Karikatür Krizi Bağlamõnda Yerel-Evrensel Tutumlar ve Dindarlõk

Transkript

1 M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi 29 (2005/2), Karikatür Krizi Bağlamõnda Yerel-Evrensel Tutumlar ve Dindarlõk Prof. Dr. Veysel UYSAL * Ali AYTEN ** Özet Makalede bireylerin dindarlõk, yerel-evrensel tavõr ve 2005 yõlõnda yaşanan karikatür krizine karşõ tutumlarõna dair genel bir profil çizilmiş, ayrõca söz konusu bu üç olgu arasõndaki ilişki ve etkileşim incelenmiştir. 382 kişiden oluşan bir örneklem grubuna dindarlõk, yerel-evrensel tavõr ve karikatür krizine karşõ tutum ölçekleri uygulanmõştõr. Elde edilen bulgular, bireylerin tüm dinlerin kutsalõna saygõ konusunda hassas olduklarõ, dine ve dinî değerlerine önem verdikleri ve karikatür krizine karşõ tepkisel ve şüpheci bir yaklaşõm geliştirdiklerini göstermiştir. Karikatür krizi bağlamõnda dindarlõk, dinî değerlere bağlanma ve onlarõ savunma şeklinde ortaya çõkmõştõr. Ayrõca araştõrma bulgularõ, karikatür krizine karşõ tutumlar ile dindarlõk ve yerel-evrensel tutumlar arasõnda ilişki ve etkileşim olduğunu göstermiştir. Anahtar Kelimeler: Dindarlõk, dindarlik ölçeği, karikatür krizi, yerel-evrensel tutumlar, kutsala saygõ. Abstract This paper examines the status of Muslim individuals regarding religiosity, localuniversal and their responses to cartoon row. It also deals with the relationship between these three dimensions. This paper is an outcome of a study which was conducted on 382 people using religiosity scale, local-universal attitudes scale, and scale of attitudes against cartoon crises. The findings indicate that people are sensible to pay respect to sacred values of all religions. Moreover, they pay special tribute to their own religion, and they have reactive and skeptic approaches towards cartoon row. Religiosity, in the context of cartoon crisis, has emerged as affiliation to religious values and defending them. Besides, findings indicate that religiosity, local-universal attitude, and attitude against cartoon crisis are highly interrelated. Key Words: Religiosity, religiosity scale, cartoon crisis, local-universal attitudes, respect to sacred values. Giriş Eylül 2005 de Danimarka nõn yüksek tirajlõ gazetesi Jyllands-Posten, İslâm dünyasõndaki reform sürecine yönelik bir haberin görsel yönden desteklenmesi amacõyla karikatüristlerinden Hz. Muhammed in de yer aldõğõ bir çizim hazõrla- * ** M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Din Psikolojisi Anabilim Dalõ Öğretim Üyesi. M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Din Psikolojisi Anabilim Dalõ Araştõrma Görevlisi.

2 28! Veysel Uysal-Ali Ayten malarõnõ ister. Gazete yönetimi, karikatüristlerinin bu isteği geri çevirmesi üzerine, İslâm la ilgili düşünce özgürlüğünün sõnõrlarõnõ sõnamak amacõyla bir karikatür yarõşmasõ açar. Daha sonra katõlõmcõlarõn gönderdiği Hz. Muhammed ile ilgili 12 karikatürü 30 Eylül 2005 te gazetede yayõnlar. 1 Bu karikatürlerin birinde Hz. Peygamber in başõndaki sarõğõn altõnda bomba ile ve bir diğerinde ise intihar saldõrõsõnda bulunan kõzlarõ cennetle müjdelerken gösterilmesi, İslâm dünyasõnda büyük bir gerginlik yarattõ, sonrasõnda bu gerginlik şiddetli protestolara dönüştü. Hz. Muhammed ile ilgili karikatürler çok sayõda Avrupa gazete ve dergilerinde [10 Magazinet (Norveç) France Soir ve Le Monde (Fransa), Die Welt (Almanya), El Periodico ve El Mundo (İspanya) ve La Stampa (İtalya) gibi] ifade özgürlüğü ne destek gerekçesiyle yeniden yayõnlandõ. Batõdaki bazõ medya unsurlarõnõn bu tavrõ, Türk basõnõnda karikatürlerin çizilmesi müslümanlar tarafõndan bir tür meydan okuma şeklinde algõlanarak Mağrip ten Filipinler e tüm İslâm dünyasõnda öfkeyi zirveye taşõdõ, yüz binlerce insanõn sokaklara dökülmesine neden oldu ve Jyllands-Posten un Hz. Muhammed in resmedildiği karikatürleri yayõnlamasõnõn ardõndan özür dileme çağrõlarõna uymamasõ ile başlayan gerilim uluslararasõ bir krize dönüştü şeklinde yorumlandõ. 2 Bu olaylar çerçevesinde Türkiye de de gerek resmi kişi ve kurumlar, sivil toplum kuruluşlarõ, yazarlar ve karikatüristler gerekse halk tarafõndan bu olaya karşõ farklõ tepkiler ortaya kondu. Bu tepkiler bazen kõnama şeklinde olurken bazen protesto ve karikatürlerin yayõnlandõğõ ülkelerin mallarõnõ boykot vb. farklõ reaksiyonlar şeklinde kendini gösterdi. İşte kamuoyunda karikatür krizi olarak bilinen bu olaya (Hz. Muhammed in karikatürlerinin çizilmesi) karşõ tutum ve gösterilen tepkiler araştõrma konusu yapõlmõş ve elde edilen emprik verilere dayalõ olarak bu makale yazõlmõştõr. Türk toplumu tarafõndan kutsala saygõsõzlõk olarak algõlanan ve medyanõn gündemini yoğun bir şekilde meşgul eden güncel bir konuda, bireylerin dindarlõklarõ ve yerel-evrensel tutumlarõnõn bu tepkilerdeki etkisini incelemek de ayrõca önem kazanmõştõr. Dolaysõyla bu makalede bireylerin dindarlõk düzeyleri ve yerelevrensel tutumlarõ ile karikatür krizine karşõ gösterdikleri tutum ve tepkiler arasõndaki ilişki ve etkileşim ele alõnmõştõr. 1 2 Karikatürlerin ilk olarak Danimarka da yayõnlanmasõ ve Avrupa nõn bazõ ülkelerindeki (özellikle Fransa) medyanõn diğerlerine göre daha õsrarla konu üzerinde durarak ifade özgürlüğünü desteklemek için karikatürleri yeniden yayõnlamasõ tesadüfi değildir. Tüm bu tutumlarõn tarihi bir kökeni vardõr. Örneğin Fransa, aydõnlanmanõn açõk bir şekilde dinden kurtulma olarak gerçekleştiği bir Avrupa ülkesidir. Amerika da ise aydõnlanma oldukça farklõ bir şekilde inanç özgürlüğü formunda gerçekleşmiştir. Karikatürlerin yayõnlanmasõ konusunda da bu iki ülkede farklõ uygulamalar ortaya çõkmõştõr. bk. Grace Davie, Is Europe an Exceptional Case?, The Hedgehog Review, Yaz, 2006, s. 32. Vatan Gazetesi ( ).

3 Karikatür Krizi Bağlamõnda Yerel-Evrensel Tutumlar ve Dindarlõk! 29 Bireylerin içselleştirdikleri ve amaç olarak belirledikleri iç kaynaklõ dinî yönelimleri, kutsala saygõ gösterme konusundaki düşünceleri, dine verdikleri önem ve öznel dindarlõk algõlarõ dindarlõk değişkeni olarak belirlenmiştir. Ayrõca bireysel bazda kişinin kendi fikirlerinin doğru ve geçerli olduğunu düşünerek bunlarõ başkalarõna kabul ettirme istek ve arzusu; toplumsal boyutta, dünyada en iyi ülkenin kendi ülkesi olduğunu düşünme; evrensel boyutta ise diğer milletlere karşõ sorumluluklarõnõ benimseme şeklindeki tutum ve düşünceler yerel-evrensel tutumlar olarak ifade edilmiştir. Hem dindarlõk hem de yerel-evrensel tutum kavramlarõ araştõrmada kullanõlan ölçeklerin sorguladõğõ ve ölçtüğü unsurlarla sõnõrlõdõr. Makalede aşağõdaki sorulara cevap aranacaktõr: İç kaynaklõ dinî yönelim, kutsala saygõ, öznel dindarlõk algõsõ ve dini önemseme gibi hususlardaki genel durum nasõldõr? Bireylerin dindarlõk durumlarõnõn (kutsala saygõ, iç kaynaklõ dinî yönelim, öznel dindarlõk algõsõ ve dine verilen önem gibi dindarlõk değişkenlerinden aldõklarõ puan durumlarõ) yerel-evrensel tutumlarõ üzerinde ne tür bir etkisi vardõr? Bireylerin dindarlõk durumlarõ ile yerel-evrensel tutumlarõ karikatür krizine karşõ tepki ve yaklaşõmlarõnõ nasõl etkilemektedir? Denenceler (Hipotezler) Araştõrmada dindarlõk ile yerel-evrensel tutumlar arasõnda etkileşim olduğu öngörülmektedir. Ayrõca bireylerin hem dinî yönelim düzeyleri, hem de yerelevrensel tutumlarõnõn karikatür krizine karşõ tutumlarõnõ etkileyebileceği düşünülmektedir. Araştõrmada ele alõnan konular ve araştõrma değişkenleri arasõndaki ilişkiler ve ilgili literatür dikkate alõnarak şu hipotezler ileri sürülmüştür: Türk toplumunda din ve kutsala saygõ halkõn en çok önem verdiği değerlerdendir. 3 Dolayõsõyla araştõrma grubunu oluşturan bireyler dine önem verme, kutsala saygõ ve içselleştirilmiş dindarlõğõ kapsayan dindarlõk değişkenlerinden yüksek puan alacaklardõr. Dinî yönelim ile yerel-evrensel tutum arasõnda pozitif bir ilişki vardõr. Bir başka ifadeyle bireylerin iç kaynaklõ dindarlõk düzeyleri arttõkça yerelevrensel eğilimleri artacaktõr. İç-kaynaklõ dindarlõk ile karikatür krizine karşõ tutum un Hoşgörülü Yaklaşõm ve Demokratik-Tepkisel Yaklaşõm boyutlarõ arasõnda olumlu, yine bu boyut ile karikatür krizine karşõ tutum un Şüpheci Yaklaşõm ve Tepkisel Yaklaşõm boyutlarõ arasõnda negatif bir ilişki olacaktõr. 3 Ali Çarkoğlu-Binnaz Toprak, Türkiye de Din, Toplum ve Siyaset, TESEV (Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfõ), İstanbul 2000, s

4 30! Veysel Uysal-Ali Ayten Kutsala gösterilen saygõ, dine verilen önem ve öznel dindarlõk algõsõ ile karikatür krizine karşõ genel tutum arasõnda olumlu ilişki vardõr. Yerel-evrensel tutum ile karikatür krizine karşõ genel tutum arasõnda olumlu ilişkiler olacaktõr. Karikatür krizine karşõ genel tutumun, yerel-evrensel tutumun alt boyutlarõndan Tek dünya görüşü ile pozitif, Evrensel yaklaşõm ile negatif yönde ilişkisi vardõr. Metot Örneklem ve Olgusal Durum Araştõrma örneklemi genelde İstanbul un değişik semtlerinde ikâmet eden kişilerden oluşmaktadõr. Ancak Sakarya, Kocaeli, Bursa ve Tekirdağ gibi çevre illerden katõlõmcõlar da vardõr. Yaklaşõk 400 kişiye dağõtõlan anketlerin bir kõsmõ geri dönmediği veya eksik doldurulduğu için araştõrmaya 382 anket dâhil edilmiştir. Toplam 382 kişi olan araştõrma grubunun %45 ni (170 kişi) kadõnlar, %55 ini (212 kişi) erkekler oluşturmaktadõr. Araştõrmaya katõlanlarõn yaşlarõ 17 ila 70 yaşlarõ arasõnda değişmektedir. %39 u (146 kişi) yaş arasõnda, %28 i (108 kişi) ise 25 yaşõn altõndadõr yaş arasõ örneklemin %19 unu (74 kişi), yaş arasõ %10 unu (38 kişi), 55 yaşõndan fazla olanlar ise %4 ünü oluşturmaktadõr. Araştõrmaya katõlanlarõn çoğunluğu %78 (299 kişi) hayatõnõn büyük bir kõsmõnõ şehirde geçirmiştir. Ardõndan sõrasõyla hayatõnõn çoğunu ilçede %14 (53 kişi); köy-kasabada %7 (27 kişi) ve yurtdõşõnda %1 (3 kişi) geçirenler yer almaktadõr. Bilgi Toplama ve Ölçme Aracõ: Anket Araştõrmanõn konusuna ve amacõna uygun olarak geliştirilen anket formu bilgi toplama vasõtasõ olarak kullanõlmõştõr. Anket formunda yer alan sorular kendi içlerinde gruplandõrõlarak gerekli bilgileri toplayacak ve tutumlarõ ölçecek şekilde düzenlenmiştir. Anketin ilk bölümünde kişisel özellikleri tespite yönelik kimlik sorularõ, daha sonra da tutumlarõ ölçmeye yönelik ifadelerden oluşan ölçekler yer almaktadõr. Anket formunda yer alan ölçeklerle ilgili bilgiler ve açõklamalar aşağõda verilmektedir. Dindarlõk Ölçeği (Dinî Yönelim Ölçeği) Dinî Yönelim Ölçeği (Religious Orientation Scale), kişilerin dinî yönelimlerini rakamsal değerlerle (puanlama) belirlemek amacõyla geliştirilen bir ölçme aracõdõr. Gordon Allport ve Michael Ross tarafõndan geliştirilen bu ölçek, dindarlõğõ iç-kaynaklõ (intrinsic) ve dõş-kaynaklõ (extrinsic) olmak üzere iki alt boyutta ele almaktadõr. İç-kaynaklõ dinî yönelim içselleştirilmiş samimi dindarlõğõ, dinin

5 Karikatür Krizi Bağlamõnda Yerel-Evrensel Tutumlar ve Dindarlõk! 31 bizzat kendisini amaç edinmeyi kapsarken, dõş-kaynaklõ dinî yönelim daha çok, faydacõ ve dinin araç olarak görüldüğü yönelimi içerir. 4 Araştõrmada ölçeğin sadece iç-kaynaklõ dinî yönelim boyutu kullanõlmõştõr. Yapõlan faktör analizi sonucunda ölçekteki 9 madde tek boyutta toplanmõştõr. Verilerin homojen bir dağõlõmõnõn olup olmadõğõnõ gösteren Kaiser-Mayer-Olkin (KMO) değeri (,912); faktör analizinin dayandõğõ korelasyonlarõn istatistiksel olarak anlamlõlõğõnõ gösteren Bartlett s Test of Sphericity değeri (p=0.000; x 2 =1646,999) ve iç-tutarlõlõk analizi sonrasõnda iç tutarlõlõk katsayõsõnõ gösteren cronbach alpha değeri (,898) olarak hesaplanmõştõr. Ölçeği oluşturan her soruda Bana Çok Uygun, Bana Uygun, Emin Değilim Bana Uygun Değil ve Bana Hiç Uygun Değil şeklinde 5 farklõ derece vardõr. Bu dereceler en olumludan en az olumluya doğru sõrasõyla 5, 4, 3, 2, 1 değerinde puanlara sahiptir. Puanlarõn yüksekliği iç kaynaklõ yönelimin yoğunluğuna işaret etmektedir. Yerel-Evrensel Tutumlar Ölçeği Bu araştõrmada yerel-evrensel tutum ölçeği, yasaklayõcõ bir görüşe sahip olup olmama, kendine odaklõ olup olmama, evrensel bir dünya görüşüne sahip olup olmama gibi tutumlarõn bir bütününü ölçmektedir. Bu çerçevede geliştirilen Yerel-Evrensel Tutum Ölçeği nin yapõlan faktör analizi sonrasõnda alt boyutlarõ belirlenmiş ve isimlendirilmiştir. Belirlenen KMO ve Alfa değerlerinden (KMO=,630; Alfa=,533, p=,000;) sonra ölçeğin kullanõlmasõnõn uygun olduğuna karar verilmiştir. Alt boyutlar ve içerikleri şu şekildedir: a) Kendi Merkezli Yaklaşõm: Bireylerin ben merkezli düşünce yapõlarõ, kendi düşüncelerini başkalarõna benimsettirme eğilimleri ve eleştiriye kapalõlõk durumlarõnõ içerir. b) Tek Dünya Görüşü: Bireylerin başka ülkelerden çok kendi ülkelerinin çõkarlarõna öncelik verme eğilimlerini ve ülkelerinin dünyada en iyi ülke olduğu fikrinin eğitimle de savunulmasõ gerektiğine dair düşüncelerini kapsar. c) Evrensel Yaklaşõm: İnsanlõğõn menfaatini düşünme ve tüm õrklara karşõ sorumluluk duygusu taşõma eğilimlerini içerir. Karikatür Krizine Karşõ Tutum Ölçeği Araştõrmaya katõlanlarõn karikatür krizine karşõ tutumlarõnõ ölçmeyi amaçlayan bir ölçek tarafõmõzca geliştirilmiş ve yapõlan faktör analizi sonucunda bu ölçek dört alt boyuttan oluşmuştur (KMO:,685; Alfa:,4897, p=,000). Bu alt boyutlar ve içerikleri şu şekildedir: 4 Peter C. Hill-RalphW. Hood, Measures of Religiosity, Alabama 1999, s

6 32! Veysel Uysal-Ali Ayten a) Şüpheci Yaklaşõm: Karikatür krizini, medeniyetler çatõşmasõ ve Batõ nõn kötü niyetinin bir sonucu gibi algõlamayõ kapsar. b) Tepkisel Yaklaşõm: Bireylerin karikatür krizine karşõ tepkisel tutumlarõnõ (karikatürün çizildiği ve yayõnlandõğõ ülkelerin mallarõnõn boykot edilmesi) içermektedir. c) Hoşgörülü Yaklaşõm: Karikatür krizini Batõ nõn İslâmî değerleri bilmediğinden hareketle düşünce özgürlüğü çerçevesinde değerlendirmeyi kapsar. d) Demokratik Tepkisel Yaklaşõm: Bu alt boyut, bireylerin karikatür krizine karşõ gösterilen tepkileri demokratik sõnõrlar içerisinde değerlendirip değerlendirmemelerini ve tepkileri yeterli bulup bulmamalarõnõ içerir. Verilerin Toplanmasõ ve İstatistiksel Analizi Dindarlõk, yerel-evrensel tutum ve karikatür krizine karşõ tutumlar arasõndaki ilişki ve etkileşimi inceleyen bu çalõşmada araştõrmanõn amacõna ve problemlerine uygun olarak hazõrlanan anket formu, 2006 yõlõnõn Mart ve Nisan aylarõ arasõnda uygulanmõştõr. Uygulamada deneklerin gönüllü olmalarõ ön planda tutulmuş ve uygulamanõn sağlõklõ olmasõ için gerekli olan açõklamalar yapõlmõştõr. 400 kişiye dağõtõlan anketlerden 390 õ araştõrmacõlara ulaşmõştõr. Anket formlardan 8 i eksik doldurma nedeniyle değerlendirme dõşõ bõrakõlarak, 382 anket değerlendirmeye alõnmõştõr. Veri analizi SPSS paket programõ yardõmõyla yapõlmõştõr. Ölçeği oluşturan maddeleri faktörleştirmede temel bileşenler analizi, maddeler arasõndaki iç-tutarlõlõğõ belirlemek için iç-tutarlõlõk analizi ve değişkenler arasõndaki ilişki ve etkileşimin tespitinde çoklu regresyon analizi kullanõlmõştõr. Bulgu ve Yorumlar Daha önce ifade edildiği üzere karikatür krizine karşõ tepkiler ile dindarlõk ve yerel-evrensel tutum arasõndaki ilişki ve etkileşim bu araştõrmanõn konusudur. Kabul edilen belirli parametreler çerçevesinde incelenen tutumlar arasõnda ilişki vardõr görüşü ve araştõrma amaçlarõ doğrultusunda değişkenler arasõ ilişkileri incelemek ve genel bir durum tespiti yapmak için çeşitli istatistik metot ve teknikleri kullanõlmõştõr. Şimdi elde edilen araştõrma bulgularõ çerçevesinde Dindarlõk, yerel-evrensel tutum ve karikatür krizine yaklaşõmlar nasõldõr?, Dindarlõk ile yerel-evrensel tutum arasõnda ilişki var mõdõr?, Dindarlõk ve yerel-evrensel tutumlarõn karikatür krizine karşõ tepkiler üzerinde nasõl bir etkisi vardõr? sorularõna cevap arayalõm.

7 Karikatür Krizi Bağlamõnda Yerel-Evrensel Tutumlar ve Dindarlõk! 33 Dindarlõk kapsamõna giren tutum ve davranõşlar bakõmõndan genel durum nasõldõr? Dindarlõk değişkenleri dört ayrõ ölçek ya da tutumdan oluşmaktadõr. Bunlar iç-kaynaklõ dinî yönelim, dine verilen önem derecesi, kutsala saygõ ve öznel dindarlõk algõsõ olarak ifade edilmiştir. Bu değişkenlerle ilgili tutum ya da eğilimlerin göstergesi olarak aritmetik ortalamalar esas alõnarak topluca grafik halinde sunulmuştur. Daha önceki araştõrmalardan da yola çõkarak Türk halkõnõn genel olarak dindar olduğu, dine önem verdiği, hem kendi dininin hem de başka dinlerin kutsallarõna karşõ saygõ gösterilmesi gerektiğini düşündüğü hipotez olarak belirlenmiştir. Bireylerin dinî tutum ve yönelimlerinin göstergesi olan aritmetik ortalamalarõn histogramlarõ çõkarõlarak görsel hale getirilmiş, böylece katõlõmcõlarõn dindarlõk profilleri ortaya konmuştur. Grafik-1: Deneklerin Dindarlõk Değişkenlerinden Aldõklarõ Ortalamalar 5 4,5 4 4,04 4,33 4,49 3,85 3,5 3 Ort. 2,5 2 1,5 1 0,5 0 İç-kaynaklõ Dini Yönelim Dine Verilen Önem Kutsala Saygõ Öznel Dindarlõk Algõsõ Ort. Grafikteki bulgulara göre deneklerin genelinin kutsala saygõ konusunda en yüksek ortalamalara sahip olduklarõ gözlenmektedir. Sonra da sõrasõyla dine verilen önem, iç kaynaklõ dinî yönelim ve son olarak öznel dindarlõk algõsõ gelmektedir. Bu bağlamda araştõrmaya katõlanlarõn, dinlerin kutsalõna saygõ konusunda büyük bir hassasiyet gösterilmesi gerektiğini düşündükleri söylenebilir. Buradan hareketle deneklerin aynõ hassasiyetin kendi dinî inançlarõ ve kutsallarõna da gösterilmesi yönünde bir beklenti içerisinde olduklarõ anlaşõlmaktadõr. Ayrõca kutsala saygõ gösterilmesi konusundaki bu düşüncelerinin arka planõnda yatan güçlü bir dinî ve kültürel temel olsa gerektir. Tarihî ve kültürel süreç içerisinde oluşan ve Anadolu da -özellikle İstanbul da- çok farklõ kültürlerin yüzyõllardõr birlikte uyum içerisinde yaşayabilmiş olmalarõ şeklinde tezahür eden kolektif

8 34! Veysel Uysal-Ali Ayten şuurun etkili olduğunu söyleyebiliriz. Bu bulgularõ ve yorumu destekler mahiyetteki sonuçlarõn başka araştõrmalarda da elde edildiği görülmektedir. 5 Bulgularda görüldüğü üzere dine verilen önemi yansõtan puan, dinî yönelim puanõndan daha fazladõr. Dolayõsõyla bu bulgu, araştõrmaya katõlanlarõn zihinsel ve duygusal tutumlarõnda dini önemsediklerinin bir göstergesidir. Diğer yandan bu bulgu günümüz insanõnõn, -özellikle örneklemin- dinî yaşantõ ve tutumlarõ hakkõnda da önemli ipuçlarõ vermektedir. Bu verilerden hareketle, araştõrmaya katõlanlarõn dine önem vermesine rağmen dini yaşama ve ona göre hayatõnõ şekillendirme konusunda biraz daha ilgisiz davrandõklarõ düşüncesi de akla gelebilir. Bununla beraber iç-kaynaklõ dinî yönelimi yansõtan puanlarõn yüksek olmasõndan hareketle deneklerin hem dine önem verdikleri hem de dini hayatlarõna yansõtma eğiliminde olduklarõnõ ifade etmek mümkündür. Araştõrmaya katõlanlar kendi öznel dindarlõklarõnõ değerlendirme konusunda ise cüretkâr değillerdir. Onlar kendi dindarlõk düzeylerini dindar ve biraz dindar şeklinde orta seviyeye yakõn görmektedir. Bu çerçevede deneklerin ideal olan üst seviyedeki dindarlõğõ (çok dindar) bildikleri ve ona göre kendilerinin dindarlõklarõ hakkõnda mütevazõ bir değerlendirme yaptõklarõ düşünülebilir. Dinî tutum ve davranõşlara ilişkin genel durumu verdikten sonra karikatür krizine karşõ tutum ve yerel-evrensel tutumlarõ gösteren bulgulara geçebiliriz. Karikatür Krizine Karşõ Tutum ve Yaklaşõmlarda Genel Durum Nasõldõr? Karikatür krizine karşõ tutum ilgili sorulara verilen tepkiler, yani söz konusu görüşlere katõlma derecesi kastedilmektedir. Bu hususla ilgili bir genel tutum göstergesi ve konuya farklõ yönlerden yaklaşõm biçimleri olarak kabul edilen 4 alt faktör vardõr. Bu hususlarla ilgi tutumlara ilişkin aritmetik ortalamalar grafik halinde topluca verilmiştir. Yukarõda dindarlõk değişkenlerini irdelerken de bahsettiğimiz gibi araştõrmamõzda dinlerin kutsallarõna saygõ gösterilmesi gerektiğini düşünen bireyler, karikatür krizinde de bu olayõ (Hz. Muhammed in karikatürlerinin uygun olmayan figürlerde çizilmesi ve yayõnlanmasõ) kendi kutsalõna saygõsõzlõk olarak değerlendirecektir. Dolayõsõyla bu olaya karşõ gösterilmesi muhtemel tutum ve davranõş tercihlerinde tepkisel ve şüpheci bir yaklaşõm sergileyecektir. 5 krş. Ali Çarkoğlu-Binnaz Toprak, Türkiye de Din, Toplum ve Siyaset, s. 82.

9 Karikatür Krizi Bağlamõnda Yerel-Evrensel Tutumlar ve Dindarlõk! 35 Grafik-2: Deneklerin Karikatür Krizine Karşõ Tutum Değişkenlerinden Aldõklarõ Ortalamalar 5 3,57 3,1 4,29 4,03 4,5 4 3,5 2,58 3 2,5 2 Ort. 1,5 1 0,5 S1 Karikatür K. Tutum: Genel Demokratik Tepkisel Yaklaşõm Hoşgörülü Yaklaşõm Tepkisel Yaklaşõm Şüpheci Yaklaşõm 0 Bulgulara göre ortalamalar büyükten küçüğe doğru sõralandõğõnda, karikatür krizine ilişkin tutumlarda mallarõ boykot etme ve tepki gösterme gibi tepkisel davranõşlarõ destekleme eğiliminin daha yüksek olduğu ve bunun ardõndan şüpheci yaklaşõmõ oluşturan kanaatlerin ağõr bastõğõ gözlenmektedir. Hoşgörülü yaklaşõm boyutuna giren tutumlarõ yansõtan ortama puanõn (2.58) düşük olmasõ da Batõ nõn müslümanlara karşõ kasõtlõ olduğu, fikir ve ifade özgürlüğü çerçevesini aştõğõ yönünde duygu ve düşüncelerin paylaşõldõğõnõ göstermektedir. Bütün bu bulgular ve deneklerin dindarlõk değişkenlerinden aldõklarõ puanlar dikkate alõndõğõnda şu sonuçlara ulaşmak mümkündür: Tüm dinlerin kutsalõna saygõ gösterilmesi gerektiğini düşünen ve kendi kutsalõna saygõ bekleyen bireylerin, bu çerçevedeki bir saygõsõzlõk karşõsõnda tepkisel bir yaklaşõm gösterme eğilimleri yüksektir. Araştõrmaya katõlanlar, kendi kutsallarõ konusunda daha önceki saygõsõzlõklarõ da dikkate alarak karikatür krizi karşõsõnda şüpheci yaklaşõm gösterme (yani Hz. Muhammed in karikatürlerinin çizilmesini kendilerine ve inandõklarõ değerlere karşõ daha kapsamlõ, olumsuz bir tavrõn ve önyargõnõn bir parçasõ olarak değerlendirme) eğilimindedirler. 6 Yerel-Evrensel Tutum ve Yaklaşõmlarda Genel Durum Nedir? Katõlõmcõlarõn karikatür krizine ilişkin tepki ve tutumlarõna etki edebileceği düşünülen ve analizlerde yerine göre hem bağõmlõ hem de bağõmsõz değişken olarak kabul edilen yerel-evrensel tutum ile ilgili genel durum nasõldõr? Araş- 6 Benzer bir yaklaşõm o günlerde önemli isimler (Prof. Dr. Ali Bardakoğlu, Ali Bulaç vb.) tarafõndan da dile getirilmiştir (Milliyet Gazetesi, 5 Mart 2006; Zaman Gazetesi 13 Şubat 2006).

10 S1 36! Veysel Uysal-Ali Ayten tõrmaya katõlanlarõn yerel-evrensel tutumlarõnõ yansõtan bulgular bu soruya cevap vermektedir. Grafik-3: Deneklerin Yerel-Evrensel Tutumlardan Aldõklarõ Ortalamalar ,0 3,9 3,9 3,0 0 Kendi Mekezli Yaklaşõm Tek Dünya Görüşü Evrensel Yaklaşõm Genel Yerel- Evrensel Tutum Araştõrmaya katõlanlar, yerel-evrensel tutum ölçeğinden sõrasõyla evrensel yaklaşõm (ort=3,93), tek dünya görüşü (ort=3,92), genel yerel-evrensel tutum (ort=2,96) ve kendi merkezli yaklaşõm (ort=2,01) puanlar almõşlardõr. Bu ortalamalar, özelde araştõrma grubunun genelde ise Türk toplumunun, başka ülkelerden çok kendi ülkelerinin çõkarlarõna öncelik verme eğiliminde olduklarõ ve ülkelerinin dünyada en iyi ülke olduğu inancõnõn eğitimle savunulmasõ gerektiğine dair duygu ve düşüncelere sahip olduklarõ fikrini akla getirmektedir. Aynõ zamanda tüm insanlõğõn menfaatini düşünme ve tüm õrklara karşõ sorumluluk duygusu taşõma eğilimine de sahip olduklarõ görülmektedir. Yerel-evrensel tutumun tek dünya görüşü ve evrensel yaklaşõm boyutlarõndan alõnan ortalamalar bunun kanõtõdõr. Başka bir ifadeyle bireyler, kendi ülkelerine öncelik tanõrken evrensel sorumluluklarõnõn olduğunu da kabul etmektedir. Dindarlõk Karikatür Krizine Karşõ Tutum ve Tepkileri Etkiliyor mu? Katõlõmcõlarõn karikatür krizine karşõ genel tutumlarõ ile dindarlõk durumlarõ (iç kaynaklõ dinî yönelim ve kutsala saygõ) arasõnda ilişki ve etkileşim olacağõ düşüncesinden hareketle dindarlõğõn karikatür kriziyle ilgili tutumlarda etkili olup olmadõğõ incelenmiştir. Bu amaçla yapõlan regresyon analizlerinde hep birlikte regresyon modeline sokulan dört dindarlõk değişkeninden ikisinin (iç kaynaklõ dinî yönelim, kutsala saygõ) bağõmlõ değişken olarak kabul edilen karikatür krizine karşõ genel tutum üzerinde etkili olduğu gözlenmiştir.

11 Karikatür Krizi Bağlamõnda Yerel-Evrensel Tutumlar ve Dindarlõk! 37 Tablo 1: Karikatür Krizine Karşõ Tutum ve Dindarlõk Değişkenleri Arasõdaki İlişkiler (Regresyon Analizi-Stepwise Sonuçlarõ) Model R 2 F p 1,081 33,668,000 2,139 30,858,000 Model Standart Beta t p 1 İç-kaynaklõ Dinî Yönelim,289 5,800,000 2 İç Kaynaklõ Dinî Yönelim,284 5,894,000 Kutsala Saygõ,245 5,079,000 Bağõmsõz değişkenler: İç Kaynaklõ Dinî Yönelim ve Kutsala Saygõ Bağõmlõ değişken: Karikatür Krizine Karşõ Genel Tutum Analiz sonuçlarõna göre iç kaynaklõ dinî yönelim tek başõna düşünüldüğünde Karikatür krizine karşõ genel tutum daki değişimin yaklaşõk %29 unu açõklamaktadõr. İç kaynaklõ dinî yönelimle birlikte etkili olduğu görülen kutsala saygõ faktörü ise, Karikatür krizine karşõ genel tutum daki değişimin yaklaşõk %25 ini açõklamaktadõr. Aynõ zamanda dindarlõk değişkenleri ile karikatür krizine karşõ genel tutum arasõnda olumlu ve açõklayõcõlõk gücü yüksek bir ilişki söz konusudur (bkz. Model 2: Beta=0.284, t=5,894, p<0.001; Beta=0.245; t=5,709; p<0.001). Bu bulgular, iç kaynaklõ dinî yönelim ile karikatür krizine karşõ tutum arasõnda olumlu ilişki olduğunu öngören tezimizi doğrulamaktadõr. Bu durum, dindarlõk eğilimindeki artõşõn bireylerin dinî değerlerine ilişkin küçümseyici tutum ve davranõşlara karşõ savunmacõ ve tepkisel davranma eğilimini artõrdõğõnõn bir göstergesidir. Bu bağlamda benimsenen dinî inanç ve değerlerine yönelik olumsuz tutumlar karşõsõnda dindarlõğõn, bireylerde dini savunma ve ona bağlanma şeklinde ortaya çõktõğõ söylenebilir. Dindarlõk ile Yerel-Evrensel Tutumlar Arasõnda İlişki ve Etkileşim Var mõ? Örneklemin yerel-evrensel tutumlarõ ile dindarlõk durumlarõ (iç kaynaklõ dinî yönelim ve kutsala saygõ) arasõnda ilişki ve etkileşim olacağõ, diğer bir ifadeyle dindarlõğõn yerel-evrensel tutumu artõracağõ hipotezinden hareketle dindarlõk ile yerel-evrensel tutum arasõndaki ilişkilere bakõlmõştõr. Bu amaçla yapõlan regresyon analizlerinde hep birlikte regresyon modeline sokulan dört dindarlõk değişkeninden sadece birinin (iç kaynaklõ dinî yönelim) bağõmlõ değişken olarak kabul edilen genel yerel-evrensel tutum üzerinde etkili olduğu gözlenmiştir.

12 38! Veysel Uysal-Ali Ayten Tablo 2: Dogmatik Eğilim ve Dindarlõk Değişkenleri Arasõndaki İlişki (Regresyon/Stepwise Sonuçlarõ) Model R 2 F p 1,010 7,283,000 Model Standart Beta t p 1 İç Kaynaklõ Dinî Yönelim,139 2,699,000 Bağõmsõz değişkenler: İç Kaynaklõ Dinî Yönelim Bağõmlõ değişken: Genel Yerel-Evrensel Tutum Tabloda da görüldüğü üzere İç kaynaklõ dinî yönelim genel yerel-evrensel tutumdaki değişimin yaklaşõk %14 nü (beta=,139) açõklamaktadõr. Değişkenler arasõ ilişki ve açõklayõcõlõk gücünü yansõtan değerler, iki değişken arasõndaki ilişkinin anlamlõ olduğunu açõkça göstermektedir (t=2,699; p=,000). Bu araştõrma örneklemi ve bulgularõyla sõnõrlõ olmak şartõyla dindarlõğõn yerel-evrensel tutumlar üzerinde anlamlõ ve pozitif bir etkisinin olduğu söylenebilir. Bu bulgular, konuyla ilgili hipotezimizi desteklemekte ve daha önce konuyla ilgili olarak yapõlan araştõrmalarõn sonuçlarõyla benzerlik göstermektedir. 7 Yerel-Evrensel Tutumlar, Karikatür Krizine Karşõ Tutumlarõ Etkiliyor mu? Yerel-evrensel tutumlarõn karikatür krizine karşõ tutumlarda etkili olacağõ hipotez olarak belirlenmiş ve yerel-evrensel tutumlar ile karikatür krizine karşõ tutumlar arasõndaki ilişki ve etkileşim incelenmiştir. Bu amaçla yapõlan çoklu regresyon analizinde hep birlikte regresyon modeline sokulan yerel-evrensel tutum boyutlarõndan ikisinin (tek dünya görüşü ve genel yerel-evrensel tutum) bağõmlõ değişken olarak kabul edilen karikatür krizine karşõ genel tutum üzerinde etkili olduğu gözlenmiştir. 7 Diğer çalõşmalarda bu konu, dindarlõk-önyargõ ve dindarlõk-dogmatizm bağlamõnda ele alõnmõştõr. bk. C. Daniel Batson, Religion as Prosocial: Agent or Double Agent?, Journal for the Scientific Study of Religion, sy. 15/1 (1976), s. 31; Vassilis Saroglou, Beyond Dogmatism: The need for closure as related to religion, Mental Health, Religion&Culture, sy. 5/2 (2002), s. 184; Ayrõca Türkiye de yapõlan benzer çalõşmalar için bk. Hasan Kayõklõk-Asõm Yapõcõ, Gençlerde Dinsel Hayatõn Öteki ne Yönelik Tutumlara Etkisi: Çukurova Üniversitesi Örneği Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 5/1 (2005), s. 7-35; Asõm Yapõcõ-Hasan Kayõklõk, Dinsel Eğilimler Ön Yargõ ve Hoşgörüsüzlük Arasõndaki İlişkiler Üzerine Psikolojik Bir Araştõrma, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sy. 14/1 (2005), s ; İbrahim Gürses, Kölelik ve Özgürlük Arasõnda Din, Bursa 2001, s. 116; Asõm Yapõcõ, Dinî Yaşantõnõn Farklõ Görüntüleri ve Dogmatik Dindarlõk, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2/2 (2002), s. 115.

13 Karikatür Krizi Bağlamõnda Yerel-Evrensel Tutumlar ve Dindarlõk! 39 Tablo 3: Karikatür Krizine Karşõ Tutum ve Yerel-evrensel Tutumlar Arasõdaki İlişkiler (Regresyon Analizi-Stepwise Sonuçlarõ) Model R2 F p 1,117 51,481,000 2,148 34,105,000 Model Standart Beta t (p) 1 Tek Dünya Görüşü,346 7,175,000 2 Tek Dünya Görüşü,345 7,278,000 Genel Yerel-Evrensel Tutum,182 3,853,000 Bağõmsõz değişkenler: Tek Dünya Görüşü, Genel Yerel-Evrensel Tutum Bağõmlõ değişken: Karikatür Krizine Karşõ Genel Tutum Analiz sonuçlarõna göre tek dünya görüşü tek başõna düşünüldüğünde karikatür krizine karşõ genel tutum daki değişimin yaklaşõk %34 ünü açõklamaktadõr. Tek dünya görüşü faktörüyle birlikte etkili olduğu görülen genel yerelevrensel tutum faktörü ise, karikatür krizine karşõ genel tutum daki değişimin yaklaşõk %18 ini açõklamaktadõr. Aynõ zamanda genel yerel-evrensel tutum ve karikatür krizine karşõ genel tutum arasõnda olumlu bir ilişki söz konusudur (bk. Model 2: Beta=,182, t=3,853, p<,001). Bu bulgular, yerel-evrensel tutum ile karikatür krizine karşõ tutum arasõnda olumlu ilişkinin olduğunu öngören tezimizi doğrulamaktadõr. Bu duruma göre, genel yerel-evrensel zihniyet ve eğilimdeki artõşõn, dinî değerlere yapõlan olumsuz tutum ve davranõşlara karşõ savunmacõ ve tepkisel davranmayõ artõrdõğõ kanaati oluşmaktadõr. Bir başka ifadeyle benimsenen dinî inanç ve değerlerine yönelik olumsuz tutumlara karşõ dindarlõğõn, dinini savunma ve ona bağlanma şeklinde ortaya çõktõğõ söylenebilir. Sonuç Türk toplumunda karikatür krizine karşõ sergilenen tutum ve yaklaşõmlarõ ele alan bu araştõrmada yapõlan analizler ve elde edilen bulgular çerçevesinde şu sonuçlara varõlmõştõr: Katõlõmcõlarõn kutsala saygõ gösterilmesi konusunda istek ve eğilimlerinin, dini önemseme ve iç kaynaklõ dinî yönelimlerinin oldukça yüksek olduğu, bununla birlikte kendilerini çoğunlukla dindar ve biraz dindar olarak tanõmlayan mütevazi bir öznel dindarlõk algõsõna sahip olduklarõ anlaşõlmõştõr. Kutsala saygõ konusundaki hassasiyete bağlõ olarak katõlõmcõlarõn, söz konusu karikatürlerin çizilmesi ve yayõnlanmasõnõ kendi kutsallarõna saygõsõzlõk olarak gördükleri ve bu olay karşõsõnda tepki gösterilmesi gerektiği kanaatlerinin yanõnda, karikatürlerin çizildiği ve yayõnlandõğõ ülkelerin mallarõnõ boykot etme gibi

14 40! Veysel Uysal-Ali Ayten davranõş eğilimlerinin yüksek olduğu da bulgulanmõştõr. Buradan hareketle bireylerin kimliklerinin bir parçasõ olarak gördükleri dinî ve kutsal değerlere yapõlan bir saldõrõyõ kendi kişiliklerine yapõlmõş bir saldõrõ gibi algõladõklarõ ve ona uygun tepki gösterdikleri söylenebilir. Bir taraftan çocuklara, bütün insanlarõn menfaati için çalõşmayõ öğretmek gerektiği ve farklõ õrktan kişilere karşõ sorumluluğun kendi õrkõndan olanlara karşõ sorumluluk kadar önemli olduğu görüş ve kanaatlerinin benimsendiği anlaşõlmaktadõr. Dolayõsõyla dar dogmatizm sõnõrlarõnõ aşan evrensel bir zihniyetle karikatür krizinin değerlendirildiği söylenebilir. Diğer taraftan eğitimin asõl amacõnõn çocuklara vatanseverlik duygusu ve dünyada en iyi ülkenin kendi ülkesi olduğu şuurunu kazandõrmak olduğu, dünya kardeşliğinden önce kendi ülkesine sadakati güçlendirmek gerektiği gibi görüşlerinin önemsendiği görülmüştür. Bu durumda hem karikatür krizine karşõ tutum ve tepkilerde evrensel bir perspektiften bakõldõğõnõ hem de kendi dinî kimlik ve değerlerini koruma arzusunun etkili olduğunu söyleyebiliriz. Örneklemin Hz. Muhammed in karikatürlerinin çizilmesi ve yayõnlanmasõ na karşõ tepkilerinde, savunmacõ ve reaksiyonel bir dindarlõk biçimi sergiledikleri izlenimi doğmuştur. Buna göre kişilerin dine bağlanma ve dini yaşama yönündeki istek ve arzularõnõn yoğunluğuna bağlõ olarak dinine ve dinî değerlerine karşõ yapõlan menfi hareketleri hoş karşõlamadõklarõnõ ve benimsenen dinî inanç ve değerlere yönelik olumsuz tutumlara karşõ dindarlõğõn, dinine bağlanma ve onu savunma şeklinde ortaya çõktõğõnõ söylemek mümkündür. Dindarlõk ile yerel-evrensel şeklinde ifade edilen tutumlar arasõnda olumlu bir ilişki söz konusudur. Dini yönelimdeki artõşla birlikte yerel-evrensel tutumlarõn yoğunlaştõğõ görülmüştür. Ayrõca dinî inanç ve değerler yanõnda yerelevrensel boyuttaki düşünce ve kanaatlerin de karikatür krizine karşõ sergilenen tepkilerde önemli bir etken olduğu anlaşõlmõştõr.