MERUTYET DARES ALTINDA, ERZURUM SEL BASKINI, UNDER THE CONSTITUTIONAL ORDER, THE INUNDATION OF ERZURUM, 1910.

Transkript

1 MERUTYET DARES ALTINDA, ERZURUM SEL BASKINI, UNDER THE CONSTITUTIONAL ORDER, THE INUNDATION OF ERZURUM, Doç. Dr. Mehmet Yavuz ERLER * Özet 1910 yılında Merutiyet daresi altında yaanan Erzurum sel felaketi halk ve devlet arasındaki iletiimi incelemede yeterli tarihi veriler sunmaktadır. Bölge idarecilerinin tefti gezileri afet sahası kurbanlarının sözlü müracaatlarına da olanak salamıtır. Bu durum alıılageldik arzuhal tarzında gerçekleen vatanda müracaatlarının farklı bir boyutunun daha olduunu ispatlamaktadır. Her ne kadar afet bölgesi vatandalarının müracaatları sözlü olarak bölge idarecilerine iletilse de bölge idarecilerinin raporlarına yansıyan bu serzeniler bilindik arzuhal nitelikli yazılı kaynaklara alternatif bir kaynaın daha varlıını ortaya koyar. Bu çalıma, vatandaın devletle irtibatında alternatif olarak belirlenen tefti raporları kaynaklarının da incelenmesi gerektiini ve bu verilerin nasıl deerlendirileceini tarihi olaylardan örneklerle ortaya koymaktadır. Anahtar Kelimeler: Erzurum, merutiyet idaresi, sel, sel felaketi, Abstract An inundation of Erzurum in the year of 1910, under the administration of constitutional law, offers sufficient historical manuscripts in order to investigate the correspondence between the state and the public. The investigation searches of the rulers of the territory make possible to the victims of the disaster zone for that the oral application to the state officials. This case proves that there is another source and way for application rather than well-known regulation of petition (arzuhal). Nonetheless the claims of the public of the disaster zone delivered to the rulers of the territory as an oral application, the claims and requests of the public take its place within the ruler s official investigation report. It hence proves that there is an alternative source, make the publics needs familiar to the Porte along with the known source petition (arzuhal). This study put forward the investigation reports as an alternative sources for the correspondence between the state and the public and evaluates the source, how to make benefit with historical evidences. Key Words: Erzurum, Constitional Order, Flood, Inundation. * Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Öretim Üyesi, myerler@yahoo.com

2 Merutiyet daresi Altında Erzurum Sel Baskını, Osmanlı Devleti, halkın sesini dinleme konusunda her zaman duyarlı olmutur. 1 Ancak bu duyarlılıın harekete geçirilmesi için topluma ya da bireye ait sorunların üst düzey yetkililere sıhhatli bir ekilde ifade edilmesi gerekmektedir. Devlet mekanizmasını harekete geçiren çounlukla sözlü ya da bazı durumlarda yazılı olarak vatanda tarafından idari birimlere ulatırılan müracaatlardır. Osmanlı Devleti nde yaayan bir birey olarak sorunların resmi mercilere ulatırılması için her daim bir aracıya gereksinim bulunmaktaydı. Bu aracı bazen olaanüstü durumlarda yani doal afetler döneminde halkın ayaına gelebilmekteydi. Mülki idarecilerin doal afet bölgelerindeki hasarı bakente rapor etme zorunlulukları madur olan halkın da sorunlarının dinlenmesini gerekli kılıyordu. Bu dinleme ekli, bazen dorudan yapılan teftilerle gerçekletiriliyor bazen de yarı sivil kamu görevlilerine yapılan sözlü ya da yazılı müracaatlarla belirginlik kazanıyordu. Her iki durumda da halkın sözlü talepleri ya da sorunlarının ifadesi resmi kurumlarca dilekçe haline dönütürülerek halkın azıyla en üst düzeydeki idari birimlere yönlendirilmekteydi. Halkın beyanatları dorultusunda resmi kurumlarca Mutasarrıfı tarafından gerçekletirilen bir keif gezisinin raporunu içeren telgraf; devlet ve halk arasındaki balantıya dair ipucunu da gerçekletirilen incelemeler, talepleri deerlendiriyor ve daha üst düzey resmi kurum ve kurululara bilgi aktarıyordu. Yine halkın taleplerine cevap olarak tahsisatı yapılan yardımlarda aynı yolu takip edilerek halka ulaması gerektii varsayılan bir gerçekliin ötesinde kurumsallamı bir hiyerari olarak belirginlik kazanmıtı. Bütün bu bürokratik kabullenililie aykırı olarak, resmi kurumlara yönelik olarak gerçekleen bireysel müracaatları da gözardı etmek doru bir yaklaım olmasa gerektir. 1909/1910 yılları içinde Erzurum Vilayeti, Dâhiliye Nezareti, Maliye Nezareti, Bayındırlık ve Nafıa Dairesi vs. kurumlar arasında gerçekletirilen resmi yazımalar; halk ve devlet arasındaki irtibatın bir sel felaketi ile nasıl tesis edildiini ortaya koymada, yeterli tarihi kanıtları aratırıcının hizmetine sunmaktadır. 10 Eylül 326 tarihinde Erzincan bünyesinde barındırmaktadır. Telgraf metninde geçen... seylabzade olduu arz idilen Sisi Daı ve Aysi karyelerine... 2!" #$ %& # ' # "%( $ ))*+,)-./0 ' %! )() $! 3 "), 3 4! $. 5 ),) + ' + '"! / 6!"!###$-78)0 0$91):;)-

3 116 ERLER, M. Yavuz baresi ilk etapta dikkat çekmemekle beraber incelendiinde; Sisi Daı ve Aysi köylerindeki sel felaketinin bir ekilde üst düzey idari makamlara iletildii arz idilen ibaresinden anlaılmaktadır. Sel felaketi ile ilgili olarak kimlerin nasıl ve ne ekilde bilgi verdii ve devletten ne gibi taleplerde bulunulduu açık olmamakla birlikte; gerekli yetkili mercileri harekete geçirerek Erzincan Mutasarrıfı nı afet bölgesinde bir tür hasar tespit inceleme gezisi yapmaya mecbur bıraktıı ortadadır. Bu nedenledir ki, çalımamızda kaynaı belli olmayan sözlü müracaatlar ve kaynaı belli olan yazılı bavurular üzerinde durulacaktır. Aynı zamanda doal afet nedeniyle gerçekleen müracaatlara resmi kurumların yaklaımları da incelenecektir. 1. Devlet Kurumlarının Çalımaları ve Bu Esnada Ayaküstü Yapılan Sözlü Talepler Doal afetler sonucunda devletin madurlara sahip çıkması beklentisi modern devlet anlayıının geliimine paralel bir süreci ifade eder. Devlet yetkililerinin hasar tespiti için gerçekletirdikleri yöresel gezi ve incelemeleri vatanda ve yetkili ahısları bir araya getiren olaan uygulamalardır. Bir arada bulunmuluun oluturduu uygun ortam vatandaların devletin yetkili kıldıı ahıslarla birebir diyalog kurma fırsatı sunmaktadır. Erzurum da yaanan sel ve dolu nedeniyle madurların serzenilerini yörede yetkili kılınan devlet temsilcilerine ulatırdıı gerçei, titiz bir satır arası okuma teknii kullanılarak ortaya çıkarılabilir. Bu amaçla sel bölgesindeki tefti ya da hasar tespit amaçlı resmi yetkililerin raporları incelenmi ve satır aralarında kalan yöre halkına ait serzeniler ortaya çıkarılmaya çalıılmıtır. Afet sahasının genilii nedeniyle dört balık altında incelenecek olan halk ve devlet yetkililerinin temasına yönelik belgeler, aynı zamanda doal afetin zararlarını ve etki sahasını belirlemede de yardımcı olacaktır. a. Erzurum Sancaı nda Meydana Gelen Afetler Erzurum Vilayeti yöneticileri, ehir merkezinin de sel felaketinden etkilenmi olması nedeniyle 1909 da idari sorumluluk alanlarında meydana gelen doal afetin farkındadırlar. Ancak felaketin balangıcında tarada bulunan yerleim alanlarındaki durumla ilgili olarak düünceleri tahminden öteye gitmemektedir. Erzurum Vilayeti bünyesinde bulunan köy, nahiye ve kaza merkezlerindeki vatandaların ya da devleti temsil eden bireylerin vilayet merkezini haberdar etmesi ile felaketin zamanla ne denli geni bir sahayı etkiledii ortaya çıkmı olacaktır. Sel felaketinden etkilenen sahanın tespiti sonrasında ise selin ne oranda tahribata yol açtıı ve yöre halkının gereksinimlerinin ne olduu gibi sorunlar yine vatandaın talepleri ile ekillenmi olmalıdır. Gerçektende incelenen belgeler bilindik tahminleri destekler niteliktedir.

4 Merutiyet daresi Altında Erzurum Sel Baskını, Felaket bölgesinde madur olan halkın bir ekilde bulundukları yerin en üst düzey mülki amirine müracaat ederek bilgi verdikleri anlaılmaktadır. Bununla birlikte Erzurum Vilayetinden gelen talimatla harekete geçen sancak, mutasarrıflık ve kaza merkez yöneticileri, emirlerinde bulunan görevlileri felaket bölgelerine göndererek köylülerle yapılan görümeler neticesinde alınan bilgileri valilie rapor etmilerdir. Felaket bölgeleriyle ilgili olarak resmi yetkililerden valilie gelen telgraflarla Vilayet Merkez daresinin Vali bakanlıında harekete geçerek stanbul a gerekli bilgileri aktardıı anlaılmaktadır. Vali nin Erzurum vilayet merkezine balı kazalara bizzat giderek afet bölgesi halkı için kurtarma çalımalarını yönettii stanbul a verdii raporlarından anlaılmaktadır. Erzurum Vilayet merkezine balı olan Ilıca Köyü, Pasinler, Keskin, spir ve Tortum kaza ve köylerinde sel felaketine urayan bölgelerdeki enkaz kaldırma ve ihtiyaçların belirlenmesi için süratle hareket edildiini belirtmek mümkündür. Felaket bölgesinin Erzincan, Mu ve Bingöl sancaklarında da etkili olduu ve ciddi hasarlara yol açtıı valilik merkezine ulaan telgraflardan anlaılmaktadır. Felaket bölgeleriyle gerçekletirilen haberlemelerde Erzurum a balı sancakların dorudan Erzurum a telgraf gönderdikleri belirlenmitir. Ancak Erzurum Valilii stanbul u Trabzon Telgrafhanesi vasıtasıyla bilgilendirmektedir. Bu haberleme ekli bir tür teknik aksaklık mı yoksa olaan bir resmi uygulama mı bilinmez. Ancak meydana gelen selin stanbul la Erzurum arasındaki balantıyı salayan telgraf direklerini yıkmak suretiyle iletiimi sekteye urattıını iddia etmek haksız bir sav olmasa gerektir. Erzurum Vilayet merkezinde de hissedilen iddetli yaılara ilikin ilk üzücü haber 1 Haziran 326 tarihinde Pasinler Kaymakamlıından gelmitir. 1 Haziran 326 tarihinde saat 9.00 da balayan yaıların saat a kadar aralıksız devam ettii, Vilayet merkezine ulaan telgraftan, anlaılmaktadır. 3 Pasinler Kazasının merkezi olan Hasan Kale kasabası yetkililerinin valilie verdikleri ilk rapor yetkililerin yüzeysel gözlemleri eklinde belirginlik kazanır. Pasinler Kaymakamı tarafından, Miri Ambarların tamamen ve kasabada bulunan evlerin bir kısmının yıkıldıı belirtilmektedir. Yine aynı telgrafta yüzlerce nüfusun telef olduu ve enkaz altından yaralı ve cesetlerin çıkarılması ile ilgili çalımaların balatıldıı belirtilmektedir. Erzurum Valisi, Pasinler Kazası ndan gelen telgraf üzerine, Fırka Kumandanlıına talimat vererek afet bölgesine askeri cerrahların acilen gönderilmesini istemitir. 4 Pasinler Kaymakamı ndan aldıı raporu stanbul a ileten Erzurum Valisi Celal, Sıhhiye Müfetti Vekili ve Belediye Tabibini de yanına alarak 1 Haziran 326 gecesi felaket bölgesi olan Pasinler 3 BOA., DH_MTV., Nr. 16/1, Ek: 3B. Bugün saat dokuzda balayan on bir buçua kadar devam eden iddetli baranın tesiriyle Pasinler... 4 BOA., DH_MTV., Nr. 16/1, Ek: 3B.

5 118 ERLER, M. Yavuz Kazasına gideceini stanbul daki yetkililere telgrafla bildirmitir. Valinin stanbul a ilettii telgrafta felaket-zadeganı iskan ve iaeleri mecruh inin tedavileri için...imdilik kuru gönderilmesi ibaresi ilk adımın halktan herhangi bir talep gelmeksizin devlet tarafından atıldıını ispatlar niteliktedir. Ancak yine aynı telgraftaki...tebeyyün idecek ihtiyaca göre... eklindeki ibare ikinci adımın halk tarafından belirleneceine dair önemli bir iaret olsa gerektir. Valinin belirttii tebeyyün edecek ihtiyaç ise halktan gelecek taleplerle, hasar tespiti yapıldıı esnada, kayıtlardaki yerini alacaktır. 1 Haziran 326 tarihinde Erzurum dan Hasan Kale ye hareket eden Vali, saat da felaket bölgesine ulamıtır. Valinin ilk izlenimleri afetin tahribatının oldukça büyük olduunu ortaya koyar. Valinin raporunda yer alan Bila mübalaa (abartısız) ehrin yarısı harab olmutur... ibaresi bu türden felaketlerde abartılı ifadelerin resmi kurumların olaan endiesini oluturduu eklinde yorumlanabilir. Bu yüzden üst düzey yöneticilerin ya da stanbul dan gönderilen gözlemcilerin raporları, devlet mekanizmasının harekete geçmesi açısından gerekli bulunmutur. Vatandaların ifadelerinden yola çıkıldıında karılaılan abartılı talepler devlet açısından boa sarf edilen kaynaklar olarak bazı prensiplerin olumasına zemin hazırlamı olmalıdır. Erzurum Valisi Celal in ilk gözlemleriyle felaket bölgesi hakkında ki ifadeleri u ekildedir: Sel, birçok yerde evlerin izini dahi bırakmayacak ekilde tahribata yol açmıtır. Selin getirdii ta ve moloz parçaları 2 3 metre büyüklüünde bir enkazın kasabayı örtmesine neden olmutur. imdiye kadar kadar ceset defin edilmi olmakla beraber enkaz altında daha pek çok cesede ulama endiesi yalın bir gerçektir. Yaralıların tedavisi için Erzurum dan yanımda doktor ve cerrah getirmitim. Ancak tedaviye muhtaç olan pek az insana tesadüf edilebilmitir. Sel felaketi esnasında çounluu kadın ve çocuk birçok kimse kurtulmaya fırsat bulamamılardır... Kabaca görebildiim kadarıyla pek çok hayvan lei enkaz arasında bulunmaktadır.... Vali Celal in buraya kadarki beyanatları bir yetkilinin felaket sahasına bir bakı da yapabilecei tespitlerden ibarettir. Sel bölgesindeki ölü miktarı hakkında verdii bilgideki belirsizlik ( ) ise, kendini karılamaya gelen ve ayaküstü felaket bölgesi hakkında bilgi aktaran Hasan Kale Kaymakamlıı yetkililerinin verdikleri çelikili rakamlardan kaynaklansa gerektir. Vali Celal in raporundaki bazı ifadeler yöre sakinleriyle de bir tür ayaküstü görüme yaptıının kanıtlarını taır: Emin Efendi isminde bir Yüzbaı ailesinden 5 kiiyi, bir çiftçi ise ailesinden sekiz kiiyi kaybetmilerdir. Bunların hiç birinin henüz cesedi çıkarılamamıtır.... Ancak dikkati çeken nokta Yüzbaının isminin belirtilmesi, Çiftçinin ise belirtilmemesidir. Muhtemelen Yüzbaı kendini tanıtma usulünü bildiinden ismini, derdini anlatmadan önce terennüm etmi olmalıdır. Bizim çiftçi ise söze lap diye dalmı olmalı. Valinin sanırım pek umurunda olmamı olmalı ki çiftçinin adını da sormaya gerek duymamı. Ancak Valinin raporunda Yüzbaının önce, Çiftçinin sonra dile getirilmesi merutiyete ramen aristokrasinin önceliklerini ortaya çıkarmada yardımcı bilgiler sunsa gerektir. Vali Celal Bey in raporunda dikkat çeken bir dier husus da yöre sakinlerinin kendi balarının derdine dütüklerinden enkaz kaldırma

6 Merutiyet daresi Altında Erzurum Sel Baskını, çalıması ile ilgilenmedikleri gerçeidir. Enkaz kaldırma çalımaları konusunda Vali Celal Bey, acı içindeki insanların dertlerinden anlayarak, gerekli çalımalar için gerekli i gücünü civar yörelerden Jandarma zoruyla temin etme yoluna gitmitir. 5 Ayrıca bölgede bulunan askeri birliklerde enkaz kaldırma çalımalarında ilk akla gelen kuvvetler olarak hep hatırlana gelmilerdir. Bu türden bir uygulama da Pasinler de gerçeklemitir. Vali Celal stihdam Taburu ve VII. Fırka Kumandanlıı ile irtibata geçerek yeterli asker, enkaz kaldırma çalımalarında kullanılmak üzere aletler ve barınma problemini geçici bir süreliine çözmek için çadır gönderilmesi yönünde direktifler vermitir. 6 Yöredeki enkaz kaldırma çalımalarını yakından takip eden Vali Celal 2 Haziran 326 tarihinde enkaz kaldırma çalımalarını balatmıtır. Askeri birliklerinde katıldıı enkaz kaldırma çalımalarında 239 da içi görev almıtır. Enkaz kaldırma ilerinde afet bölgesindeki molozların taınması için de 16 araba kullanıldıı belirtilmektedir. Enkaz altından daha ikinci gün yapılan çalımalarda 40 ceset çıkarılabilmitir. 1 Haziran tarihinde çıkarılan 40 cesetle birlikte ölü sayısı 80 e ulamıtır. Valiliin felaket bölgesi halkına 400 kıyye ekmek vererek gıda yardımında bulunduu da kayıtlardaki yerini almıtır. 7 2 Haziran 326 tarihinde felaket bölgesi ile ilgi olarak youn bir çalıma temposuna tanık olan yalnızca Vali Celal deildir. stanbul da bölge ile ilgili haberleri deerlendiren Dâhiliye Nezareti yetkilileri de Sedaretpenahiye bilgi aktarma telaı içindedirler. Felaket bölgesine ilk etapta yapılacak olan kuruluk yardıma ilaveten yıkılan evlerin yeniden inası için de liralık bir meblaın temin edilmesi için kaynak arayıı Dâhiliye Nezareti nin gayretli yazımalarına neden olmaktadır. Enkaz kaldırma çalımalarında bulunanlar için yapılacak masrafın ise liraya ulaacaı Vali Celal Bey tarafından bildirilmitir. Bütün masrafların temini için gerekli bürokratik yazımalar ve kaynak arayıı Dâhiliye Nezareti nin youn bir i temposu yaamasına neden olmaktadır. Sonunda ilk etapta talep edilen kuru banka vasıtasıyla telgraf poliçesi gönderilmek suretiyle temin edilebilmi ancak enkaz kaldırma çalımaları için talep edilen liranın Meclis-i Vükela nın kararı ile ödenebilecei Valilie bildirilmitir. Barınma için yapılması öngörülen liralık masraf için ise imdilik eldeki imkânların kullanılması yönünde Vali Celal e tavsiyelerde bulunulmaktadır. 8 Erzurum Valisinin vilayet merkezine geri dönmesi ile birlikte yapılan kurtarma çalımalarını Pasinler Kazası kaymakamı sürdürmeye balamıtır. 4 < -78)0$91):;)*%=-6%&'() )(*(+",###$ : -78)0$91):;)*%=- > -78)0$91):;)*%<-? -78)0$91):;) *%):-)6( - (. / 0 1(###$

7 120 ERLER, M. Yavuz Haziran 1326 tarihinde enkaz altından 3 ceset daha çıkarılmıtır. Bu arada mucizevî bir gelime olmu ve enkaz altında 3 gündür mahsur kalan bir erkek çocuu sa olarak kurtarılmıtır. 9 Afetin olası yaraları devlet yetkilileri tarafından sarılmaya çalıılırken; sel bölgesinden yardım talebinde bulunanların sesleri resmi belgelerdeki yerini almaya balamıtır. Pasinler kazasında bulunan Zarsozb köyü halkı bir ekilde Kaymakama ulaarak zahire yardımı talebinde bulunmutur. Pasinler Kaymakamı, köylülerin bu talebini valilie iletmekle yetinmitir. Valilik ise, köylülerin uradıı hasarın tespit edilmesi yönünde gerekli görevlendirmeleri yapmıtır. 10 Anlaılacaı üzere yardım talepleri yetkililerce gerekli incelemeler yapılmaksızın verilmemektedir. Ya da talep edilen yardımın karılanması esnasında geçecek olan süre tahkikat bahanesi ile geçitirilmeye çalıılmaktadır. 9 Haziran 1326 tarihinde ise Pasinler Kazası kaymakamı 22 araba ve 340 içi ile enkaz kaldırma ilemlerini devam ettirmitir. Sel bölgesinde yaralanan 30 kiinin tedavisinin de devam ettirildii Kaymakamın Valilie sunduu raporda ele alınmıtır. Kaymakamlıın, yöre halkının gıda gereksinimi için muhtaç olanlara, 471 kıyye ekmek daıtıldıına ilikin bilgi de raporda yer almaktadır Haziran 326 da Pasinler Kaymakamı, askerler ve 160 içi ile enkaz kaldırma çalımalarına devam etmitir. Gıda yardımı olarak bu defa yöre halkına 440 kıyye ekmek daıtılmıtır Haziran 1326 da Pasinler Kaymakamı bu defa 12 araba ve 191 içi ile enkaz kaldırma çalımalarını sürdürmü ve bir hayvan lei enkaz altından çıkartılmıtır. Afet bölgesinde bulunanlara bu defa 182 kıyye ekmek daıtılmıtır Haziran 326 tarihinde Erzurum Valisi Celal in Dâhiliye Nezaretine yolladıı rapor, yöre halkının da taleplerinin stanbul a duyurulması yönünde ifadeler içerir. Raporda, 109 asker, 58 içi ve sekiz araba çalıtırılarak gerçekletirilen enkaz kaldırma çalımalarında 3 cesedin daha çıkarıldıı ve geriye hüviyeti belli olan kayıplardan yalnızca bir cesedin enkaz altında kaldıı belirtilmektedir. Vali, askeri birliklerin sel bölgesindeki çalımalarından övgü ile bahsederken aynı zamanda halkın da bu konudaki memnuniyet ifadelerini stanbul a iletmektedir Haziran 1326 tarihinde enkaz altında kalan son cesede de ulaılmıtır. 15 Vali tarafından stanbul a bildirilen bir dier husus da; felaket bölgesindeki halkın barınma problemini gidermek amacıyla yardıma muhtaç oldukları ve bunun için de imdilik liraya ihtiyaç duyulduu gerçeidir. Valinin raporunda yer alan... Bilumum ahali-i vilayet ve bilhassa Pasinler kazası sekenince tarif edilemeyecek derecede badi ve ükran olduu maruzdur ifadeleri yöre halkının taleplerinin ispatı olsa gerektir. 16 Erzurum Valisinin daha 2 Haziran 326 tarihinde stanbul a -78)0$91):;)*%=-)<$" 5/: A -78)0$91):;)*%>-)?$" 5/: -78)0$91):;)*%?-)A$" 5/: / -78)0$91):;)*%@-)/$" 5/: 5-78)0$91):;)*%A-)=$" 5/: = -78)0$91):;)*%-):$" 5/: < -78)0$91):;)*%<-)?$" 5/: : -78)0$91):;)*%-):$" 5/:

8 Merutiyet daresi Altında Erzurum Sel Baskını, raporunda yeni inaatlar için balangıçta belirlenen rakam ifade edilmekteydi. Anlaılan aradan 4 gün geçmesine ramen barınma sorunun giderilmesine ilikin henüz bir kaynak aktarılamamıtır. Vali Celal bu defa raporunda, afet bölgesi halkının yardım beklentilerini uygun bir dille Dâhiliye Nezaretine bildirmektedir. 18 Haziran 1326 tarihinde Tortum Kazasına balı köylerde (Uek, Anek ve Haso köyleri) dolu yaıı nedeniyle ekili arazilerin hasara uradıı bildirilmitir. Ancak bu bilgi Erzurum Valisi tarafından 27 Haziran 1326 tarihinde yani 10 günlük bir gecikmeyle Dâhiliye Nezareti ne ulatırılmıtır. Hasar tespiti içinse kaza kaymakamlıı tarafından bir memurun afet bölgesine gönderildii belirtilmektedir Haziran 326 tarihinde hazırlanan keif raporu Erzurum Vilayetine ulatırılmıtır. Raporda Tortum Kazasına balı bulunan Mihregüm köyünde sel ve dolu yaıı nedeniyle ekili arazilerin harap olduu belirtilmektedir. Baların, bahçe ve bostanların, otların ve 500 kile miktarı zahirenin tahrip olduu belirtilen raporda yeniden ziraat yapılabilmesi için tohum verilmesi talep edilmitir. Muhtemelen bu talep yöre halkından sözlü olarak gelmi ve keif memuru tarafından yetkililere iletilmitir. Afetin, köyde bulunan bir bo ev, samanlık ve ahırı tahrip ettii belirtilmektedir. Mihregum köyünün 21 hane ve toplam 105 kiiden oluan nüfusunun, gerek ekili alanları sulama ve gerekse içme suyu temin maksadıyla yapılmı olan, sulama kanalının da afet esnasında tahrip olduu raporda belirtilen bir dier husustur. 18 Bu kanalın yeniden inası muhtemelen yetkililerin üstlendii bir sorumluluk olarak ele alınmalıdır. 21 Haziran 326 tarihinde Dâhiliye Nezareti, Erzurum Valiliine gönderdii talimatta Mihregum köyüne gerekli olan nakdi yardım için onay alındıını bildirmitir. 19 Bu durum valiliin giriimlerinin baarılı olduunun bir kanıtı olsa gerektir. Ancak 22 Haziran 326 tarihinde Valilikten Dâhiliye Nezaretine çekilen telgrafta; henüz Mihregum köyüne ne oranda yardım gerektiinin tespit edilemediini ancak imdilik acil ilerin halli için liraya ihtiyaç duyulduunu belirtmekle yetinmitir. 20 Tortum Kazasına balı bulunan Çala (?) köyünde de selin iki evi kum ve çamur ile doldurduu rapor edilmitir. Ayrıca Çala köyünde 300 kile tohum ekilen bir tarla ve yine sekiz kiinin ortak olduu bir bahçenin sel tarafından tahrip edildii belirtilmektedir. Sel tarafından yok olan tarla ve bahçenin deerinin 5.000, ekili mahsulün ise liralık bir deeri olduu Tortum Kaymakamlıı tarafından belirlenerek yetkililere iletilen bir dier husustur Haziran 1326 tarihinde ise Tortum kaymakamlıı, Mihregum ve Nurtom adlı köylerin sel ve dolu nedeniyle uradıkları felaket nedeniyle muzdarip oldukları ve halkın kendilerine müracaat ettiini Erzurum Valilii ne bildirmitir. Erzurum Valilii ise kaymakamlıın > -78)0$91):;)*%:-)/>$" 5/:? -78)0$91):;)*%?-)/$" -78)0$91):;)*%>-)//$" 5/: /A -78)0$91):;)*%@-)/5$" 5/: / -78)0$91):;)*%/A-)/@$" 5/:

9 122 ERLER, M. Yavuz haberini 4 Austos ta Dâhiliye Nezaretine duyurmutur. 22 Tortum Kazası ndan gönderilen haberlerin Erzurum Valilii nce Dâhiliye Nezareti ne her defasında takribi 10 günlük bir gecikmeyle yollandıı anlaılmaktadır. Bu durum telgraf hattının Erzurum-Tortum arasında olmadıı ya da selden dolayı hasara uradıı ihtimalini akla getirmektedir. Bu durumda yetkililerin kasıtlı bir ayak sürüme manevrasından çok iletiimin beraberinde getirdii yetersizliin sorgulanması daha mantıklı olsa gerektir. 23 Haziran 1326 tarihinde ise spir Kazasına balı Ahponohi ve Suzahova adlı köylerde aırı yaılar nedeniyle oluan selin 1 deirmen, 1 ev ve 1 çocuun ölümüne sebebiyet verdii, felaketten 6 gün sonra Valilie bildirilmitir. spir Kaymakamlıı, köylülerin ekili arazisinde ne oranda hasarın meydana geldiinin belirlenmesi için, Erzurum Valiliinden yardım talebinde bulunmutur. 23 Aynı gün yani 23 Haziran 1326 tarihinde Kıı Kazasına balı Mezreplad köyünde yamurun yol açtıı sel ve dolu nedeniyle ekili arazilerin zarara uradıı belirtilmektedir. Herhangi bir hayati kaybın olmadıı belirtilen afetin hasar tespitinin sonradan tahkik ettirilecei Dâhiliye Nezaretine Valilikçe bildirilmitir. 24 Henüz Pasinler de meydana gelen selin yaraları sarılamadan 26 Haziran 1326 da bu defa, Horosönü Köyünde dolu yaıı nedeniyle ekili arazide bir miktar hasar meydana geldiine dair Keskim kazası Kaymakamından bilgi alınmıtır. 25 Sonuç itibariyle Erzurum Sancaına balı bulunan spir, Keskin, Kıı, Pasinler ve Tortum, kazalarında meydana gelen sel ve dolu kaynaklı felaket halk ve devlet arasında youn bir irtibatın da oluumuna zemin hazırlamıtır. Devlet yetkililerinin yazımalarından anlaılacaı üzere birinci öncelii insan kayıpları oluturmaktadır. Kamu binaları, yerleim alanları ve ekili arazide meydana gelen hasar da yazımalarda dikkat çeken dier hususlardır. Erzurum Sancaına balı bulunan kazalardaki iletiimin çounlukla seri bir ekilde yapılmasına karın bazı köy ve kazalarda gecikmelerin olduu gerçeini telgraf metinlerindeki tarih kayıtlarından örenmek mümkün olmutur. b.erzincan Sancaında Meydana Gelen Afetler Erzincan Sancaına balı Erzincan kasabası, Kemah Kazası, Kuruçay Kazası, Refahiye Kazası ve Tercan Kazası ve bazı civar köylerinin 18 Haziran 1326 tarihi itibariyle sel ve doludan dolayı bir felaket yaadıkları haber alınmıtır. 18 Haziran 1326 tarihinde balayan yamur ve dolu 20 Haziran 1326 ya kadar iki gün boyunca aralıksız yamı ve sel olumasına neden olmutur. Bütün Erzincan // -78)0$91):;)*%/-)=8#5/: /5-78)0$91):;)*%5-)/@$" 5/: /= -78)0$91):;)*%//-)/=$" 5/: /< -78)0$91):;)*%/-)/:$" 5/:

10 Merutiyet daresi Altında Erzurum Sel Baskını, Kasabasını istila eden sel suları birçok ev, dükkân ve zahire maazalarına zarar vermitir. Sel suları, Erzincan Kasabası içinde bulunan bir evi yıkmı, 4 5 evi de yıkılma dercesine getirmitir. Sel felaketi, Erzincan Kasabasına hem civar bulunan Horan köyünde 30, Can Ahmet köyünde 24, Arar köyünde de 36 evi harap ederek oturulmaz hale getirmitir. Horat köyünde iki ahsın boulduu ve ekili arazilerin tahrip olduu da Erzincan dan bildirilen haberler arasında yer almıtır. Erzincan içinden geçen Göne deresinin önceden sel felaketine karı kenarlarının pekitirildii ancak, 18 Haziran da meydana gelen selde bu çalımanın yetersiz kaldıı yöre idarecilerinin ifadelerinde yer almaktadır. Gökyüzünde beliren kesif bulutların yeni bir sele neden olabileceinden yörede bulunan çay ve dere yataklarının pekitirilmesine yönelik taleplerde yine yöre idarecilerinden gelmitir Haziran 1326 da öncelikli yardım talebi, yöre idarecilerinden gelmitir. Gerçekletirilen yüzeysel aratırmalar neticesinde ilk etapta kuruluk bir yardım talebi yapılmıtır. 27 Yöre ile ilgili olarak bir dier yardım talebi yine idarecilerden 26 Haziran 326 tarihinde kuruluk bir mebla olarak gelmitir. Ancak bu yardım talebi 25 Temmuz 326 tarihinde Erzurum Vali naibi akir tarafından Dâhiliye Nezaretine iletilmitir Haziran 326 da gece vakti tekrar taan Vakird Çayı, Horan köyünü bir kez daha harap etmitir. Erzincan da bulunan askeri birliklerin ve içilerin (her gün kuru alarak) 21 Haziran 326 günü sabahtan akama kadar Vakird Çayının kenarlarını pekitirmek için uratıkları da yine yöre idarecilerinden gönderilen telgraf metinlerinde yer alan bilgiler arasındadır. Vakird çayı kenarına yapılacak olan set inası içinse 5.00 liralık bir meblaa ihtiyaç duyulduu da yine yöre idarecilerinin talepleri arasında yer almıtır Haziran 326 tarihinde Erzurum Valisi Celal, Erzincan da yaanan sel felaketi nedeniyle yöre idarecilerinden aldıı bilgiyi Dâhiliye Nezaretine aktarmıtır. Buna göre özetle: Erzincan Sokaklarının çamurla dolduu ve Belediye nin kasaba merkezini temizlemeye gücünün yetmeyecei belirtilmitir. Aynı yazıda ayrıca, Erzincan sokaklarındaki çamur birikintilerinin kı mevsimi gelmeden temizlenmesi gerektii ifade edilmektedir. Hükümet yardımlarının ise bu tür çalımalar için gerekecek olan meblaın temininde yetersiz kaldıı; bu yüzden bir ane Komisyonu kurulması gerektii konusu da Dâhiliye Nezaretine ulatırılan bilgiler arasında yer almaktadır Temmuz 326 tarihinde sel felaketinin bilânçosu belirginlik kazanmaya balamıtır. Buna göre Erzincan ve civarında sel felaketine urayan yerler de meydana gelen hasar, kuru olarak belirlenmitir. Ayrıca vakfı bulunmayan bir cami, yıkılan köprülerin tamiri, yıkılan 92 ev ve sel felaketine urayanlara gerek gıda gerekse ziraat yapabilmeleri için gerekli olan tohum bedeli olarak toplam liraya gereksinim olduu /: -78)0$91):;)*%/5-)/A$" 5/: /> -78)0$91):;)*%/<-)/A$" 5/:)6-.*#) ###$ /? -78)0$91):;)*%/=-)/<1"5/: /@ -78)0$91):;)*%/:-)//$" 5/: 5A -78)0$91):;)*%/>-)/:$" 5/:

11 124 ERLER, M. Yavuz bildirilmektedir. Asi ve Sib yataklarının tamiri ve daha geçen sene meydana gelen selde yıkılan evlerin yeniden ina edilmesi için talep edilen 480 lira için onay çıktıı fakat ödeme yapılmadıı da raporlarda yer alan bir dier husustur. Geçen sene ödenecek olan tutarın 480 liradan liraya yükseldii de belirtilmektedir. Bu durum bir sene zarfında inaat masraflarının %200 oranında artı kaydettii gerçeini de yansıtmaktadır. 31 Resmi yetkililerin afet bölgesi ile ilgili olarak herhangi bir ödemenin yapılmamı olmasını bir sene sonra tetkikleri sözlü olarak yapılan serzenilerin etkili olduu kanaatini uyandırmaktadır. Yine de devletin verdii sözü tutmadıı gerçeinin açıa çıkması ve resmi yetkililerin olaya el koyması için yeni bir sel felaketinin beklenilmesi gerekmitir. Erzincan Sancaına balı bulunan Kemah Kazası da Haziran 1326 tarihinde yaan aırı yaılar nedeniyle sel felaketine maruz kalan bölgeler arasındadır. Ancak bu defa farklı bir gelime cereyan etmitir. Devletin resmi bürokrasisi ile birlikte devreye kaza meclisinin de girdii anlaılmaktadır. Yaanan birçok sel felaketine ramen Kemah Kazası nda meydana gelen sele karı meclisin duyarlılıının nedeni halkın müracaatları olsa gerektir. 19 Haziran 1326 da Kemah Kaymakamı, Meclis-i dare Üyeleri ve afete urayan köylerin htiyar Heyetleri nin gerçekletirdikleri hasar tespit çalımalarında Orhan Köyünde bulunan 106 evdeki 608 kiinin selden etkilendii tespit edilmitir. Ancak hazırlanan hasar tespit raporu son halini 15 Austos ta almıtır. Bu durum yetkililerin halkla görütükleri ve hasarın gerçek sonuçlarını rapora ekledikleri izlenimini vermektedir. Yörede hasar tespiti yapan yetkililere sorunlarını anlatan afet madurları bir anlamda sözlü müracaatta bulunarak devletin sorunları için çözüm oluturacak yardımını talep etmilerdir Austos 1326 tarihli detaylı hasar raporunun Kemah Kazası Kaymakamı ve kaza meclis-i idare azalarından Hacı Dursun Bey tarafından hazırlandıı ve meclis üyeleri tarafından onaylanarak Erzincan Sancaı Mutasarrıflıına gönderildii anlaılmaktadır. Raporda yer alan...vukua gelen hasarat hakkında vuku bulan ihbar üzerine... ibaresi felaket bölgesinden sesini duyurmaya çalıan birilerinin olduu gerçeini kanıtlar niteliktedir. Raporda belirtildiine göre Kemah Kazasının Orhan köyünde sel nedeniyle 2 köprü, bir deirmen, 300 kavak aacı ve ekili arazi tahrip olmutur. Orhan köyünde ki zarar kuru olarak kaydedilmitir. Yine aynı kazaya balı Dedek Köyü nde ise özetle: 15 Evin içine sel suları girmi ve ev eyalarını tamamen kullanılamaz hale getirmitir. Dedek köyünde tahrip olan ekili arazideki zarar da dikkate alındıında toplam zararın kurua ulatıı anlaılmıtır. Posti köyünde ise Posti çayının taması ile cüzi bir hasar olduu belirtilmitir. htihkar Nahiyesine balı Nizkib köyü ile Kemah Kasabasındaki zararın ise toplam kuru olduu rapora dâhil edilmitir. Ayrıca raporda Temmuz 1326 da Kemah Kazasına balı Ahur ma Selamet, Mezrua ve Sürek köylerinde yaan dolu ve sel nedeniyle bir felaketin yaandıı belirtilmektedir )0$91):;)*%/?-)1"5/: 5/ -78)0$91):;)*%5A-)5-)@$" 5/:

12 Merutiyet daresi Altında Erzurum Sel Baskını, Temmuz 1326 da meydana gelen selle ilgili hasar detayının köylerin balı olduu Ermenek Nahiye Meclisince hazırlanacaı bildirilmitir. Kemah Kaymakamlıı tarafından hazırlanan hasar raporunda sel bölgesi belediyelerinin de yardımcı olduu anlaılmaktadır. 33 Erzincan Sancaına balı bulunan Tercan Kazasında da 20 Haziran 1326 tarihinde yaan iddetli yamur ve dolu nedeniyle sel felaketi yaandıı anlaılmaktadır. Tercan Kaymakamlıı Gaytar Daı ile Yayla derelerinin taarak Tercan kazasında ki Sustıka köyünde arazi mahsullerinin tahrip olduu haberini vermitir. 20 Haziran 1326 tarihinde yine sel nedeniyle Refahiye Kazasına balı Akmolla köyünde de 2 ev tamamen, 4 ev ise kısmen yıkılmı, bir kadın sel sularına kapılarak boulmu ve meyve aacı tahrip olmutur. Akmolla köyündeki tahrip olan ekili arazinin zarar miktarının ise kuru olduu belirlenmitir. 34 Erzincan Sancaına balı bulunan Kuruçay Kazası da 17 Temmuz 1326 tarihinde iddetli bir dolu yaıına tanık olduu bildirilmitir. Her ne kadar ciddi bir sel felaketi ile karı karıya kalınmasa da ekili arazinin dolu nedeniyle tahrip olduu yetkililerce rapor edilmekte ve yöre halkına yardım talebinde bulunulmaktadır. Kuruçay Kazasına balı bulunan Dokut, Kestane, Köski, Tanizi, Kundus ve Süleyman köylerinin dolu nedeniyle ürünlerini kaybettikleri ve bazı ahısların da yaralandıı belirtilmektedir. Erzurum Valilii tarafından, kaza kaymakamlıınca belirlenen 70 hane halkına beher haneye 30 ar stanbul kilesi tohumluk, 60 ar kile yemeklik hınta... eklinde belirlenen, yardım miktarının sel felaketine urayanlar için tahsis edilen paradan ödenmesi yönünde onay çıkmıtır. 35 Sonuç itibariyle, devlet yetkililerinin felaket bölgesindeki teftileri tarih yazımı açısından yeni bir gerçei de ortaya çıkarmaktadır. öyle ki, 9 Eylül 1326 tarihinde sel felaketine urayan Aysi ve Sisi Daı köyleri halkı yörelerinin, 1318 tarihinde de bir sel felaketi yaadıını; etrafını yıkan derenin dere yataına yakın bir bölgede kurulan 65 evi de oturulamaz hale getirdiini teftie gelen yetkililere anlatmılardı. Kısacası devlet yetkililerinin pek de haberdar olamadıı ya da ilgilenemedii bölgesel nitelikli bu sel felaketi 1336 tarihli Erzurum Vilayetinin genelini etkileyen sel felaketinin tespiti için gerçekletirilen tetkikler esnasında ortaya çıkmıtır. Yapılan tetkiklerde Sisi Daı köylülerinin, 1318 tarihli selde zarar görenlerden durumu iyi olanlarının dere yataı üzerinde bulunan yerleim yerinden biraz daha yukarıda 45 ev ina ettikleri anlaılmaktadır. Fakat durumu fakir olan 20 hane halkının ise eski yerlerinde barınmaya devam ettikleri ve 1336 yılında meydana gelen büyük selde en fazla bu ailelerin felakete uradıı tespit edilmitir )0$91):;)*%/@-)<8#5/: 5= -78)0$91):;)*%5/-)/:$" 5/: 5< -78)0$91):;)*%55-5=-)/8#) ")23 1(*"!4)5$

13 126 ERLER, M. Yavuz Kısacası yöre halkı 1318 tarihli selde sesini yeterince duyuramadıından dere yataında ikamete devam eden köylülere yöre idarecilerinin yerleim yerlerini deitirmeleri hususunda herhangi bir yaptırımları olmamıtır tarihli felakette ise Erzincan ın güney batısında bulunan Aysi ve Sisi Daı köylülerinden 2 kii sulara kapılarak boulduu tahkik edilmitir. Ayrıca aynı selde 45 evin ev eyaları kullanılmaz hale gelmi, dere yataı üzerinde bulunan 20 ev ise tamamen yıkılmı Aysi köyünde ise yalnızca 5 evi su basmıtır. 36 Bu bilgilerin yörede tetkiklerde bulunan yetkililere köylülerin aktardıı dikkate alınacak olursa sözel bir arzuhal sunumunun varlıı anlaılır. Doal olarak olan biteni ayaına kadar gelen yetkiliye sözlü aktarmak, yazıya döküp arzuhal dilekçesine dönütürerek aktarmadan daha kolay olsa gerektir. Ancak ayaına kadar gelen devlet yetkilisi ile aynı dili konuamayan felaket bölgesi halkının bu tür bir sözlü aktarım ya da talepte bulunması o an için mümkün olamayabilir. Bu yüzden derdini kâıda yetkililerin anlayacaı bir dilde dökmek ve arzuhal dilekçesi vermek suretiyle teebbüste bulunması kaçınılmaz olmaktadır. Sözlü ve yazılı müracaatlar neticesinde gerçekleen resmi kurumların inceleme gezileri hasar tespit komisyonları ile desteklenmitir. Hasar tespit komisyonlarının elde ettii verilere, çounlukla sözlü bavurular sayesinde ulatıı tahmin edilmektedir. c. Hasar Tespit Raporlarının Hazırlanıı: Hasar Tespit Komisyonlarının oluturulmaları aamasında bir üst yetkilinin talebi yer almaktadır. Erzincan Kazasında meydana gelen sel ve dolu afetinin meydana getirdii zararların tespiti için oluturulan komisyonların hazırladıı raporlar, komisyonların ne ekilde oluturulduuna ilikin bazı ipuçları sunmaktadır. 19 Haziran 1326 Cumartesi günü Dedek köyünde meydana gelen selden zarara urayanlar, afeti ihbar etmek suretiyle resmi yardım mekanizmasını da harekete geçirmilerdir. Uradıkları hasarı ihbar eden afetzedelerin müracaatları üzerine, Meclis-i dare toplanmı ve hasar tespit çalımalarının balatılması yönünde karar almıtır. Oluturulan Hasar Tespit Komisyonu, Dedek Köyü htiyar Heyeti ile birlikte hasar bölgesini gezerek icra-yı kef yaparak zararın tespitini yapmıtır. Gerçekletirilen hasar tespit çalımaları, aynı zamanda Kemah Kaymakamı ve Meclis-i dare azasından bir yetkili vasıtasıyla Erzurum Vilayeti ne rapor edilmitir. 37 Erzurum vilayetinde dolu ve sel nedeniyle meydana gelen hasarın sıhhatli bir ekilde tespiti önem arz etmektedir. Yöre halkının uradıı zararların doru bir ekilde tespiti devlet kaynaklarının da o nispette sıhhatli bir daılımına zemin oluturacaktır. Devleti temsil eden idari ve kamu görevlilerinin hasar tespit 5: -78)0$91):;)*%-)/- 5> 2##(()!*.6(.(. 5/:

14 Merutiyet daresi Altında Erzurum Sel Baskını, çalımalarını kontrollü bir ekilde yürüttükleri iddia edilebilir. Yine de oluturulan Hasar Tespit Komisyonları felakete maruz kalan yörelerde gerçekletirdikleri çalımalarda yöre halkına sözlü olarak müracaat etmilerdir. Zarara uradıı resmi bir yetkili vasıtasıyla (muhtarlar) tespit edilen ahıslardan alınan sözlü beyanatlar ya gerçeklikleri sorgulanarak ya da sorgulanmaksızın kayda geçirilmi ve en yetkili kurumlara (valilik-maliye nezareti vs.) iletilmitir. 1 Austos 1326 tarihinde Kuruçay Kazası bünyesinde sel felaketine urayan Kenane, Armudan-ı Kebir ve Tohut köyleri için oluturulan Hasar Tespit Komisyonu nun çalımalarını incelemek, konuya netlik kazandırmak açısından yararlı olacaktır. Hasar Tespit Komisyonu üyeleri u ekilde belirlenmitir: Beledi Reisi, Mahkeme Azası, Meclis-i dare Azası. Komisyonun halkla irtibat kurarak gerekli hasar tespitini yapan üç kiilik heyeti raporunda; sel nedeniyle hasara urayan tarımsal ürünlerin kaydını tutmutur. Bu kayıtlar aaıdaki ekliyle tabloda belirlenmitir. Ba Dönüm Kıta Hasara Urayan Köylerin cmali Hasara Urayan Mahsulün Yüzdesi Yüzdesi Hasara Urayan Ekili Buday Tohumu ve Arpa Miktarı Hasarın nceleme Sahasındaki Köyün smi * %12 Kenane %9 Armudan-ı Kebir %8 Tohut (2?).525 Toplam Hasar Tespit Raporunda belirlenen veriler deerlendirildiinde bazı cevap bekleyen soruların olduu anlaılacaktır. Örnein Kenane köyünde mahsulün %12 sinin tahrip olduu nasıl belirlenmitir. Ne miktarda mahsulün ekildii nasıl kayıt altına alınmıtır. Bu aamada muhtar denetiminde kiisel beyanatların devreye girme ihtimali bir hayli yüksektir. Her ne kadar üç kiilik tefti komisyonu hasar tespit raporunu hazırlamısa da resmi yetkililerin tekrar kontrolünden geçtii belgeden anlaılmaktadır. Kaymakam vekili, Mal Müdürü, Müftü, Tahrirat Kâtibi ve 4 aza tarafından kurulan bir ikinci komisyon raporun yeniden onayını yaparak güvenilirliini artırmılardır. 38 Hasar Tespit Komisyonlarının çalımalarında bireylere yönelik kayıtlar ında olduu dikkat çeker. Hangi köyde ve hangi ahsa ait olduu tespit edilen hasar miktarları bunun kanıtı olsa gerektir. Bu listelerin hazırlanması aamasında raporlara geçen ahıslarla yetkililerin görü alı veriinde bulunduklarını iddia etmek mümkündür. Zarara urayan ahısların sözlü beyanatları mahalli yetkililerin teyidinden geçtikten sonra hasar raporlarında B 6'*'((7C-78)0$91):;)*%=A- 6&8191C 5? -78)0$91):;)*%=A-6 (&8191C

15 128 ERLER, M. Yavuz yerini almı olmalıdır. Konuya netlik kazandırma açısından yine Kuruçay Kazasına balı Armudan-ı Kebir köyünde ahısların beyanatları dikkate alınarak hazırlanan hasar tespit raporunu incelemek yararlı olacaktır. 39 Ancak isim listesinin uzunluu nedeniyle tabloda afete urayanların bir kısmı belirtilmitir. Ekenin smi Tarla Sahibinin Mevk i ve smi Hasarın Yüzdesi Mahsulün Derecesi Beher Kudda Ekilen arpa miktarı (Kud) Ekilen Buday Miktarı (Kud) Sılo olu Manuk Boyacı olu Kirkor % Doan olu Kıril - 6 Cordin olu Serkis 4 Köse olu Karabet 2 Yeniçeri olu Osman Aa Genç olu Aleksan 8 5 Terzi olu Agop 5 Mıkırdıç olu Agop 6 Agik olu Kapril 4 Pepen olu Toros 6 Hasar tespit raporunda yer alan isimler ve afet nedeniyle hasara urayan ürün miktarının belirlenmesi aamasında; listede yer alan bireylerin, yetkililerle sözlü olarak görütükleri ve uradıkları hasarı beyan ettiklerini düünmek yanlı bir yorum olmayacaktır. Ancak hasar tespit çalımalarının yanı sıra felaket sahasında bulunan vergi mükelleflerinin de kayıt altına alındıını tespit etmek mümkündür. Selden zarar görmeyen ve vergi mükellefi bulunan ahısların köy ve isimlerinin tespiti yetkililerin hassasiyetinin bir kanıtı niteliindedir. Hasar Tespit Komisyonu tarafından oluturulan, Hazine-i Maliye ye borcunu ödemeye imkânı 5@ -78)0$91):;)*%=-6:(;+&8191$

16 Merutiyet daresi Altında Erzurum Sel Baskını, olan ahısların isim listesi incelenmeye deer bir belge olarak kayıtlardaki yerini almıtır. 40 Hasar Tespit Komisyonu üyelerinin, çalımaları esnasında, yöredeki bazı tüketim mallarının da fiyatlarını tespit ettii anlaılmaktadır. Anlaılan, afetten etkilenen halkın zararlarının karılanmasında devlet yetkilileri, yöresel fiyatları dikkate almılardır. Böylelikle afetten zarar görenlere yardımcı olacak birimler, yani stanbul da bulunan Maliye Nezareti ya da Erzurum Valilii; yapılacak yardım meblaını afet bölgesine göre düzenlemi olacaklardır. Komisyonun raporlarında yer alan Erzincan yöresindeki fiyat tarifesinden tespit edebildiimiz tüketim malzemeleri u ekildedir: Budayın inii: 7 kuru; Arpa ve hububatın inii:5 kuru. 41 Yine de Hasar Tespit Komisyonu nun gerçekletirdii faaliyetler salt piyasa ekonomisini belirleyecek verilerle sınırlı deildir. Aynı zamanda hasar tespiti yapılan bölgenin nüfusu da bu komisyon vasıtasıyla kayda geçirilmitir. Örnein 19 Haziran 1326 tarihinde Dedek köyünde meydana gelen sel felaketi için yöreye gönderilen komisyon raporunda Dedek köyünün 56 hane ve 346 nüfuslu bir yerleim yeri olduunu kayıt altına almıtır. 42 Bu veri, aratırmacılara yöredeki bir hanede barınan nüfus miktarını belirlemede yardımcı olacaı tahmin edilmektedir. d. Dier Bölgelerde Meydana Gelen Afetler: Osmanlı Devleti nin 1326 yılı itibariyle farklı yörelerinde de sel felaketinin yaandıı anlaılmaktadır. 2 Haziran 326 tarihinde Dâhiliye Nezareti tarafından Selanik Vilayeti ne gönderilen telgrafta selden zarar görenler için Meclis-i Vükela kararı ile kuruun ödenecei belirtilmektedir Mayıs 1326 tarihinde Selanik te meydana gelen selin arazi üzerindeki ekili mahsulü yok ettii ve bazı binalarla, besi hayvanlarına (keçi, inek vs.) zarar vermi olduu rapor edilmektedir. 44 Anlaılacaı üzere Meclis-i Vükela yalnızca Erzurum bölgesi ile ilgili doal afet kararları almamıtır. Ülkenin farklı bir corafyasında doal afet madurları içinde görümeler yapılmı ve yardım çalımaları sürdürülmütür. 2. Meclis-i Vükela ve Kamu Temsilcilerinin Çalımaları =A 2&. 01.(.!C-78)0$91):;)*%=/- = -78)0$91):;)*%=5-6+(11###$ =/ 6(*!&###$-78)0$91) :;)*%==-)@$" 5/: =5-78)0$91):;)*%5<-)/$" 5/: == -78)0$91):;)*%5:-)$" 5/:

17 130 ERLER, M. Yavuz Meclis-i Vükelanın gerek resmi makamlar gerekse halk nezdinde yapılan müracaatlar sebebiyle, Erzurum da meydana gelen sel felaketi ile ilgili olarak görümeler yaptıı bilinir. Meclis-i Vükela üyelerinden olan mebus Seyfullah Efendi 11 Austos 1326 tarihinde Tortum Kazasına gelerek halkın ikâyetlerini dinlemi ve Erzurum Valisini bilgilendirmitir. Seyfullah Efendi nin tefti gezisinde afetzedelerin kendine müracaat ederek açlıktan ötürü ot yemek zorunda kaldıklarını belirtmeleri gıda yardımı için de gerekli olan talimatın çıkmasını hızlandırmı olmalıdır. 45 Seyfullah Efendi, Erzurum Valisine Mihregum ve Tortum Kazası halkına yardım edilmesi ve selden zarar gören su yolları ile çemelerin tamiri için kuruluk bir yardımın yapılacaı taahhüdünde bulunmutur. 46 Erzurum Valisinin 1 Eylül 1326 da telgrafla gerçekletirdii hatırlatma, vaadin bir hayli zaman geçmesine ramen yerine getirilmedii anlamını taımaktadır. Ne var ki 17 Mart 1327 tarihli Tortum Kaymakamı nın konu ile ilgili olarak Erzurum Valisi ne yazdıı tahrirat raporunda aradan yaklaık bir yıl geçmesine ramen Seyfullah Efendi nin yardım vaadinin yerine getirilmedii anlaılmaktadır. Kaymakam tarafından yazılan raporda, Seyfullah Efendi tarafından sözü verilen, su yolları için (toplam kuru) ve ziraat yapmaları için 150 kile buday ile 100 kile arpanın (toplam kuru) henüz yerine getirilmedii belirtilmektedir. Tortum Kaymakamı Erzurum Mebusu Seyfullah Efendi nin tefti gezisi esnasında yanında getirdii 50 lirayı yörede ihtiyacı olanlara daıttıını da raporuna kaydetmitir. 47 Ayrıca, 7 Haziran 1326 tarihli Meclis-i Mebusan görümelerinde Erzurum Mebusu Ahnet Ziya Beyin Hasankale de sel felaketine urayanlar için Padiahın 500 liralık yaptıı yardıma teekkürü kayıtlardaki yerini almıtır. 48 Anlaılacaı üzere Meclis-i Mebusan hem sel felaketi anında halkın sorunlarını en yetkili erke yani Padiaha iletmekte ve sorunlara çözüm bulmakta görevini yerine getirmitir. Gerçekte Meclis-i Mebusanın yöre halkına yardım edilmesi noktasında ilgisini çeken resmi yetkililer midir yoksa yöre halkının stanbul a yönelik gerçekletirdikleri müracaatlar mıdır konusunun aydınlatılması için arzuhallerin incelenmesinde yarar olacaktır. 3. Halkın Yazılı Talepleri Devlet görevlilerinin doal afetle birlikte balattıkları hasar tespit çalımaları esnasında halkla temas içinde oldukları anlaılmaktadır. Ancak yine de yetkililerin insafına kalan bireyler, sorunlarına çözüm arayılarını bu defa resmi makamlar nezdinde gerçekletirdikleri yazılı müracaatlarla sürdürmülerdir. Erzurum da meydana gelen felakete maruz kalanlar resmi yetkililere ulamak için =< -78)0$91):;)*%=:-)@*5/:)6'(01($ =: -78)0$91):;)*%5>-)5?-)*5/: => -78)0$91):;)*%5@-)68'031(<= =$# =? 2D )D :)0)( /)>$" 5/:)=/

18 Merutiyet daresi Altında Erzurum Sel Baskını, arzuhal adı verilen dilekçelerden çok telgraf ı kullanmayı tercih etmilerdir. Gayr-ı Müslim cemaatin ise aracı olarak Patrikhane yi devreye soktuu anlaılmaktadır. Gayr-ı Müslim cemaatlerinin arzuhal niteliindeki belgelerinde kullandıkları Ermenice ya da Rumca mühür ve imzaların resmi makamlarca anlaılamadıından bunların Türkçeletirilmesi talep edilmitir. 49 Her ne kadar bu uygulama Patrikhane nin devlet nezdinde Hıristiyan halkı temsil gücünü arttırmısa da Osmanlı Hıristiyanlarının dorudan resmi yetkililere ulamasında sorunları beraberinde getirmitir. Doal olarak bu yaptırımın Erzurum sel felaketine denk gelmesi bireysel müracaatlarda Ermeni ve Rumların resmi yetkililere yazılı olarak ulamalarını engellemitir. Ancak yine de Patrikhane ye ulatırılan ikâyetlerin Patrikhane aracılıı ile stanbul da ki resmi yetkililere iletildiini belirtmek mümkündür. Örnein Erzurum Vilayeti Kuruçay Kazasına balı Armudan-ı Kebir köyü halkından olan Ermeniler, stanbul daki Patrikhaneyi 19 Haziran 1326 da ki afet hakkında bilgilendirmilerdir. Mahsullerinin 3/1 ini yitirdiklerini belirten Ermeniler vergilerini ödemekte güçlük çektikleri ve gündelik ekmeklerini dahi bulmakta zorlandıkları haberini Patrikhaneye ulatırmılardır. Patrikhane nin Dâhiliye Nezaretine aktardıı afetzedelerin müracaatlarından, Erzurum Valilii ni de kaleme aldıkları bir arzuhalle bilgilendirdikleri anlaılmaktadır. Yinede Patrikhane nin Armudan-ı Kebir köylülerinin 17 Temmuz 1326 da yaadıkları ıstırabı 17 Austos 1326 da yetkililere iletebildii gerçei dikkate deer bir 50 gelimedir. Patrikhanenin Kuruçay Kazasından gönderilen telgraflarla bilgilendirildii anlaılmaktadır. O halde Gayr-ı Müslimler, Kuruçay Kazasına gelerek dorudan Patrikhaneye çektikleri telgraflarla durumlarının stanbul daki ilgili kurumlara aktarılması talebinde bulunmulardır. 51 Ancak bu süreç resmi yazımaların gecikmesine ve afet bölgesi madurlarının beklentilerinin süratle yerine getirilmesinde engel tekil etmektedir Yılında meydana gelen sel ve dolu nedeniyle muzdarip olan bazı bireylerin telgraflarla dorudan stanbul u bilgilendirdikleri tespit edilmitir. Örnein 22 Haziran 326 tarihinde, Dersaadet Sadaret-i Uzmaya Erzincan ın Vakird köyünden Mahmut Celal bin Osman, Tayfur, Vakird Karyesinden Hacı Fazlı, shak, Abdullah, Mustafa, Mahmud bin Osman, Mehmet bin Hacı Ethem, =@ 6 (!()!(..(!1(!9! "+"((.( (*8*0"( ("+> C-78)0 (0$(0) /:;5)/A*5/: <A -78)0$91):;)*%=<-)>8#5/:6?(..0 (-$ < 6>'*'?()"!)(.(.=#" ( ( ) ( ( ( > $ -78) 0$91) :;)*% =>-)/A 1" 5/:) 6?(.. 0 1($#

19 132 ERLER, M. Yavuz Salih, Mahmud, Muharrem, brahim bin Ethem, Mahmud bin Hacı Ethem imzalarıyla çekilen telgraf incelenmeye deer bir belgedir. Telgrafta, dört gündür devam eden selin evleri, eyaları ve ekili arazileri tamamen tahrip ettii belirtilmitir. Telgrafın son bölümündeki Çoluk çocuklarımızla aç kaldık. Allah akına hallerimize merhamet intizarında eklinde belirtilen ifadeler alıılageldik arzuhal talepleri ile benzerlik arz eder. 52 Telgrafın artık arzuhalin yerini alan bir kaynak olarak ortaya çıktıı ve halkın stanbul a sorunlarını taımada aracı olarak kullandıını iddia etmek yersiz olmayacaktır. Gayr-ı Müslimleri nde aynı yolla Hilafetpenahi ye telgraf çektikleri ancak imzalarını Osmanlıca olarak attıklarını, konuyla ilgili belgelerden anlamak mümkündür. Örnein 4 Kanun-u sani 326 tarihli Hilafetpenahi ye çekilen telgrafta u imzalar tespit edilmitir: Armudan-ı Kebir Muhtarı Emin, Kenane Karyesi muhtarı Mehmet, Kuruçay Armudan-ı Kebir Muhtarı Ohan, Armudan-ı Kebir Papazı Yerodim, Armudan-ı Kebir Hocası Mehmet. 53 Anlaılacaı üzere ancak Osmanlı Müslümanlarına ve yazıma usulüne tabi olunması halinde Osmanlı Hıristiyanlarının talepleri dikkate alınmaktadır. Aksi halde devletle ilgili taleplerinde ki muhatapları Patrikhane olarak belirginlik kazanır. Erzurum afetzedelerinin ikâyetlerini telgrafla birlikte sözlü olarak da yerel idarecilere ilettiklerini ispatlamak mümkündür. Maarif Müdürü ükrü Bey in Dâhiliye Nezaretine çektii telgraf bunun için orijinal bir örnek tekil eder. 9 Austos 1326 da çekildii anlaılan telgrafta; Erzincan Vilayeti afetzedelerinin çadır altında sefalet içinde kaldıkları belirtilmektedir. Telgraftaki her bar müracaatla sızlanmakta bulundukları bu kerede Erzincan Mutasarrıflıı ndan bildirilmesine ibaresi, afetzedelerin resmi yetkililere sözlü olarak ikâyetlerini mütemadiyen sürdürdüünü kanıtlar. 54 Sözlü müracaatların yeterli olmaması halinde yöre halkının, telgraf vasıtasıyla dorudan stanbul da ki yetkililere yazılı müracaatta bulunduklarını tespit etmek mümkündür. Bu müracaatlarda yerel yetkililerin afetzedelerin ihtiyaçlarını teminde yetersiz kaldıkları belirtilerek stanbul da ki yetkililerden yardım talep edilmitir. Örnein Kuruçay Armudan-ı Kebir Muhtarı Ohan, Papaz Yerodim, Hacı Mehmet, Kenane köyü muhtarı Mehmet imzalarıyla çekilen telgraf incelenmeye deer bir belgedir. Telgrafta, devletin idare biçimine de deinilerek yardım talep edilmesi; yöre halkının Merutiyetin getirdii hukuki yapıyı kullanmada baarı kaydettikleri eklinde algılanabilir. Telgrafta ki stibdadın zulmünden en ziyade perian ve birbirini müteakip dört senenin kahtından hayatımızın son nefesinde saad-ı merutiyet ilanına ru i olur iken nüzul eden dolu ve seylabın ifadesi Merutiyet öncesini </ -78)0$91):;)*%=?-)63)'+"! <= -78)0$91):;)*%<A-)63-! :0( -#$#

20 Merutiyet daresi Altında Erzurum Sel Baskını, eletiren ifadeler içermektedir. Yine aynı telgrafta daha önceden çekilen telgraflara bir cevap alınamadıı belirtilmitir. Ancak telgrafı çekenlerin eletirileri burada da kendini belli eder. Özellikle Acaba Osmanlılık namına çektiimiz zulm ve tazyikten sadamız iitilmeyüp ibaresi sorunlarına çözüm bulamayan afetzedelerin, Osmanlı vatandaları olmalarından ötürümü seslerini duyuramadıkları eklindeki ön yargılarını sorgulamaktadır. Afetzede olan Kuruçay Armudan-ı Kebir ve Kenane köyü halkının zirai tohum bulamadıkları için ekim yapamadıkları belirtilen telgrafta yerel idarecilerin baskı ve zulmünden de bahsedilmektedir. Mahalli Hükümetin banka ve Maliye aracılııyla afet esnasında halka daıtılan gıda yardımının daha afetin üzerinden birkaç ay geçmi olmasına ramen bedelinin tahsil edilmeye çalıılması da telgrafta yerini almıtır. Telgrafta afetzedeler tarafından, hem borç ödemelerinin harman vaktine kadar ertelenmesi ve hem de ek bir gıda ve ekilecek tohum yardımında bulunulması talep edilmitir. Telgrafın son satırlarında yer alan merhametinize nail buyurulmaz isek zaten mezruatımız battal olacak ve ehalimiz terk-i vatanla dilenecektir ifadesi üstü kapalı bir tehdidi dile getirmektedir. 55 Ancak, Kuruçay Armudan-ı Kebir köyünün yardım arayıları her defasında sonuçsuz kalmıtır. Dâhiliye Nezareti ne ve Temmuz ayı içinde çeitli makamlara yapılan müracaatlardan bir netice alınamadıı köyün Papazı ve muhtarı tarafından çekilen bir telgrafla bildirilmitir. 56 Kuruçay, Armudan-ı Kebir köylülerinin Dâhiyle Nezareti ile yetinmedikleri ve dorudan Padiah a da bir telgrafla ulamaya çalıtıkları anlaılmaktadır. Padiahtan, ziraat yapabilmek için tohum ve gıda yardımı talep eden Armudan-ı Kebir, Kuruçay Armudan-ı Kebir, Kenane köyünün ileri gelenleri; 500 ev halkından ibaret rençper kulları için telgraf çektiklerini belirtmektedirler. 57 Armudan-ı Kebir köylülerinin inatla yardım talebinde bulunmaları süreci mutlu sonla neticelenmitir. Dâhiliye Nezareti 18 Nisan 327 tarihli yazısıyla, Maliye Nezareti ile Orman ve Maden ve Ziraat Nezaretlerinden, tarihleri arasında yaanan kuraklık nedeniyle Kuruçay Kazası Armudan-ı Kebir köyü ve Kenane (Kestane) köyü çiftçilerinin almı oldukları gıda yardımı ve tohumlardan oluan borçlarının sel felaketi nedeniyle ertelenmesini talep etmitir. 58 Orman, Maden ve Ziraat Nezareti 3 Mayıs 1327 tarihinde ertelemenin onayını Dâhiliye Nezaretine bildirmitir. lgili yazıda, borcunu ödeyecek durumda olan köylülerin erteleme kapsamına alınmayacakları da << -78)0$91):;)*%<-)6'*.'(#( -*"!$# <: -78)0$91):;)*%</-)6'*.'?1 (( -#$ <> 6(B7>(.((>$-78)0$91):;)*% C <? -78)0$91):;)*%<:-)6C- =((-0D< E -*$#