KAYSER VE ÇEVRESNDE KUZUGÜDENL ARET VE EKIYALIK OLAYLARI

Transkript

1 KAYSER VE ÇEVRESNDE KUZUGÜDENL ARET VE EKIYALIK OLAYLARI Doç Dr. M. Metin HÜLAGÜ * GR Kayseri sancaı, devletçe izlenen iskân siyaseti gerei, tarihî seyri içerisinde Anadolu kentleri arasında dikkat çekici bir boyutta airet çeidine ve nüfusuna sahip olmutur. Yirmi dört Ouz boyundan her boya mensup iki yüz seksen dört airet-oymak ve cemaatin Kayseri ve çevresine yerlemi olduu görülür 1. Kayseri sancaı, muhtelif türden airet-oymak ve cemaatin yanında, aynı zamanda Ermeni ve Rum nüfusunun da aırlıklı olarak yaadıı yerleim yerlerden birisidir. Toplumsal yapıdaki bu çeitlilik, bölgede hayat süren farklı boy ve kollardan airet, Müslim ve gayr-i Müslim unsurlar ile daha da nazik bir durum kazanmıtır. Ayrıca bölgede göçebe hayat tarzının, isteyerek veya istemeyerek, benimsenmi bir yaam tarzı haline gelmi olması; deiik cezalarla ehrin bir kısım suçluların sürgün mahalli olarak benimsenmesi; olumsuz iklim artlarının zaman zaman bölge insanlarını kıtlık ve hastalık gibi ciddi sıkıntı ve sarsıntılarla karı karıya bırakması ve sair nedenlerledir ki Kayseri sancaı civarında tasallut ve ekıyalık olayları, dönem olarak üzerinde durduumuz on dokuzuncu asrın ortalarında olduu gibi, her zaman için kolaylıkla meydana gelebilmitir. Kayseri sancaı ve çevresinde ekıyalık hareketinde bulunan ve halka zulmedip mallarını gasp eden airetlerden birisi de Kuzugüdenli aireti olmutur 2. Kuzugüdenli aireti Türkmen topluluundan olup Adana sahilleri ve Yüreir kazası, Tarsus havalisi, Sivas sancaında Yeni l kazası, Nide, Rakka ve Kayseri de yerlemi ve yaamıtır 3. Ekıyalık hareketleri içerisinde Kuzugüdenli airetinin varlıı daha ziyade Yeni l airetleri mensuplarından olup Kayseri sancaında oturanlar açısından dikkat çekicidir. Bu airet mensupları arasında, farklı zamanlarda farklı oranlarda olmakla birlikte, her zaman için hırsızlık ve yol kesicilikte bulunan kimseler yer alabilmitir 4. Ele alınıp incelenen konu ile ilgili belgelerde her ne kadar ekıyalık veya ekıya tabirlerine yer verilmise de bu ekilde tabir edilen kelimelerden kasıt bu ii bir yaam tarzı haline getirerek veya ulamak istedii hedefe varmanın bir yolu olarak deerlendirerek kurulu düzen veya merkezi otorite ile karı karıya gelmek, ona bakaldırmak, onunla süreli veya süresiz bir çatıma içerisine girmek deildir. leriki satırlarda yer alan örneklerden de anlaılacaı üzere, bu tabirler sınırlı bir anlam yükü ile karımıza çıkmaktadır. Belgelerde ekıyalık, ekıya veya akilik ve aki diye tanımlanan hareketler daha çok idarî ve iktisadi bozukluklar yanında sosyal duyarsızlıklar ve bencil yaam biçiminden kaynaklanmı olup, kurulu düzenle çatımayı hiçbir zaman için hedef olarak benimsememitir. Ekıyalık eden veya etrafa tasallutta bulunan kimseler belirli bir airetin üyesi olmak, muayyen bir guruba ait bulunmakla birlikte bu tür davranıları kendileri ile sınırlı kalmı, olumsuz hareketleri mensubu bulundukları aireti hiçbir zaman için ilzam etmemitir. Bilakis airetin önde gelenleri menfi davranılar sergileyen üyelerini o tür hareketlerde bulunmaktan caydırmak, gerekirse cezalandırmak yoluna gitmilerdir. Kuzugüdenli airetine mensup ekıyaların etrafa vermi oldukları zararlar daha ziyade yaylaklarına çıktıkları sırada meydana gelmi, kılaklarında bulundukları zamanlarda ise, alınan askeri tedbirler dolayısıyla, etrafa zarar vermeye cesaret edemedikleri görülmütür 5.

2 Kuzugüdenli ve Afar aireti gibi airet ekıyasının zararlarının giderilmesi noktasında devlet, bu olayları bölgede bulundurduu süvari nizamiye, birkaç takım atlı ve bir miktar zaptiye neferi ile önlemeye çalımıtır. Askerî kuvvet Nide, Nevehir ve Kırehir civarında görev yapmı, bu havalide meydana gelecek olayları bertaraf etmek için tedbirler almıtır. Örnein, Nide sancaında airetlere mensup ekıyalarının liva halkının can ve mal güvenliine zarar vermesini önlemek, yollarda soygunda bulunmaları ve adam öldürmelerinin önüne geçmek üzere Konya tarafında bulunan süvari ikinci alayın dördüncü bölüü bu bölgede görevlendirilmitir. Ayrıca Nide, Nevehir, Kırehir ve Kayseri taraflarında asker bulundurulmu, bu çevrede emniyetin salanmasına gayret edilmitir. Bundan dolayıdır ki Kayseri havalisinde bulunan süvari alayları ile piyade taburlarının memuriyet süreleri uzatılmıtır 6. Ancak Kuzugüdenli airetinin bir zamandan beri, özellikle 1847 yılında meydana gelen tasallutları, hırsızlık ve adam öldürme hareketlerine cüret göstermelerinden ötürü bölge ahalisinin güvenlii ortadan kalkmı, insanlar mal ve canlarının emniyetinden emin olamaz hale gelmilerdir. Halk, korktukları için, uzun bir süre evlerine kapanarak kapılarından dıarı çıkamamılardır. Böyle bir durum ise bölgede ziraat ve ticaretin yüz üstü kalmasına neden olmutur. Bundan muzdarip olan bazı kimseler ekıyalık hareketinde bulunanların üzerlerine gidilerek gereinin yapılmaması halinde, insanların çoluk çocuunu yanlarına alarak, daha emin beldelere kaçıp gideceklerini dile getirmilerdir 7. Airetin bir kısım üyeleri halkın yolunu keserek sahip oldukları nakit paranın yanında, bal mumu, battaniye, berber aynası, berber taı, çakı, çuka, enfiye kutusu, enfiye tabakası, entari, fermane, fildii tarak, gazlı çakı, hırka, ngiliz usturası, kahve tavası, kazan, kemik tarak, mavi boncuk, merkep, mest, misk kutusu, palan, sabun, al, alvar, tarak, tesbih, top bez, Tosya kuaı, un ve benzeri mallarını soymak ve gasp etmek suretiyle halkı perian etmilerdir 8. Örnein bir kısım ahalinin Bozok (Yozgat) ve Sivas taraflarından pahalı bir fiyatla alıp getirmekte oldukları zahire yolda Kuzugüdenli ve Afar aireti mensupları tarafından gasp ve yama edilmitir 9. Airet mensubu olup ekıyalık yapan kimselerin hareketleri sadece yol kesicilik yahut hırsızlık suretiyle insanların maddî anlamda mal ve servetlerini almak ve çalmakla sınırlı kalmamıtır. nsanların eya ve hayvanlarını almanın, ziraat ve ticaretlerine sekte vurmanın ötesinde ahaliden bir kısmına hakarette bulunmak, iddetli biçimde dövmek, çırılçıplak soymak, namuslarını kirletmek, ate etmek veya idam ederek öldürmek yahut kendilerini aır derecede yaralamak, hanelerini yakmak ve dolayısıyla ailelerin daılmasına sebep olmak gibi manevî anlamda zarara uramalarına da neden olmulardır 10. Maruz kalınan bu katliam ve yamalar nedeniyledir ki Kayseri ve çevresinde insanların can ve mal güvenlii ciddi anlamda ortadan kalkmıtır. Yukarıda ifade edilmeye çalıılan davranılar içerisinde bulunan airet mensuplarının bazılarının isimleri belgelerde alenen zikredilmi, ilemi oldukları suçlar açıkça dile getirilmitir. Örnein Karabekir olu Mehmed Kethüda amcası olu Mustafa, Kızılolan ve sair kimseler beraberlerinde bulunan aveneleri ile birlikte Karacaviran köyünün 22 hanesini basmı ve daılmasına sebep olup halkın mal ve eyasını, çok sayıda davarını, hanelerinde bulunan zahirelerini ayrıca kiliselerinde yer alan 5 10 bin kuruluk mumlarını gasp etmilerdir 11. Yine Kuzugüdenli aireti kethüdası ve arkadaı Abdulaziz isimli ahıslar birkaç arkadaı ile birlikte bir gayr-i Müslimi silah ile vurup öldürmüler, malını mülkünü de gasp etmiler, bir takım uygunsuzluklarda bulunarak Bozok ve Kayseri sancakları dâhilinde bulunan köyler ahalisine ve yollarda bulunan bina sakinlerine türlü türlü saldırı ve tecavüze yeltenmilerdir. Yine adı geçen airet mensubu olan Karabekir olu Mehmet Kethüda maiyetindeki on be nefer süvari ile üç yüze yakın hayvan sürüsünü sürerek Çukur köyü (Özvatan) ekili arazilerini 2

3 hayvanlarına tepelettirmi ve telef ettirmitir. Bu gibi hareketlerde bulunmanın ötesinde ayrıca zaman zaman fukara halka ve yolculara zarar ve ziyanda bulunmutur 12. Yine Germir köyü ile Kayseri arasında olup köylerine gitmekte olan kimseler, üç süvariden oluan Kuzugüdenli airet mensuplarının tasallutuna uramılardır. Ekıyaya karı direnmilerse de çırılçıplak soyulmaktan ve beraberlerinde bulunan mallarının gasp edilmesinden kendilerini kurtaramamılardır 13. Kuzugüdenli airetine mensup çeteler Kayseri ve havi olduu kaza ve köylerde bulunan büyük reaya kiliselerine buyuruldu tarzında sahte tezkereler göndererek son derece aır katliam ve yamalarda bulunmular, kiliselerini tahrip edip bir kısım kadın ve kızlarını alıp dalara kaldırmılardır. Bu anlamda Karacaviran köyünü basan Kuzugüdenli airetine mensup iki yüz ekıya köyü tahrip etmi, ahalisini perian ederek 30 küsur bin kuruluk mal ve erzaklarını gasp etmi, halkın malını tamamıyla yama ettikten sonra namuslarını da kirleterek ahaliyi daıtmılardır 14. Emlâk ve arazilerini geride bırakarak can korkusu ile etrafa daılan köylüler civar kaza ve köylere sıınmılardır 15. Sarıolan kazasına tabi Karacaviran köyünde bulunan kiliseye, adı geçen kaza civarında kılakları olan Kuzugüdenli airetine balı ahıslardan olup o tarihte Kayseri Meclisi nde bulunan Molla Mehmet Kara Ebubekir olu Mustafa ve Ömer Kethüda ve Mehmet Kethüda Karaca Mehmet Kethüda ve sair taraftarları hücum ederek içerisinde bulunan 32 bin kuru kıymetindeki hususî mal ve eyayı soymular, kiliselerini de yakıp yıkarak Rum milletine hakarette bulunmular, ahalinin eya ve hayvanını alıp gasp ederek kendilerini büyük derecede zarar ve ziyana uratmılardır 16. Daha önceki satırlarda da belirtildii üzere ekıyalık eden ahıslar gerek hedef olarak benimsemedikleri, gerekse herhangi bir cezaya maruz kalmayı istemedikleri için kurulu düzen ile çatıma içerisine girmekten iddetle kaçınmılardır. Ancak bu tutumun zaman zaman istisnaları da söz konusu olabilmitir. Örnein bir müddetten beri Kayseri sancaı kaza ve köylerinde dolaarak akilik eden kimselerden bir kısmı süvari zaptiyeden iki kiiyi idam ederek öldürmülerdir 17. Bu tür hadiselerin yaandıı zamanlarda ekıyalara karı idari makamlarca daha ciddî ve zecrî tedbirler alınmaya, ekıyaların yakalanarak cezalandırılmalarına çalıılmıtır. Bu noktada idarecilerin airet ile yakınlık ve akrabalıkları onları karı uygulanması öngörülen tedbirlerin alınmasını veya ekıyanın cezaya çarptırılmasını engelleyici bir rol oynamamıtır. Örnein daha evvelce Kuzugüdenli airetinden sorumlu olmak gibi bir vazifede bulunmu olan Kaymakam Mustafa Rütü Aanın görevde bulunduu bir sırada kaza meclisince alınan karar gerei ekıyanın yakalanması ve layık olduu cezaya çarptırılması için üzerlerine askeri kuvvet sevk edilmi, ancak silâh kullanmaya gerek kalmadan 30 kadar sergerde teslim olmulardır. Sergerde veya ekıya diye nitelendirilebilecek olan bu insanlar stanbul dan gelen emir üzerine Sivas a yargılanmak üzere muvazzaf zaptiyelerin gözetiminde götürülmek üzere yola çıkarılmısa da Kuzugüdenli airetinin dier bir kısım üyeleri tarafından geceleyin yapılan bir baskın sonucunda zaptiye neferleri etkisiz hale getirilmi, ahaliden bazıları silahla vurularak öldürülmü, netice itibarıyla adı geçen tutukluların Sivas a götürülmelerine engel olunulmutur 18. Yine Sarıolan kazasına giden bir kimse Kuzugüdenli airetinden iki hırsız atlısının muhatabı olmu, ancak iddetli biçimde dövülmek, hakarete maruz kalmak ve bir adet merkebini ve 200 kuruluk malını ekıyalara teslim etmek suretiyle hayatını kurtarabilmitir. Sarıolan kazası ahalisinden yüz yetmi hanenin hayvan ve eyalarının tümü gasp edilmitir 19. Kuzugüdenli aireti mensuplarının sebebiyet vermi oldukları ekıyalık hadisesinin genel olarak Kayseri sancaı kaza ve köylerinde cereyan ettiini söylemek mümkündür. Ekıyalar, Kayseri sancaında faaliyetlerini rast geldikleri ve fırsat buldukları mahallerde ve yollarda bulunan evlere tasallutta bulunarak icra etmilerdir. Ancak bu tasallut ve zulümlerini daha ziyade Nide, Nevehir, Bozok (Yozgat), Kırehir civarı yanında Kayseri ye tâbi Sarıolan 3

4 kazasına balı Karacaviran, Çukur ve Germir köylerinde younlatıını söylemek de mümkündür. Halkı canından bıktıran, mal ve mülkünü her fırsatta yamalayıp gasp eden Kuzugüdenli airetine mensup ekıyalar aleyhinde ilgili devlet kademelerine ikâyetlerde bulunulmutur. ikâyetçiler arasında muhtelif mahallelerin muhtar, imam ve papazları gibi toplumun ileri gelen ahsiyetleri yanında bizzat soygun, katliam veya hakarete muhatap olan kimseler de yer almılardır 20. Örnein Kayseri de ikamet etmekte olan bata Rum milleti metropoliti ve rahiplerinden bazıları ve kocabaısı ehirde toplanan meclise gelerek ikâyetlerini arz etmilerdir. Madurların temsilcileri olarak metropolit ve dier dinî ahsiyetler maruz kaldıkları maduriyetin giderilmesi ve gasp edilen mal ve eyaların sahiplerine iadesi için kendileri adına bir kıta ferman-i âli çıkarılması temennisinde bulunmulardır 21. Yukarıda kısaca belirtilmeye çalıılan ekavet olayları neticesinde ilgili ahısların uramı oldukları zarar ve ziyanın hesabının sorulması yolunda durumlarını bir arzuhal ile dile getirmeleri ve devletin baı akına diyerek ihkak-i hak için talepte bulunmaları üzerine yakalanabilen suçlular muhakeme olunmular, hapsedilmek veya sürgüne gönderilmek gibi deiik cezalara çarptırılmılardır. Ayrıca gasp etmi oldukları mallar ellerinden alınarak sahiplerine iâde edilmitir. Ekıya zaman zaman suçlarını inkâr ederek cezadan kurtulmak üzere özü ve sözü doru kimselerden kendilerine ahitler bulmaya çalımılarsa 22 da hak ettikleri cezaya çarptırılmaktan kurtulamamılardır. Ekıyalık olayı adî bir suç boyutunda kaldıı sürece, slâm Ceza Hukuku açısından ta zir cezası kapsamında ilem görmü ve dolayısıyla ilenen suçun boyutuna göre verilen cezanın cinsi de deiik olmutur. Örnein pranga cezası adî ekıyalık hareketinde bulunan kimselere verilen cezalardan birisini tekil etmitir. Takdir edilen ceza bazen pranga cezası eklinde tecelli ederken bazen de süresiz sürgüne göndermek eklinde tezahür edebilmitir. Ta zir cezasında cezanın tayininin, suçlunun durumu ve ilenen suçun mahiyetine balı olarak, hâkimin takdirine bırakılmı olması potansiyel suçluları, dier bir ifade ile suç ilemeye meyilli kimseleri nihaî olarak maruz kalabilecekleri neticeden endie duymaya ve dolayısıyla da, bir süre için dahi olsa, herhangi bir vukuata teebbüs etme cesaretini kendilerinde bulamamaya sevk etmitir. NETCE Ekıyalık olayları Anadolu da tarihin hemen her devrinde mevcudiyetini muhafaza eden sosyal bir vakıa olmutur. Bu vakıa toplumun içerisinde bulunduu refah seviyesi, eitim düzeyi ve merkezî otoritenin caydırıcılıı ile yakından alâkalı olduu gibi, kültürel bir boyutu da sürekli beraberinde taımıtır. On dokuzuncu asrın ortalarında Kayseri ve civarında Kuzugüdenli airetine mensup ekıyalar tarafından icra edildiine ahit olduumuz yukarıdaki hadiselerde, ekıyalık noktasında, yerli ve yabancı, Müslim veya gayr-i Müslim topluluklar arasında herhangi bir ayırım yapılmadıı açıkça görülmektedir. Örnein Daıstan tarafından olup mam afi mezhebine balı bulunan ve Hicaz tarafından gelip Kayseri kazalarından Sarıolan kazası civarından sekiz erkek ve beraberlerindeki kadınlarla birlikte memleketlerine gitmekte olan kimseler Kuzugüdenli airetine mensup bir kısım ekıyanın tasallutuna maruz kalmılardır. Ekıyalar, milliyetine, hüviyetine, dinine ve maksadına bakmaksızın bu insanların sahip oldukları eya ve hayvanlarını ellerinden alarak kendilerini soymaktan çekinmemilerdir. Yine aynı ekilde, Karacaviran köyünde bulunan kiliseyi yamalamak ve kilise mensuplarını, hukuka ve insafa sımayacak uygulamalarıyla, canından bezdirmek veya öldürmekten de kaçınmamılardır. Geçmite hemen hemen bütün Anadolu da deiik isimler ve muhtelif guruplar tarafından icra edilmi olan ve Cumhuriyet e kadar da varlıını muhafaza eden bu tür hadiselerin bünyesinde birçok olumsuzluu barındırdıı malumdur. Ancak yaanan bu tür hadiseler ilgili 4

5 bölgenin toplumsal ve kültürel yapısı, insanının yaam düzeyi, giyim-kuam ve hayat tarzı, temel ihtiyaçları, Kayseri ehri ve civarında sürdürülmekte olan ticarî hayatın çeitlilii, boyutu ve deeri gibi ticarî hususlar hakkında deerli bilgiler içerdii de üphesizdir. 1 Kayseri Sancaı ve çevresine yerleen airet ve cemaatler için bak: Emir Kalkan, Kayseri ye Yerleen Türk Toplulukları, Türk Dünyası Aratırmaları, Sayı 17, Nisan 1982, s Ayrıca bak: S. Burhanettin Akba, Kayseri Yöresine Yerleen Türk Boyları ve Akraba Toplulukları, Kayseri Babakanlık Osmanlı Arivi (BOA), rade-i Meclis-i Vâlâ, No. 2414; 21 evval Cevdet Türkay, Babakanlık Ariv Belgelerine Göre Osmanlı mparatorluunda Oymak, Airet ve Cemaatler, Tercüman Kaynak Eserler Dizisi 1, stanbul 1979, s BOA, Mektubi Kalemi (A-MKT), Belge Nu: 84/87, 25 Cemaziyelahir, Sene BOA, rade-i Meclis-i Vâlâ, No. 2414; 21 evval A.g. vesika. 7 A.g. vesika. 8 A.g. vesika. 9 BOA, A-MKT, Belge Nu: 30/85; 23 Recep, Sene BOA, rade-i Meclis-i Vâlâ, No. 2414; 21 evval A.g. vesika. 12 A.g. vesika. 13 A.g. vesika. 14 BOA, A-MKT-UM, Belge Nu: 28/57; BOA, A-MKT, Belge Nu: 100/83; BOA, rade-i Meclis-i Vâlâ, No. 2414; 21 evval BOA, A-MKT-UM, Belge Nu: 28/ BOA, rade-i Meclis-i Vâlâ, No. 2414; 21 evval A.g. vesika. 18 A.g. vesika. 19 A.g. vesika. 20 BOA, Mektubi Kalemi, Umumi Vilayet (A-MKT-UM), Belge Nu: 74/18; BOA, Mektubi Mühimme Kalemi (A-MKT-MHM), Belge Nu: 2/2, 9 Safer, Sene 62; BOA, rade-i Meclis-i Vâlâ, No. 2414; 21 evval 63; BOA, A-MKT-UM, Belge Nu: 28/ BOA, rade-i Meclis-i Vâlâ, No. 2414; 21 evval A.g. vesika. KAYNAKÇA 1. Cevdet Türkay, Babakanlık Ariv Belgelerine Göre Osmanlı mparatorluunda Oymak, Airet ve Cemaatler, Tercüman Kaynak Eserler Dizisi 1, stanbul 1979, s Babakanlık Osmanlı Arivi, Mektubi Kalemi, Belge Nu: 84/87, 25 Cemaziyelahir, Sene Babakanlık Osmanlı Arivi, Mektubi Kalemi, Belge Nu: 30/85; 23 Recep, Sene Babakanlık Osmanlı Arivi, Mektubi Kalemi, Belge Nu: 100/ Babakanlık Osmanlı Arivi, Mektubi Kalemi, Umumi Vilayet, Belge Nu: 28/ Babakanlık Osmanlı Arivi, Mektubi Kalemi, Umumi Vilayet, Belge Nu: 74/ Babakanlık Osmanlı Arivi, Mektubi Mühimme Kalemi, Belge Nu: 2/2, 9 Safer, Sene Babakanlık Osmanlı Arivi, Mektubi Kalemi, Umumi Vilayet, Belge Nu: 28/ Babakanlık Osmanlı Arivi, rade-i Meclis-i Vâlâ, No. 2414; 21 evval 63. 5