua-i Tekaya,Acem Matbaas, stanbul [2] Ersen, A., Ulukan, M., Eyüp te Afife Hatun Tekkesi Ve Restitüsyon Önerisi, 8.Eyüp Sultan Sempozyumu, Eyüp, stanbul, 7-9 May s, s.157,158. [3] Smith, G.M., The Özbek Tekkes of Istanbul, Der Islam, 57, [4] Beyo lu, S., Milli Mücadele ve Özbekler Tekkesi, [5] Bektafl, C., Özbekler tekkesi II, Tarih ve Toplum, 9, [6] Ad var, H.E., Mor Salk ml Ev, Atlas Kitap evi, stanbul. [7] Bektafl, C., Özbekler tekkesi I, Tarih ve Toplum, 8, [8] Haskan, M.N., Eyüp Tarihi, Türk Turing Turizm flletmecili i Vakf Yay nlar, stanbul. [9] Egemen, A., stanbul un Çeflme ve Sebilleri, Ar tan Yay nevi, stanbul. 145