T Ü R K D Ý L Ý N Ý N B A L K A N D Ý L L E R Ý N E E T K Ý S Ý. Dr. Selçuk KIRBAÇ Amra DEDEÝC KIRBAÇ

Transkript

1 T Ü R K D Ý L Ý N Ý N B A L K A N D Ý L L E R Ý N E E T K Ý S Ý Dr. Selçuk KIRBAÇ Amra DEDEÝC KIRBAÇ

2 48 TÜRK DÝLÝNÝN BALKAN DÝLLERÝNE ETKÝSÝ Viel entlehnt, viel gelernt Çok kelime aldý, çok þey öðrendi. Türk diliyle Balkan dilleri arasýndaki yakýnlýklarýn kökü Balkan yarýmadasýnýn uzak geçmiþine gider. Avrupa tarihinde önemli bir yeri olan bu coðrafyada yerleþen milletler, eski çaðlardan beri dil ve kültür iliþkisi içinde olmuþlardýr. Ýlk Türk akýnlarý buraya Hunlarla baþlamýþ, ardýndan gelen Bulgarlar, Avarlar, Peçenekler, Uzlar, Kuman-Kýpçaklarla devam etmiþtir. Bütün bunlardan sonra bölgedeki Osmanlý hâkimiyeti ile de Balkan milletlerinin diliyle Türk dili arasýndaki iliþkiler en üst seviyeye çýkmýþtýr. Türk topluluklarýnýn Balkan yarýmadasýna deðiþik dönemlerdeki bu geliþleri þüphesiz Balkan milletlerinin de tarihlerini büyük ölçüde þekillendirmiþtir. Böylece Türk tarihi ile Balkan milletlerinin tarihi paralel olarak yaþanmýþ, siyasî etkinin yanýnda görülen kültürel etki de kesintisiz olarak sürmüþtür. Þimdiki hâlde Türk dilinin Balkan dilleri ile iliþkilerini anlayabilmek için Türklerin Balkanlara geliþlerinin tarihî altyapýsýný çözmemiz gerekir. Hunlar, 350 tarihinden sonra Alanlarý yenip Hazar denizi çevresini kendilerine baðladýktan sonra güneye doðru ilerleyerek bugünkü Türkiye arazisini istilâ etmiþlerdir. 378 de Edirne ye ulaþan Hunlar, 380 yýllarýnda Tuna civarýnda görülürler. Roma imparatorluðunun doðu ve batý diye ikiye ayrýlmasýný kolaylaþtýrýrlar. Hun imparatoru Attila 452 de Roma duvarlarý önündedir. 453 te Attila nýn ölümünden sonra Hun devleti parçalanmaya baþlar.1 Bu parçalanma, kendilerinden sonra Doðu ve Orta Avrupa ya gelecek Türk topluluklarýna yollar ve hatýralar býrakýlmasýna mani olmaz. Hun adý uzun zaman Avrupalý ve Bizanslý yazarlarýn eserlerinde yaþamaya devam eder yüzyýlda Tuna ötesinde görülen Batý Ogurlarýndan sonra Orta Avrupa da kudretli bir devlet kurarak çeþitli Germen ve özellikle Slâv kabilelerini hâkimiyetleri altýna alarak 250 sene kadar Avrupa siyeset ve kültürüne yön veren Avarlarý3 Balkanlarda görüyoruz. Avarlar, VI. yüzyýldan itibaren Slâvlarýn Doðu Avrupa ve Balkanlara yerleþmesini saðlamýþlardýr. Avar hakanlýðýnca ihtiyaç duyulan toprak mahsüllerini elde etmek için Slâvlara, tarým iþleri, ayný zamanda sýnýr bekçiliði yaptýrýlmýþ ve deðiþik Slâv kabileleri, bugünkü Çekoslavakya ya, Elbe nehri boyuna, Dalmaçya kýyýlarýna, Balkanlara Avarlar tarafýndan sevk edilmiþlerdir.4 Böylece Avarlar, Balkanlarda Slâvlarýn yol açýcýlarý olmuþlardýr. Slâvlarýn IV. Yüzyýla kadar Gotlarýn tesiri altýnda olduðunu, Hunlarýn Got hâkimiyetine son verince Slâvlarýn Hunlara tâbi olduklarýný biliyoruz.5 Daha sonra da Slâv tarihinin Orta Avrupa ve Balkanlarda Avar tarihinin ayrýlmaz bir parçasý olduðu görülür. Bu devir, Güneydoðu Avrupa kavimlerinin tarihi açýsýndan çok önemlidir. Elimizdeki bilgilere göre Hýrvatlarýn atalarýnýn kuzeyden Adriyatik denizine olan göçlerinde aþaðýdaki reisleri bulunuyordu: Külük (Türkçe meþhur), Mugel, Alpel

3 GORA ABÝDESÝ 49 (Türkçe kahraman), Buga (Türkçe boða). Dalmaçya ile ilgili belgelerde Türkçe ve Moðolca okçu demek olan Mergen adýnýn da sýkça geçtiði görülür. Bu þahýs adý XIII. yüzyýla kadar Hýrvatlar tarafýndan kullanýlmýþtýr.6 Yine Macar krallarý adýna Hýrvatistan ý idare eden vali anlamýndaki bân unvaný da Avarca bagan veya bayan kelimesinden gelmektedir. Bayan zengin, kudretli kelimesi ile bir ve aynýdýr. Bayan kelimesinin büzülmesi ile kelime bân þeklini almýþtýr. Altay kavimlerinde daha çok kiþi adý olarak kullanýlan bayan kelimesi BOGYAN þeklinde Eski Rusçaya geþmiþtir. Bu kelime daha sonra Macarcaya da geçmiþtir ten sonra Hunlar, 558 lerde Avarlarýn hareketlerine benzer göç hareketleri 860 yýllarýnda tekrarlanmýþ, Peçenekler bu tarihlerde Ýdil nehrini geçip batýya doðru ilerlemiþlerdi. Bu hareketlenme Doðu ve Orta Avrupa ile Balkanlarýn siyasî ve etnik geliþmelerine, bu bölgedeki halklarýn kaynaþmalarýna yol açacaktýr. 8 Peçeneklerin Tuna-Don arasýndaki yurtlarýnda bulunan diðer Balkan milletlerine olan tesirleri de gün geçtikçe artacaktýr tarihine kadar devam eden bu Peçenek gücü Uzlarýn baskýsýyla 1036 dan itibaren Balkanlara inmiþti den sonra birçok Peçenek zümresinin Bizans ýn hizmetine girdiði ve Anadolu ya da götürüldükleri bilinmektedir. Bu yüzden bugün Anadolu da Peçeneklerle ilgili yer adlarý mevcuttur. 9 XI. Yüzyýlda Peçenekler, bugünkü Bulgaristan ve Makedonya da Bizans imparatorlarý tarafýndan toplu olarak yerleþtirmiþlerdir. 29 Nisan 1091 tarihinde Kumanlar tarafýndan yenilgiye uðratýlan Peçeneklerin bazý kalýntýlarý da Vardar nehri boyunda, Bosna da ve diðer yerlerde iskân edilmiþlerdir. 10 Onlarýn hatýralarý ise bugün Balkanlarda Sýrbistan daki, Romanya daki, Macaristan daki pekçok yer adýnda görülmektedir. 11 Kumanlar, Karadeniz den kuzeye uzanan bozkýrda Uz ve Doðu Peçenek kalýntýlarýný da kendi içlerinde eritmiþler, 1080 sýralarýnda Aþaðý Tuna ve Karpatlara kadar ulaþmýþlardýr. Kumanlar, Balkanlara gelmeleriyle burada kesin bir rol oynamaya baþlamýþlar ve gelecek yüzyýllarýn tarihî geliþmelerini çizmiþlerdir. 12 XI. Yüzyýl sonlarýnda Karadeniz in kuzeyindeki bozkýrlar tamamýyla Kýpçak-Kumanlarýn eline geçmiþ bulunuyordu. Buralarý Doðu kaynaklarýnda Deþt-i Kýpçak adýyla anýlmaya baþlanmýþ ve bu ad Moðol istilâsýndan sonra genelleþmiþtir. 13 Kumanlar, yýllarýnda müstakil hayatlarýnýn sona ermesine kadar geniþ bir sahada rol oynamýþlardýr. Daha sonra birçoðunun Balkanlarda faaliyette bulunduklarý ve oralarda yerleþtikleri de malûmdur. Kumanlardan Balkanlara birçok yer, nehir, dað, tepe, göl, köy, þehir ve kiþi adý kalmýþtýr. XIV. Yüzyýl Macar kaynaklarýnda yaklaþýk 160 Kuman þahýs adý yerleþme adlarýndadýr. Macaristan daki Kuman menþeli yer adlarý arasýnda Debretsen (Tepresin), Kartsag (Karsak), Bagdaþ, Bogaz bulunur. XV. ve XVI. Yüzyýl arþiv belgelerinde zikrolunan Romen devlet büyüklerinin adlarý arasýnda Akbaþ, Aslan, Bars, Buga, Kara, Kazan,

4 50 TÜRK DÝLÝNÝN BALKAN DÝLLERÝNE ETKÝSÝ Kuman, Temirtaþ, Togrul, Tonguz vardýr. 14 Bugün Makedonya da bulunan Kumanova þehir adýný da bunlara eklemek gerekir. Romen etnik zümresinin oluþmasýnda da Kumanlarýn rolü son derece büyük olmuþtur. Zira önce Peçenekler ardýndan Kumanlarýn 350 sene boyunca Romen nüfusuyla onlarýn efendileri olarak birlikte yaþadýklarý düþünüldüðünde bu durumun hiç de þaþýrtýcý olmadýðý görülür. Bu birliktelik pek çok kiþi ve yer adýný böylelikle hatýra olarak býrakmýþtýr. Hatta daha sonralarý Osmanlýlarýn bu bölgeye gelmeleriyle birlikte onlardan yer adý hatýralarýnýn fazla kalmayýþýný da bununla açýklamak mümkündür. Çünkü Osmanlý Türklerinin kelime hazinesinin büyük kýsmý Kumancada da mevcuttu. Romen millî sülalesinin kurucusu olan Basaraba nýn adýnýn da Türk dili kökenli olabileceðini hatýrlatmak gerekir. XIV. yüzyýlýn sonlarýnda ve XV. yüzyýlýn ilk yarýsýnda Türkler, Balkanlara gelince yeni bir din, yeni sosyal düzen ve devlet idaresi, yeni kurumlar ve yeni bir dil getirmiþlerdir. Türklerin Balkanlardaki bu egemenlik yýllarý, Balkan milletlerinin maddî ve manevî hayatlarýnda önemli izler býrakmýþtýr. Yeni kurumlar ve yeni kavramlar yeni kelimeleri de beraberinde getirmiþ böylece en güçlü etki Balkan milletlerinin dillerine olmuþtur. Yeni idarenin baþýnda bulunan Türk memurlarýnýn halkla temasý, bazý bölgelerin Türklerle iskâný, Ýslâmiyetin kabulüyle Ýslâm kültürünün yerleþmesi, bununla birlikte dinî kelimelerin kullanýlmaya baþlamasý, Türklerin getirmiþ olduklarý yeni zanaatlar, bazý öðrencilerin Ýstanbul a eðitim için gitmeleri ve Türkçe eðitim görmeleri; kendi memleketlerine dönünce Türkçe kelimeleri kullanmalarý ve yaymalarý Balkan dillerine binlerce kelimenin girmesine sebep olmuþtur. Bunlara ilâve olarak Osmanlý yönetiminin buradaki milletlerin dillerini rahatça kullanmalarýna izin vermeleri ve aslâ baský yapmamalarýnýn Türkçe kelimelerin bu dillere girmesine sebep olmuþ ve insanlarýn bu kelimeleri kolaylýkla benimsemesini saðlamýþtýr. 15 Bugün Sýrpça, Hýrvatça, Boþnakça, Makedonca, Arnavutça, Romence, Bulgarca ve Yunanca da Türk dilinden bu dillere geçmiþ kelimeleri görüyoruz. Dilbilim çalýþmalarýnda superstratum olarak adlandýrýlan üsttabaka etkisi Balkan dillerinde gerçekleþmiþ, maddî kültür öðelerinden baþlayarak buradaki diller Türk dilinden etkilenmiþtir. Balkan dillerine Türk dilinden geçen kelimelerden anladýðýmýz hem Türk dili kökenli hem de Türk dili aracýlýðýyla bu dillere geçen Arapça, Farsça, Lâtince, Grekçe kökenli kelimelerdir. Bu kelimeler Türk dili vasýtasýyla, Türk dilinin fonetiðiyle bu dillere geçmiþtir. Tabiî bu ödünçlemeleri deðerlendirirken yalnýz Türk yazý dilini göz önünde tutmak hatalý olacaktýr. Zira bu kelimeleri izah ederken Balkan yarýmadasýnda konuþulan Türk aðýzlarýný da hesaba katmak gerekir. Diðer taraftan Balkan dillerinde kullanýlan Türk ödünç kelimeleri arasýnda ortak

5 GORA ABÝDESÝ 51 kelimelerin olduðu da ilgi çekici bir durum olarak kaydedilmelidir. Balkan dillerine Tük dilinden geçen kelimelerin incelenmesi konusu XIX. Yüzyýldan itibaren araþtýrmacýlar tarafýndan ilgi görmüþtür. Genellikle her bir Balkan dili için ayrý olarak yapýlan bu çalýþmalar bugün büyük mesafe katetmiþlerdir. Sýrpça-Hýrvatçaya geçen Türk dili unsurlarýna ilk ilgiyi Otto Blau uyandýrmýþtýr. 16 F. Miklošix ise ilk defa bu konuyu bilimsel bir þekilde ele almýþtýr. O, Sýrpça- Hýrvatçadan baþka diðer Balkan ve Slâv dillerine geçen Türkçe unsurlarý da iþlemiþtir. 17 Sýrpça-Hýrvratçaya Türk dilinden geçen kelimeleri ayrýntýlý olarak inceleyip diller arasý ödünçlemeler konusunda dünyanýn en ilgi çekici eseri olarak kabul edilen Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku adlý sözlük, Abdulah Škaljid e aittir. 18 Bu eserden önce ve sonra da bu konuda pek çok çalýþma yapýlmýþ, bu dile Türk dilinden geçen unsurlar deðiþik yönleriyle deðerlendirilmiþlerdir. 19 Türkçenin Bulgarcaya etkisi hakkýnda da birçok çalýþma yapýlmýþtýr: Stefan Mladenov ( ), Bulgarca daki eski ve yeni Türkçe alýntýlarla uðraþmýþtýr. Verojatni i mnimi ostat ci ot ezika na Arparu bulgari v novobulgarska rex. Godišnik na Sofijskija Universitet. Ýstoriko-filologixeski fakultet 17, 1921, ; Prof. B.Conev, Turski dumi v bulgarski ezik, Godišnik na Sofijskija univerzitet, Ýstoriskofilologixeski fakultet XXV, 4; Kiril Mirxev, Za sudbata na turcizmite v bulgarski ezik, Ýzvestija na Ýntituta za Bulgarski ezik, kn. II (1952), Türk dilinden Makedoncaya geçen unsurlar hakkýnda Olivera Jašar Nasteva nýn çalýþmalarýný öncelikle kaydetmek gerekir: Makedonskite kalki od turskiot jazik, Makedonski Jazik 13-14, , ; Tursko-makedonski leksixki vkrstuvanja i mešanja. Godišen zbornik na Filološkiot Fakultet na Univerzitetot vo Skopje 15, 1963, Romen dilindeki Türkçe unsurlar hakkýnda L. Þaineanu nun önemli eseri anýlmaya deðerdir: Ýnfluenta orientala asupra limbei si culturei romaneþti I-II, Bucureþti Arnavutluk ta Ekrem Çabej, Türkçeden Arnavutçaya geçen alýntýlar üzerinde durmuþ ancak bu konuda toplu bir eser yayýmlamamýþtýr. Daha sonra bu konu üzerinde Norbert Boretzky nin bu konuyu iþlediðini görüyoruz: Der türkische Einfluss auf das Albanische. Teil 1: Phonologie und Morphologie der albanischen Turzismen. Wiesbaden, C.Coukidis, Türkçeden Geçme Yunanca Kelimeler Sözlüðü adlý eserinde hem Türkçeden Yunancaya hem de Yunancadan Türkçeye geçmiþ unsurlarý ele alýr: Leksilogion Ellinikon Lekseon Paragomenon ek tis Tourkisis, Atina, Türk dilinden Sýrpça, Hýrvatça ve Boþnakça ya pek çok unsur geçmiþtir. Burada öncelikle Sýrpça, Hýrvatça ve Boþnakça dan ne kastedildiðini açýklamak gerekir. Zira iki dünya savaþý arasýndaki dönemde Sýrpça-Hýrvatça veya Hýrvatça-Sýrpça, Sýrplarýn, Hýrvatlarýn, Boþnaklarýn ve Karadaðlýlarýn ortak diliydi. Yugoslavya nýn

6 52 TÜRK DÝLÝNÝN BALKAN DÝLLERÝNE ETKÝSÝ daðýlmasý ve son savaþla ( ) birlikte adýný andýðýmýz bölgelerde üç ayrý standart dil ortaya çýkýyor: Boþnakça, Sýrpça, Hýrvatça. Türk dilinden Boþnakça, Sýrpça ve Hýrvatça ya geçen kelimeler için Turcizmi tabiri kullanýlýr. Bu tabir, Türk dilinden geçmiþ bütün kelimeler için yani hem Türkçe hem de Arapça, Farsça, Lâtin ve Grek kökenli kelimeler için geniþ anlamda kullanýlýr Bundan hareketle de son yýllarda Turcizmi yerine Orientalizm kelimesinin de tercih edildiði görülüyor. 20 Turcizmi konusunun en kapsamlý olarak incelendiði eser olarak bilinen Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku adlý eserinde Abdulah Škalji, bu dile Türk dili aracýlýðýyla giren 8742 kelime ve kavram incelemiþtir. 21 Askerlikten bürokrasiye, sanattan týbba, yemek kültüründen atçýlýða kadar tespit ettiði 38 alandan derlediði turcizmi kelimeleri inceleyen Škaljid, Türkçe unsurlarýn anlaþýlmadan Halk edebiyatý ürünlerini anlayabilmenin mümkün olmadýðýný belirtiyor. Çünkü halk edebiyatýndaki kelimeler toplayýcýlar tarafýndan orijinal þekilleriyle korunmuþlardýr. Diðer taraftan Osmanlýlar Balkanlardaki dilleri serbest býrakmýþlar ve bu konuda hiçbir baský yapmamýþlar, Turcizmi kelimeleri de plânlý olarak ve baskýya dayalý olarak bu dillere girmediðinden tepki almamýþlardýr. Sadeleþme dönemlerinde de hoþgörüyle karþýlanmýþlardýr. Germen kelimelerine daha sert yaklaþýlmýþtýr. Bugün dilde karþýlýklarý olduðu hâlde Turcizmi nin tercih edildiðini görüyoruz. Gazetelerdeki dor sokak kör sokak yani çýkmaz sokak, ortakluk ortaklýk, yavaþluk yavaþlýk, dikkatsizlik, kararsýzlýk bunun örnekleridirler. 22 Ayrýca þu kelimelerin daha çok Türkçeleri tercih edilir: alat (âlet)-oruve, barut-eksplosiv, xaršaf (çarþaf)-plahta, peškir (peþkir)- ruxnik, sanduk (sandýk)-kovxeg, pamuk-vata. 23 Bazý Turcizmi kelimelerin Boþnakçada baþka karþýlýklarý yoktur: Boja (boya, renk), bubreg (böbrek), xekid (çekiç), limun (limon), majmun (maymun), šeder (þeker). 24 Ayný þekilde bazý yemek isimlerinin de Türk kelimelerden baþka karþýlýklarý yoktur: Boza, salep, šerbe (þerbet, aðda), burek (börek), bamja (bamya). Ev kültürüyle ilgili de Türk dilinden Boþnakçaya geçmiþ pek çok kelime vardýr: Ýbrik, cezva (cezve), tepsija (tepsi), minder, postedija (posteki), pendzer (pencere), bakrax (bakraç), bešika (beþik), xaršaf (çarþaf), xekid (çekiç), dušek (döþek), halija (halý), havlija (avlija) (avlu), jastuk (yastýk), jatak (yatak), jorgan (yorgan), kapija (kapý), kazan, kašika (kaþýk), leven (leðen), musafir (misafir), sofra (sofra), tendzera (tencere), tepsija (tepsi), testija (testi) ve diðerleri. Pek çok dinî kelime de yine Türk dilinden Boþnakçaya geçmiþtir: Pejgamber (peygamber), abdest, serdzada (seccade), dzamija (cami), tespih, hutba (hutbe), dova (dua), ikindija (ikindi namazý), jacija (yatsý namazý), mezar, nidah (dinî nikâh). Türk dilinden Boþnakçaya geçmiþ kelimelerde kullanýlan yapým eklerinin Slâv kökenli kelimelere de geldiði ve yeni kelimeler türetildiði görülür: Bezobrazluk (yüzsüzlük), lopovluk (hýrsýzlýk), bombonddija (þekerci), govorddija (konuþmacý),

7 GORA ABÝDESÝ 53 Mostarlija (Mostarlý). Diðer taraftan Türkçe kelimelerin Slâv fiil þekilleriyle kullanýldýðý görülür: Anlaisati (anlamak), begenisati (beðenmek), bajramovati (bayram yapmak), ašikovati (âþýk olmak). 25 Türk dilinin Makedonca ya da etkisi büyüktür. Bazý Türkçe unsurlar Sýrpça, Hýrvatça ve Boþnakça ya Makedonca vasýtasýyla girmiþtir. Yüz sene önce Türkçenin burada resmî dil olarak kullanýlmasý Makedonca ya pek çok Türkçe unsurun girmesine sebep olmuþtur. Bugün Makedonca nýn hem konuþma hem de yazý dilinde kelime kadrosunun büyük bir kýsmýný Türkçe kelimeler meydana getirmektedir. Türkçenin Makedonca üzerindeki bu etkisini Ýkinci Dünya Savaþý ndan sonra Yugoslavya dâhilinde kurulan Makedon devletinde Makedoncanýn baðýmsýzlaþmasýyla baþlayan dil tasfiyeciliði de durduramamýþtýr. 26 Bugün Makedoncada Türkçe kelimelerin kullanýlmasýndan bilinçli olarak kaçýnýlmakta, Türkçe kelimelerin sayýsýnýn en aza indirilmesine çalýþýlmaktadýr. Bütün bu çabalara raðmen Makedonca daki Türkçe kelimelerin sayýsý çok fazladýr. Makedon dilinin 1994 baskýlý yeni sözlüðünde 3404 Türk dilinden geçmiþ kelimenin varlýðý tespit edilmiþtir. 27 Sýfatlar, fiiller, zarflar, ünlemler gibi türlere ait kelimeler Makedonca da kullanýlmaktadýr: Bol (bol), eksik (eksik), karaman (kahraman), kurnaz (kurnaz), uygun (uygun), sabayle (sabahleyin), karþi (karþý), iç (hiç), badiyava (bedava, boþuna), maksus (mahsus), aferim (aferin), yazak (yazýk), sakan (sakýn), batisa (batmak), bitisuvanye (bitmek), kazandisuvanye (kazanmak). Þu ikilemeler ilgi çekicidir: tek-tuk (tek tük), karþi karþiya (karþý karþýya), çat-pat (zaman zaman, çat pat). Petko Saljakov adýndaki bir Bulgar bilim adamý yýllarýnda içinde Türkçe kelimenin bulunduðu bir Bulgarca sözlük hazýrladý. Bulgarca da bu derecede büyük oranda Türkçe kelimenin bulunduðunu açýða çýkaran Saljakov un sözlüðü milliyetçi gruplar tarafýndan büyük bir tepki ile karþýlandý. 28 Ancak bu sözlükle de Bulgarca üzerindeki Türk dili etkisi görüldü. Bulgar Köken Bilgisi Sözlüðü 29, Bulgarca ya Türk dilinden geçmiþ pek çok kelime vermektedir: Bardak, djušek (döþek), iorgan (yorgan), musaka (musakka), atmaca (atmaca), armagan (armaðan), acemija (acemi), veresija (veresiye). 30 Türk topluluklarýnýn Balkanlara gelmesiyle Romenlerin de tarihleri deðiþmiþ ve uzun süren Türk hâkimiyetiyle birçok Türkçe kelime, yer ve kiþi adlarý Romenceye girmiþtir. Türk dilinden Romenceye giren Türkçe unsurlar hakkýnda klâsikleþen eserin sahibi Þuineanu nun tespitleri bu durumu açýkça göstermektedir. 31 Romen kavminin Peçenek ve Kumanlarla birlikte yaþamasýyla bu dönemden itibaren Romenceye girmeye baþlayan Türkçe unsurlar Osmanlýnýn bu bölgeye hâkim olmasýyla bir kat daha artmýþtýr. Bugün Romencede aschér (asker), bucán (bakkal), eled (yelek), boiá (boya), baþ (baþ, önce, þef) kelimeleri kullanýlýr. Ayrýca

8 54 TÜRK DÝLÝNÝN BALKAN DÝLLERÝNE ETKÝSÝ Romencedeki adám babadam deyiminin de Türkçe Âdem Babadan geldiðini biliyoruz. Bu deyim Romencede her zaman, Âdem Babadan beri anlamýnda kullanýlmaktadýr. 32 Arnavut Araþtýrmacý Tahir Dizdari halk aðzýndaki Türkçe kelimeleri ve deyimleri derlemiþ ve 4000 kelimeyi aþan bu unsurlarý dikkatle incelemiþtir. 33 Bu da Türk dilinin Arnavutça üzerindeki etkisini göstermesi bakýmýndan dikkate deðerdir. Arnavutçadaki Türkçe unsurlarla ilgili birkaç örnek: agallarë (aðalar), kapixhik (kapýcýk), jerli (yerli), izinli (izinli), bahçevanxhi (bahçivan), pashallëk (paþa), beshllëk (madenî beþ para). SONUÇ VE DEÐERLENDÝRME Türk dilinin Balkan dilleri üzerindeki etkisini anlayabilmek için Türk topluluklarýnýn Balkanlardaki tarihini bilmemiz gerekir. Bu tarih, bize, Türklerin Balkanlarda en eski çaðlardan itibaren yaþadýklarýný gösterir. Hunlarla baþlayan Türk akýnlarý onlarýn ardýndan gelen birçok Türk topluluðuyla devam etmiþ, Osmanlýlarýn bu bölgeye gelmeleriyle Balkanlardaki Türk izleri âdeta perçinlenmiþtir. Bu izlerden en kalýcý olaný dilde olmuþ, Türk dilinden yüzyýllar boyunca Balkan dillerine geçen Türk unsurlarý bu dillerde yerleþmiþtir. Ýlk Türk topluluklarýnýn dillerinden Balkan milletlerinin dillerine geçen kelimeler yerli ve yabancý bilim adamlarýnýn ilgisini çekmiþ ve bu sahada yapýlan araþtýrmalar Türk dilinin Osmanlýdan önce de Balkan dillerine etkisini göstermiþtir. Osmanlýlarýn Balkanlara gelmeleriyle bu etki daha da artmýþ, Balkan coðrafyasýnda Türk dilinin etkisinin görülmediði yer kalmamýþtýr. Binlerce kelime bu dillerde hâlâ varlýðýný korumaktadýr. Binlerce yer adý hâlâ Balkanlarda Türkçe olarak yaþamaktadýr. Maddî ve manevî kültürün her alanýndaki kelimelerden, yer adlarýnadan kiþi adlarýna kadar Türk dilinin malý olan bu kelimeler Balkan dillerinde kullanýlmaktadýr. Balkanlara tarih boyunca pek çok millet göç etmiþ ve buraya göç eden milletlerin tarihi Türk tarihiyle daima beraber olmuþtur. Bu yüzden de Balkan milletleri hakkýnda yapýlan çalýþmalar her Balkan milletini ayrý ayrý ilgilendirmektedir. Bu baðlamda anýlan saha ile ilgili yapýlan çalýþmalarý dikkatlice deðerlendirmek, yeni çalýþmalarý Balkan milletlerinin yüzyýllarca paralel olarak devam eden tarihî altyapýsýný düþünerek yapmak gerekir. Türkler, Balkan coðrafyasýnýn en eski halklarýndandýr, bu topraklarýn yerli halkýdýr. Yapýlan dil çalýþmalarý bu durumu net olarak bize göstermektedir.

9 GORA ABÝDESÝ 55 DÝPNOTLAR 1- L.Rasonyi, Tuna Köprüleri, Ankara, 1974, s Akdes Nimet Kurat, IV-XVIII. Yüzyýllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara, 1972, s Ýbrahim Kafesoðlu, Türk Millî Kültürü, Ýstanbul, 1988, s Age. s L.Rasonyi, Tarihte Türklük, Ankara, 1988, s L.Rasonyi, Tuna Köprüleri, Ankara, 1974, s Talât Tekin, Tuna Bulgarlarý ve Dilleri, Ankara, 1987, s. 47; L.Rasonyi, Tuna Köprüleri, Ankara, 1974, s Kurat, age. s Kurat, age, s Kurat, age. s L.Rasonyi, Tuna Köprüleri, Ankara, 1974, s Age. s Kurat, age. s L. Rasonyi, Tarihte Türklük, Ankara, 1988, s.144, Abdulah Škalji, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, 1989, s.12-14; H.Kaleši, Arnavut Dilinde Kullanýlan Osmanlýca-Türkçe Ekler, Bilimsel Bildiriler 1972, s Dr. Otto Blau, Bosnich-türkische Sprachdenkmäler, Leipzig, F. Miklošix, Die türkischen Elemente in den südost-und osteuropaischen Sprachen, 1884, 1885, 1889, Abdulah Škaljid, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, Bu konuda yapýlan çalýþmalar burada yazýlamayacak kadar çoktur ve bu konu ayrýca çalýþmaya deðerdir. Burada sadece bu konuda yapýlmýþ önemli çalýþmalardan birinin adýný yazmakla yetineceðiz: Dr. Hanka Vajzovid, Orijentalizmi u Knjizevnom Djelu, Sarajevo, Dr. Hanka Vajzovid, Orijentalizmi u Knjizevnom Djelu, Sarajevo, 1999, s Abdulah Škaljid, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, Škaljid, age. s Senahid Halilovid, Bosanski Jezik, Sarajevo, 1991, s Age. s Škaljid, age. s Hamdi Hasan, Bugünkü Makedonca Sözlükte Türkçe ve Türkçeleþmiþ Kelimeler, V. Uluslar arasý Türk Dili Kurultayý Bildiriler I, Eylül 2004, Ankara, 2004, s Age. s Ýrfan Morina, Balkan Bilim Çevrelerinin Türkçe Kelimelere Karþý Aldýklarý Tavýr, V. Uluslar arasý Türk Dili Kurultayý Bildiriler I, Eylül 2004, Ankara, 2004, s Býlgarski Etimologixen Rexnik, Sofia, Doðan Aksan, Türkçenin Söz Varlýðý, Ankara, 1996, s L.Þuineanu, Ýnfluenta orientala asupra limbei si culturei romaneþti I-II, Bucureþti V.Buescu, Langue roumaine etymologies roumano turques: ORBÝS, XVI, için bk. Aksan age. s Ýrfan Morina, Balkan Bilim Çevrelerinin Türkçe Kelimelere Karþý Aldýklarý Tavýr, V. Uluslar arasý Türk Dili Kurultayý Bildiriler I, Eylül 2004, Ankara, 2004, s.2129.

10 56 TÜRK DÝLÝNÝN BALKAN DÝLLERÝNE ETKÝSÝ KAYNAKLAR Abdulah Škaljid, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, Akdes Nimet Kurat, IV-XVIII. Yüzyýllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Ankara, Doðan Aksan, Türkçenin Söz Varlýðý, Ankara, Günay Karaaðaç, Türkçenin Komþularýna Verdiði Beslenme Kültürüyle Ýlgili Kelimeler, Türk Dili 564, Ankara, 1998, s , Türkçenin Komþu Dillere Verdiði Giyim-Kuþam Ýle Ýlgili Kelimeler, Türk Dünyasý Dil ve Edebiyat Dergisi 5, Ankara, 1998, s Günday Kayaoðlu, Balkan Dillerine Türkçeden Geçen Bakýrcýlýk Terimleri ve Bakýr Kap- Kacak Adlarý, III. Milletlerarasý Türk Folklor Kongresi Bildirileri V, 1987, s Hanka Vajzovid, Orijentalizmi u Knjizevnom Djelu, Sarajevo, Hamdi Hasan, Bugünkü Makedonca Sözlükte Türkçe ve Türkçeleþmiþ Kelimeler, V. Uluslar arasý Türk Dili Kurultayý Bildiriler I, Eylül 2004, Ankara, 2004, s Hasan Eren, II. Uluslar arasý Güney-Doðu Avrupa Araþtýrmalarý Kongresi, TDAY-Belleten 1971, s H.Kaleši, Arnavut Dilinde Kullanýlan Osmanlýca-Türkçe Ekler, Bilimsel Bildiriler 1972 s Ýrfan Morina, Balkan Bilim Çevrelerinin Türkçe Kelimelere Karþý Aldýklarý Tavýr, V. Uluslar arasý Türk Dili Kurultayý Bildiriler I, Eylül 2004, Ankara, 2004, s Ýbrahim Kafesoðlu, Türk Millî Kültürü, Ýstanbul, M.Guboðlu, Romence-Türkçe Ýki Dilli Tarih Belgeleri, Bilimsel Bildiriler 1972, s N. Poppe, Rusçadaki Türkçe Kelimelerle Ýlgili Çalýþmalara Bir Bakýþ (Çev.Günay Karaaðaç), Türk Dünyasý Araþtýrmalarý 24, Haziran 1983, s L.Rasonyi, Tarihte Türklük, Ankara, , Tuna Köprüleri, Ankara, Milan Adamovic, Tanýtma- Abdulah Škaljid: Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, 622 s, TDAY-Belleten 1969, s Senahid Halilovid, Bosanski Jezik, Sarajevo, Süreyya Yusuf, Sýrp-Hýrvat Dilinde Türkçenin Etkisi ve Ivo Anrdiç in Bir Öyküsünde Kullanýlan Türkçe Sözcükler, TDAY-Belleten 1969, s Talât Tekin, Tuna Bulgarlarý ve Dilleri, Ankara, 1987.