EYÜP/fiEYH MURAD EFEND TEKKES AVLU KAPISI, ÇEfiME VE fiadirvan REST TÜSYONU

Transkript

1 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A EYÜP/fiEYH MURAD EFEND TEKKES AVLU KAPISI, ÇEfiME VE fiadirvan REST TÜSYONU Z Dr. Yük. Mimar AYTEN ERDEM Dr. Ayten Erdem, Y ld z Teknik Üniversitesi Restorasyon Anabilim Dal Araflt rma Görevlisi. Ayn Üniversitenin Rölöve-Restorasyon Program nda 1985 y l nda lisansüstü, 1997 y l nda doktora e itimini tamamlad. Erdem, Y ld z Saray Çit Kasr (1983) ile Ç ra an Saray (1987) Röleve ve Restorasyon Projelerinin haz rlanmas na ve uygulamalar na, Bursa-Osman Gazi (1989) ve Diyarbak r Kaleiçi (1990) Koruma mar Plan çal flmalar na kat ld. Ayr ca, Eyüp-Kuyubafl Emin Baba Tekkesi, Üsküdar Aflç bafl Camii ve Sultan Selim Medresesi Rölöve ve Restorasyon Projelerini haz rlad. 216

2 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I Yüzy llardan beri dinsel merkez olma özelli ini sürdüren Eyüp ün Fatih Devri nde kurulan 8 mahallesinden biri Niflanc Mustafa Pafla mahallesidir(1). fieyh Murad Efendi Tekkesi bu mahallede, Davut A a Caddesi ile Mustafa Pafla Caddesi nin kesiflti i yerde, Niflanc Mustafa Pafla Camisi nin güneyindedir. Günümüzde bu tekke kompleksinin içinde; mescid, tevhidhane, dervifl odalar, kapal türbe ile 3 bölüm halindeki hazine bulunmaktad r. Bu tebli in konusunu ise tekkenin bugün mevcut olmayan avlu kap s, çeflme ve Foto 1- fieyh Murad Tekkesi nin 1945 y l ndaki durumu (M. Hilmi fienalp, Eyüp Sultan da fieyh Murad..., lgi, 1982, s. 22) Bayr, Mehmet Halit, stanbul Folkloru, Baha Matbaas, stanbul, 1972, s.27.

3 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A 2- Ayvansaray, Haf z Hüseyin, Hadikat-ül Cevami 1-2, Matbaa-i amire, stanbul, 7 Zilhicce, 1865, s Öz, Tahsin, stanbul Camileri, Cilt 1, Türk Tarih kurumu Yay nlar, Ankara, 1987, s Ayvansaray, Haf z Hüseyin, a.g.e., s Tanman, M. Baha, Murad Buhari tekkesi, Dünden Bugüne stanbul Ansik-lopedisi, Cilt 5, stanbul, 1994, s Foto 2- fiyeh Murad Tekkesi nin 1982 y l ndaki durumu. (M. Hilmi fienalp, Eyüp Sultan da fieyh Murad.., lgi, 1982, s.22) flad rvan oluflturmaktad r. fieyh Murad Efendi Tekkesi; flimdi yerinde bulunmayan kitabesine göre H. 1127/M.1715 y l nda medrese olarak yapt r lm fl, daha sonraki y llarda da türbe, mescid, tevhidhane, selaml k ve harem binalar medresenin çevresine yerlefltirilmifltir. Yap n n banisi; Hadikat-ül Cevami ye göre Kang r l (Çank r l ) Damat Mustafa Efendi(2), hayrat 218 kayd na göre ise Kang r l Mustafa Efendi nin o lu fieyhülislam Ebü l-hayr Ahmet yani Damatzade Ahmet Efendi dir(3). fieyhülislam Ebü l-hayr Ahmet Efendi, bu medreseyi Buharal fieyh Murad Buhari ad na Nakflibendi tekkesine dönüfltürmüfl ve 1719 y l nda ölen fieyh Murad Buhari yi bu tekkenin mescid-dersane olarak kullan lan mahalline gömdürmüfltür. fieyh Murad Efendi Medresesi, murat Buhari nin ölümünden sona Nakflibendi Zaviyesi ve Hamza-vi Melami Tekkesi olarak faaliyet göstermifltir(4). Dersane nin türbe olarak kullan lmas nedeniyle parselin güneydo u köflesine fieyhülislam Hac Veliyyiddin efendi taraf ndan (ölümü 1768) hem mescid, hem tevhidhane olarak kullan lan yap yapt r lm flt r y l nda türbeye bitiflik olan tevhidhane infla edilmifl ve ayn y llarda harem ve selaml k binalar da yenilenmifltir(5). Avlusunda gül bahçesi

4 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I Foto 3- fieyh Murad tekkesi nin 1945 y l ndaki durumunu gösteren bir baflka resim. (Necdet flli Arflivi) 219 ile selsebili and ran bir dar van n bulundu u belirtilen(6) tekkenin haziresinde ise kültür tarihimizin önemli kiflilerinin mezarlar bulunmaktad r(7). Cumhuriyet in ilan ndan sonra tekke ve zaviyelerin kapat lmas ile birlikte kullan lmayan fieyh Murad Buhari Tekkesi çevredeki evsiz ve iflsiz kifliler taraf ndan iflgal edilmifl ve 1977 y l nda ahflap selaml k ve harem binalar bu kifliler taraf ndan y k lm flt r(8) y - l nda Vak flar daresi taraf ndan tekkenin restorasyonuna bafllanm flt r. Bu restorasyon s ras nda harap külliyenin revaklar, dervifl odalar ve avlu duvar - n n bir k sm onar lm fl, fakat restorasyon tamamlanamam flt r. Tekke 1988 y l nda Hak-Yol vakf na tahsis edilmifltir. 3 kollu, revakl medresenin uzun kolu bulundu u parselin bat s n tamamen sarmakta, di er iki kolu ise güneye ve kuzeye do ru dönmektedir (Bkz. P.1). Mustafa Pafla Caddesi ne paralel olarak uzanan kuzey kolu, odalardan daha yüksek olan ve sonradan türbeye dönüfltürülen dersane ile sona ermektedir. Daha geç dönem yap s olan oturan üzengi tafllar nda ise kabartma ay ve çiçek motifleri mevcuttur (Bkz. Foto.8). Kemer tafllar n n bu özelli i nedeniyle kap n n III. Selim veya II. Mahmud dönemlerinde yenilendi i veya onar ld anlafl lmaktad r(10). Çeflmenin, avlu kap s n n ve flad rvan n restitüsyon/restorasyon projeleri haz rlan rken külliye içinde bulunan ve çeflitli yerlere da lm fl olan tafllar incelenmifl ve ilgili olanlar tespit edilmifltir (Bkz. Foto. 9,10,11). Çeflme kitabesi ile birlikte sa söveye ait biri k r k olan 2 tafl, sol söveye ait 1 tafl, kemer k sm k r lm fl ayna tafl ve yine k smen k r k 6- fienalp, M. Hilmi, Eyüpsultan da fieyh Murad Külliyesi, Lale, Y l 1, S. 1, stanbul, 1982, s fieyh Murat Tekkesi nde mezarlar bulunan kiflilerden baz - lar flunlard r. Hattat fieyhülislam Veliyüddin Efendi (vefat M ), Hattat Esma bret Han m (vefat M. 1780), Hattat Mahmut Celadettin Efendi (vefat M. 1829), Bestekâr Üstad Huseyn-ül Hisari (vefat M. 1821), Yazar-hukuk alimi Gedoslu Mehmet Efendi (vefat M. 1837), müllif ve sufi Muhaddis Seyyid Süleyman Belhi (vefat M. 1877) ve bu zat n o lu sufi Seyyid Abdülkadir Belhi (vefat M. 1922). Gölp narl, Abdülbaki, Dününü Bilmeyen Yaflayan Bir Ölüdür Ancak, Milliyet Gazetesi, stanbul, , s flli Nejdet, fieyh Murad Tekkesi Raporu, 1977, stanbul.

5 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A 9- Tan fl k, brahim Hilmi, stanbul Çeflmeleri I- stanbul Ciheti, Maarif Matbaas, stanbul, 1943, s Foto 4- fieyh Murad Mescidi nin ve avlu duvar n n 1982 y l ndaki durumu. (Necdet flli Arflivi) olana yana sütündeki bordür tafl bulunabilmifltir. Kap n n sa ve sol söve tafllar nda birer adedi, 2 adet kemer üzengi tafl ile kilit tafl, flad rvan n ise 2 adet k r k ayna tafl bulunabilmifl (Bkz. P.2), flad rvan mahallinde yap lan kaz da ise yalak tafl ve temel izleri ortaya ç kart lm flt r ve 1945 y l nda çekilmifl olan foto raflardan yararlan larak daha önceden yap lan avlu duvar restorasyonunda duvar yüksekli inin daha alçak tutuldu u ve harpuflta detay n n orijinalinden farkl yap ld anlafl lm flt r (Bkz. P.3,4) Bu nedenle, yeni yap lacak k s mlarda orijinal harpuflta detay n n uygulanmas daha do ru bulunmufltur. Ancak, önceden tamamlanm fl olan k sm n y k lmas mümkün olmad için zorunlu olarak ortaya mevcut pencereli avlu duvar ile yeni yap lan k s m aras nda seviye fark ç km flt r. Ayr ca, avlu kap s ile mescit benden duvar aras ndaki avlu duvar - n n da harpufltas nedeniyle geçmiflteki seviyesinden biraz afla da kald anlafl l nca (Bkz. Foto. 12), bu k sm n harpufltas n n da orijinal detay na uygun olarak yenilenmesi düflünülmüfltür. Avlu kap s ile çeflme aras nda kalan k - s mda duvar örgüsünün geçmiflte moloz tafl duvar karakterinde oldu u anlafl lmas na ra men uygulaman n zor ola- 220

6 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I ca düflünülerek bu k s mda da almafl k duvar karakteri devam ettirilmifltir. Çeflme ve kap tafllar nda kullan labilecek olanlar n kullan lmas, mevcut olmayan ya da kullan lamayacak kadar k r k olanlar n ise orijinal malzemelerinden (mermer ve küfeki tafl ) yeniden yap lmas önerilmifltir. Avlu kap s n n restitüsyonunda mevcut malzeme kap bofllu unu oluflturmaya k smen yetmekte, fakat kap kanatlar n n nas l oldu u anlafl lamamaktad r. Bu nedenle, ahflap kap kanatlar yeniden tasarlanm fl, bu kanatlar n önüne mevcut sövelerdeki izlere de dayanarak alçak bir demir kap konmas önerilmifltir. Bu kap, Yahya Efendi Tekkesi nin avluya girifl sa layan demir kap s na benzetilmifltir. Ayr ca, yeni yap lacak düzenlemede kald r m n setlendirilmesi de belirtilmifltir (Bkz. P. 4,5). fiad rvan n ne yaz k ki fazla orijinal malzemesi ve detayl foto raf bulunamam fl; fakat bu alanda yap lan 221 kaz sonucunda sekizgen planl oldu u anlafl lm fl ve buraya gelen eski su yolu ortaya ç kar lm flt r. Mevcut olan mermer ayna tafllar k r k olmakla birlikte 1 modül ayna tafl n n boyutlar Foto 5- Mehmet Ketbüda Çeflmesi nin 1945 y l ndaki durumu (Encümen Arflivi, Arkeoloji Müzesi)

7 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Foto 6 - Avlu Kap s henüz y k lmam fl, yaklafl k olarak 50 li y llar. (Necdet flli ARflivi) 222

8 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I Foto 8- Avluya girifl kap s na ait üzengi tafl. Foto 7- Mehmet Ketbüda Çeflmesi nin ayna tafl na oturan üst bordür tafl. elde edilebilmifltir (Bkz. P.2) y - l nda çekilmifl olan foto raf ndan da anlafl laca gibi (Bkz. Foto.13) abdest alma amac ndan ziyade estetik kayg - larla yap lan flad rvan n ortas nda, mermer bir sütun üzerinde bulunan f sk - yesi ile görsel ve eflitsel etkiyi art rd ve çevresine serinlik etkisi verdi i anlafl lmaktad r. Yine bu foto raftan flad rvan çevresinin tafl malzeme ile kapland görülmekte, fakat f skiye tafl n n biçimi anlafl lamamaktad r. Bütün bu verilere dayanarak, flad rvan n ayna tafllar birim eleman olarak düflünülmüfl ve temel izlerinden de yararlanarak flad rvan n plan oluflturulmufltur. F skiye tafl ise yeniden tasarlanm flt r. fiad rvan yala n n, ayna tafllar n n, iç döfleme kaplamas n n, ortas nda yer alan sütunla f skiye tafl n n mermerden yap lmas ve eski su yolunun korunmas önerilmifltir (Bkz. P.6). tevhidhane; türbenin (dershane) güney kenar na yap fl kt r. Mescit ise parselin güneydo u köflesindedir. Mescit ile medresenin güney kolu aras nda yer alan aç k türbede fieyhülislam Veliyüddin efendi nin mezar bulunmaktad r. Geçmiflte, medresenin güney kolunun bitiminde, aç k türbenin hemen yan nda bulunan ahflap selaml k 3,4). IV. Mehmet in k z Hatice Sultan n kethüdas olan Tersane Emini meflrutas ise günümüze kadar gelememifltir. Mehmed Efendi H y l nda flad rvan, H. 1145/M.1732 y l nda ise Tekkenin Davud A a Caddesi ne bakan avlu duvar üzerinde bulunan çeflmeyi yapt rm flt r. Çeflme kitabesi Mehmet Kethüda Çeflmesi ile avluya Muhammed yap bab- tekyeye bir girifl kap s n n ve tekke avlusundaki çeflme-i ziba 1145 m sras ile son flad rvan n 50 lili y llarda y k ld klar bulmaktad r(9). tahmin edilmektedir (Bkz. Foto. 1,2, Mehmet Kethüda çeflmesi ile avluya 223 Foto 9- Avluya girifl kap s n n söve tafl. Foto 10- Mehmet Ketbüda Çeflmesi nin bulunabilen tafllar. Foto 11- Ayn çeflmenin kitabesi. 10- M. Baha Tanman, a.g.e. s. 515.

9 T A R H K Ü L T Ü R Ü V E S A N A T I Y L A Foto 12- fieyh Murad Mescidi ile avlu duvar n n birleflimi. (Encümen Arflivi, Arkeoloji Müzesi) girifl kap s ; yaklafl k 1m. kal nl nda olan tafl duvar üzerine yerlefltirilmifltir. Bu tafl duvar, avlu kap s ile çeflmenin üstünde biraz daha devam etmekte ve kesme tafl harpuflta ile tamamlanmaktad r. Bütün tekke avlusunu çevreleyen bu tafl duvar örgü karakteri bak m ndan farkl l k göstermekte, çeflmenin sol yan nda avlu penceresi silmesine kadar kesme tafl ve silmenin üzerinde moloz tafl, çeflmenin sa yan nda moloz tafl, avlu kap s ile mescit aras nda ise mescit beden duvarlar na uygun olarak 2 s ra tu la, 1 s ra moloz tafl olarak tekrarlanan almafl k duvar karakterinde devam etmektedir (Bkz. Foto.3,4). Çeflmenin yekpare mermerden yap lm fl ayna tafl, iki yan ndan 34 cm geniflli- inde ve tafl duvarla hemyüz olan mermer söveler ile s n rland r lm flt r (Bkz. Foto.5). Küfeki tafl sekiler üzerine oturan bu sövelerden sol yandaki söve parçal, sa yandaki söve 2 parçal d r. Ayna tafl ; küfeki sekilerle ayn yükseklikte olan mermer bir yala n hemen üzerinden bafllamakta ve yanlarda kabartma çiçeklerle ve dallarla bezeli profilli bir bordürle, üstte ise bordür geniflli inde olan bofl bir pano ile çevrelenmektedir. Ayna tafl n n bordürlerle s n rl olan k sm bordürlerden 7 cm. daha geride olup, üst k sm ndaki bofl panonun hemen alt nda, yar m daire kemer içinde bulunan istiridye kabu u motifi ile tamamlanmaktad r. Ayna tafl n n musluk tak lan alt k sm, palmetle tamamlanana kafl kemerli bir çerçeve içine al nm flt r. Çeflme aynas n n üzerine 36 cm yüksekli inde ve ayna tafl geniflli inde olan üst bordür tafl oturmakta ve çeflme aynas n n yan söveler ile ayn yüksekli e eriflmesini sa lamaktad r. Yine mermerden yap lm fl olan üst bordür tafl n n çeflme aynas na oturan k sm na yanlarda bulunan kabartma çiçekli bordür dönmekte, çiçekli bordürün üzerinde stalaktit s ras ve en üstte de yine rumi motifli bir bafl-ka bezeme yer almaktad r. Çeflme söveleri ile üst bordür tafl n n üzerine kabartma, talik yaz l mermer kitabe oturmaktad r. 152/66 cm boyutlar nda olan kitabe, her biri ikiye bölünmüfl 5 s ra kartufldan oluflmaktad r. Çeflme, kitabenin üzerinde bulunan rumi uslûpta, girift bezemeli mermer bir al nl k ile tamamlanmaktad r. Avluya girifl kap s n n Mehmet Kethüda Çeflmesi nin solunda yer ald ve çeflme ile hemyüz oldu u foto raflarda görülmektedir (Bkz. Foto.6) Kap söveleri ile 5 adet kemer tafl mermerdendir. Bas k kemerin di er tafllardan biraz daha yüksek olan rozetli kilit tafl, hem alt hem de üst seviyede kemer hatt n n d - fl na taflmaktad r. Söveler üzerine Mehmet Kethüda Çeflmesi ile avlu kap s n n ve flad rvan n restitüsyon ve restorasyon projeleri 1989 y l nda Hak-Yol vakf için haz rlanm fl Vak flar Bölge Müdürlü ü ile Kültür ve Tabiat Varl klar n Koruma Bölge Kurulu taraf ndan

10 E Y Ü P S U L T A N S E M P O Z Y U M U I I da onaylanm fl, fakat geçen 10 y l içinde bu projelerin uygulamas yap lmam flt r. Bu onayl projeler uygulanmaz iken, fieyh Murat Tekkesi nde Vak flar n ve koruma kurulu nun onaylamad de ifliklikler yap lm fl, revakl modüller mevcut sütunlar tahrip etme pahas na da olsa alüminyum do ramalarla kapat lm fl, tevhidhane ile medresenin birleflti i köfleye mevcut mimariye uymayan bir rüzgârl k eklenmifl ve haziredeki bütün mezar tafllar yeflil ve bordo renkli ya l boya ile boyanm flt r. Son olarak da türbe içindeki ahflap sandukalar sökülerek yerlerine briket malzeme ile yenileri yap lmaya çal fl lmaktad r. Kültür varl klar m z n korunamamalar n n en önemli nedenlerinden biri, onar m ad yla yap lan bu tip uygulamalard r. Foto 13- fieyh Murad Mescidi fiad rvan, 1945, arkadaki yap Tevhidhane. (Encümen Arflivi, Arkeoloji Müzesi) 225