* Mehmet Berkün ** Egemen Aras. denize dökülme şeklinde bertaraf edilmektedir. Bölgenin katı atıklarının özellikleri, yakma

Transkript

1 1 DOĞU KARADENİZ BÖLGESİ KIYI KESİMİNDE ENTEGRE KATI ATIK YÖNETİMİ Özet * Mehmet Berkün ** Egemen Aras * KTÜ İnşaat Mühendisliği Bölümü, Trabzon e. mail: berkun@ ktu.edu.tr ** KTÜ İnşaat Mühendisliği Bölümü, Trabzon e. mail: egemen@ ktu.edu.tr Doğu Karadeniz Bölgesi kıyı kesimi yerleşimlerinde katı atıklar sahil doldurma ve denize dökülme şeklinde bertaraf edilmektedir. Bölgenin katı atıklarının özellikleri, yakma ve kompostlama yöntemlerinin çevre koşulları ile uyumlu ve ekonomik bir çözüm olamayacağını göstermektedir.bu tesislerin kuruluş giderleri için kredi sağlansa bile, yüksek işletme giderlerinin karşılanabilmesi mahalli idarelerin ekonomik potansiyellerini çok aşmaktadır. Bu bölgede arazi kıt ve çok pahalıdır. Bu makalede bölgenin katı atık özellikleri ile ilgili çalışmaların sonuçları verilmiştir. Bölgenin 22 ilçesi ve iki ilinin katı atık bertaraf sorunu için Sürmene Kutlular Bölgesi'nde arazide düzenli depolama ve gömme ağırlıklı merkezi bir entegre katı atık giderme sisteminin kurulması kararlaştırılmiştır. Ancak bu sistem kredi bulunduğu halde çeşitli nedenlerle 10 yıldır gerçekleştirilemeyen bu uygulama, sistem seçimi ve bölgenin katı atık ve çevre özellikleri açısından tartışılmıştır. INTEGRATED SOLID WASTE MANAGEMENT IN THE EASTERN BLACK SEA COASTAL REGION Abstract In the Eastern Black Sea Coastal Region solid wastes were either used as filling materials in some seperated parts at the sea shore which were isolated by rock fill walls or by direct disposal into the sea along the coastline. Solid waste characteristics of this area are not appropriate for incineration and composting. Although in this region land is scarce and expensive, carried out studies and environmental data indicated that an integrated waste management having the emphasis on sanitary landfilling would be an appropriate solution.

2 2 Giriş Gelişmiş ülkeler atıklarını kontrol altında gelişmiş teknolojiler kullanarak bertaraf ederlerken, gelişmekte olan ülkelerde açık depolama yoğun uygulama yöntemi olarak kullanılmaktadır. Ülkemizde düzenli depolama ve modern teknoloji ile atık bertarafına yönelik ciddi çalışmalar olmasına rağmen (Uluatam vd.1984 ; Berkün 1991; Berkün vd. 1993; Kocasoy 2002; Nemlioğlu vd., 2002; Kurt vd.2002; Salihoğlu vd.; 2002) halen 2000 nin üzerinde açık depolama sahası mevcuttur. Doğu Karadeniz Bölgesi'nde açıkta depolama işlemlerinin yanında denizden duvarlarla yalıtılan bölgelerde denizi doldurma ve kıyıda açıkta depolama işlemleri yoğun şekilde sürmektedir. Bölge belediyelerinin arazi kazanmak ve kolay bertaraf yöntemi olarak benimsedikleri bu kanunen yasaklanmış uygulamalar önlenememektedir. Şehir ölçeğinde çözülemeyen problem bölge ölçeğinde ele alınmaya kalkışılınca, çözüm teknolojik ve ekonomik açıdan daha karmaşık hale gelmektedir. Bunun yanında, Doğu Karadeniz Bölgesi'nin yeni ve daha yeterince kanıtlanmamış ve kuruluş ve işletme giderleri çok yüksek teknolojilerin bir deneme alanı haline gelmesi tehlikesi mevcuttur. Bu makalenin amacı, eldeki veriler ve geçmişteki çalışmaları değerlendirerek bu bölge için uygun olabilecek entegre bir katı atık bertaraf sisteminin uygulanabilirliğinin tartışılmasıdır. Güneydoğu Karadeniz Bölgesi'nde mevcut katı atık yönetimi Güneydoğu Karadeniz Bölgesi'nde katı atık yönetim sorumluluğu ilgili belediyelerdeki temizlik bölümleri, zabıta bölümleri veya fen işleri bölümlerince üstlenilmektedir. Bu bölümler atık temizleme ve toplama hizmetlerinin sağlanması ile ilgilenmekte ve atık bertarafı konusunda yalnızca bir denetleyici rolü oynamaktadır. Cadde temizliği ve atık toplama işleri yeterli bir şekilde yürütülmektedir. Genelde geçici depolama için farklı türlerde tekerlekli ve sabit konteynerler kullanılmakta ve atıklar sıkıştırmalı çöp toplama

3 3 araçları ile toplanmaktadır. Atık toplama hizmetleri sadece büyük kentsel bölgeler içinde yürütülmektedir.dolayısıyla nüfusun önemli bir bölümüne yeterli hizmet verilememektedir. Atık toplama ve cadde temizliği hizmetlerinin yeterliliğine rağmen, atıkların betarafı için kullanılan yöntem ve uygulamalar yeterli değildir. Bertaraf çalışmaları esas olarak Karadeniz kıyısında yetersiz şekilde kontrol edilen döküm sahalarında ve aynı zamanda daha uzak bölgelerdeki vadilerde veya boş alanlarda yürütülmektedir. Açık döküm sahalarındaki işletme, denizin bir kısmının kaya dolgu tahkimat ile yalıtılarak, bunun içine çöplerin ve inşaatlardan gelen hafriyat toprağının karıştırılarak dökülmesi ve paletli buldozerlerle dağıtılarak doldurulmasından oluşmaktadır. Daha az kontrol edilen sahalarda atıklar bir tahkimat inşa edilmeden önce doğrudan denize dökülmektedir. Bertaraf çalışmaları yetersiz personel ve tesisle yapılmakta ve belediye personeli ve profesyonel yükleniciler tarafından değil, çöp sahalarını işleten müteahhitlerce yürütülmektedir. Öncelikle değerli malzemeler el ile atıktan ayrılmakta, diğer işletme yönetim tedbirleri ise sadece ikincil olarak ele alınmaktadır. Geri kazanılan malzemelerin çoğunu tekrar kullanım ve işlenmek üzere toplayan ve satan ve büyük oranda resmi olmayan bir geri kazanım sektörü bulunmaktadır. Diğer geri kazanım sektörünün faaliyetleri, çöp sahalarını işleten müteahhitler tarafından çöp döküm sahalarında yürütülmektedir. Trabzon ve Rize belediyeleri, gereken bakım görevlerinin çoğunu yürütecek şekilde teçhizatlandırılmış atölye tesislerine sahiptir. Akçaabat, Araklı ve Sürmene belediyeleri, basit bakım görevlerini yürütecek şekilde teçhizatlandırılmış küçük garaj tesislerine sahiptir. Diğer belediyeler araçlarının bakım ihtiyaçlarını özel sektör atölyelerine ihale etmekte, veya bir atölye tesisine sahip olan belediyelerden biri ile çalışma anlaşması yapmaktadırlar. Klinik atıklar esas olarak çalışma alanındaki hastane ve kliniklerden kaynaklanmaktadır. Trabzon daki bazı klinik atıkların düşük bir ısıda yakıldığı bir hastane atığı yakma ünitesi, konumu ve işletilme şekli ile

4 4 kabul edilemez bir durumda ve şehirde yerleşim sahalarının içinde bulunmaktadır. Diğer klinik atıklar Trabzon sahilindeki moloz isimli bölgedeki çöp döküm sahasında evsel-ticari atıklarla birlikte denizden kaya dolgu duvarla çevrilerek ayrılan bir saha içine kısmen toprakla karıştırıldıktan sonra doldurularak bertaraf edilmektedir. Benzeri işlemler Rize sahilinde denizde dolgu yapılarak sahil arazisinin denize doğru genişletilmesi şeklinde uygulanmaktadır. Klinik atıkların Tıbbi Atık Kontrol Yönetmeliği ne uygun olarak ayrı biriktirildiği yerlerde bile, bunlar çoğunlukla diğer evsel atıklarla birlikte toplanmaktadır. Çalışma alanında ekonominin esas olarak tarımsal ve ticari esaslı olduğu düşünüldüğünde, önemli miktarda zararlı atığın oluşmadığı anlaşılmaktadır. Bununla birlikte, oluşan zararlı atıklar çoğu kez tanımlanmamaktadır ve kontrolsüz bir şekilde diğer evsel-ticari atıklarla birlikte toplanmakta ve bertaraf edilmektedir. Trabzon un katı atık karakteristikleri için yapılan çalışmada aşağıdaki değerler bulunmuştur (Tablo 1 ve Tablo 2) (Berkün 1991). Diğer önemli şehirler için bir karşılaştırma Tablo 3 de verilmiştir. Tablo 1. Trabzon'un katı atık karakteristikleri Madde % ağırlık (ortalama) Standart sapma Kağıt ve karton Metal Cam Plastik Tekstil Kül

5 5 Organik madde Diğer Tablo 2. Trabzon'un katı atık karakteristikleri Karakteristik Ortalama Standart sapma Organik madde % Organik karbon % TKN % C/N oranı Su içeriği % Alt kalorifik değer ( kj/kg) ph Şehir ph C % N % C/N oranı Su içeriği % Alt. cal. değer kj / kg Trabzon İstanbul Ankara İzmir

6 6 Tablo 3. Türkiye'deki önemli şehirlerin katı atık karakteristikleri Entegre atık giderme uygulaması için önemli konular Atık yönetim stratejisinin uygulanması ile ilgili önemli konular şunlardır: Atıkların doğrudan Karadeniz e verilmesi şeklindeki mevcut uygulamalar çok ciddi kirlenme problemlerine yol açmaktadır. Arkası yüksek dağlarla çevrilmiş ve ekim alanlarının ve nüfusun yoğunlaşarak bir arada bulunduğu dik ve dar vadilerle kesilen düzlük dar bir sahil şeridinden oluşan bölge, düzenli depolama sahasının yerleşimi için çok az olanak sağlamaktadır. Bu nedenle, bir veya daha fazla sahanın uzun bir süre tüm bölgeye hizmet vermesi gerekebilecektir. Geçmişteki ve şimdiki uygunsuz atık bertarafı uygulama deneyimleri nedeniyle herhangi bir düzenli depolama sahasının yerleşimine halkın yoğun itirazı olmaktadır. Bu nedenle yerli halkın tepkilerini ve endişelerini ortadan kaldırmak için yerleşim yerlerinden yeterince uzak yeni bir tesisin yüksek standartlara göre yapılması ve işletilmesi zorunludur. Bu durumdaki bir düzenli bertaraf tesisinin yapılması ve işletilmesi, mevcut çöp döküm uygulamaları üzerinde maliyette önemli artış oluşturacaktır. Entegre atık giderme planlaması Bu bölgedeki mevcut katı atık yönetim faaliyetlerinin kapsamının belirlenmesi amacıyla 22 belediyede veri toplanmış (Tablo 4) ve bütün Doğu Karadeniz Bölgesi için entegre bir katı atık giderme planlaması için çerçeve proje esasları Şekil 1 de verilerek belediyelerin mevcut atık giderme yöntemleri değerlendirilmiştir (Environmental Resources Management ERM, 1997).

7 7 Tablo 4. Doğu Karadeniz Bölgesinde 22 belediyeden toplanan veriler (ERM,1997). Belediye Nüfus Artışı Atık Oluşumu Toplanacak Atık Toplam Nüfus (1997) Hizmet Verilecek Nüfus (1997) Toplam Nüfus (2007) Hizmet Verilecek Nüfus (2007) ton/yıl ton/yıl ton/gün ton/gün Darıca 2,815 2,111 3,162 3, Kavaklı 2,330 1,748 2,618 2, Akçaabat 96,126 27, ,984 53, Söğütlü 3,904 1,953 4,386 3, Yıldızlı 3,119 1,560 3,504 2, Akyazı 2,236 1,677 2,512 2, Trabzon 227, , , , Maçka 44,628 4,046 48,138 8, Çukurçayır 2,702 2,026 3,036 2, Yalıncak 2,480 1,860 2,786 2, Yomra 33,303 7,957 37,411 17, Arsin 36,268 7,274 40,742 17, Araklı 60,120 13,171 67,536 30, Sürmene 34,229 13,027 38,451 21, Yeniay 2,520 1,890 2,831 2, Çamburnu 1,552 1,164 1,744 1, Of 67,255 16,216 75,552 35, Kıyıcık 3,729 1,865 4,189 3, İyidere 12,068 6,106 13,017 8, Derepazarı 10,946 4,471 11,807 6, Rize 100,657 54, ,574 83,

8 8 Gündoğdu 14,876 11,157 16,046 15, Toplamlar 765, , , , Görevler Asıl Amaç Proje Alanında katı atık yönetiminin mevcut durumunun belirlenmesi ; Bölge için, 10 yıllık bir plan dönemini kapsayan atık bertaraf planı için kavramsal projelerin geliştirilmesi ; Plan dönemi boyunca bölgeye hizmet verecek düzenli depolama ve transfer istasyonu sahasının/sahalarının seçilmesi ; Bir Atık Bertaraf Stratejisinin Geliştirilmesi (1) Mevcut kontrolsüz çöp döküm uygulamalarının kademeli olarak kaldırılması (2) Teknik açıdan uygun bertaraf tesislerinin temini Büyük altyapı önerileri için ön çevresel değerlendirmenin yürütülmesi ; Belediyeler arası işbirliği için bir stratejinin geliştirilmesi ; Şekil 1. Proje amaçları (ERM,1997)

9 9 Potansiyel düzenli depolama alanları Bu çalışma boyunca potansiyel düzenli depolama sahalarının (Tablo 5) uygunlukları için karşılaştırmalı bir değerlendirilme yapılmıştır (Tablo 6). Potansiyel sahaların belirlenmesi için, ilk çalışmalar ilgili belediyelerle görüşmeler yoluyla, Trabzon ve Rize deki diğer kurumların (DSİ, MTA, Karadeniz Teknik Üniversitesi) tarafından yürütülmüştür. Düzyurt ve Sürmene de bulunan iki sahanın, en az on yıl boyunca bölgeye hizmet verecek bir stratejik bölgesel düzenli depolama sahasının gelişimi için uygun olabilecekleri düşünülmüştür. Bu sahaların ikisi de Trabzon ilinde bulunmaktadır. Rize İli içinde uygun bir saha tanımlanmamıştır. Trabzon İlinde Araklı İlçesinde bulunan bir başka saha, seçilen düzenli depolama sahasının inşasından önce kendi atıkları için önerilen kısa dönemli bir atık depolama sahası olarak Trabzon Belediyesi tarafından tanımlanmıştır. Tablo5. Potansiyel düzenli depolama sahaları (ERM 1997). Trabzon İli Gölçayır: Trabzon 'un doğusu ile Değirmendere akarsuyu batı yakası arasındaki vadi Çukurçayır:Trabzon'un doğusu ile Değirmendere Akarsuyu arasındaki vadi Düzyurt:Değirmendere Akarsuyu yakınında çimento fabrikası çukuru Araklı A: Araklı Kasabası'nın güneyindeki tepelik alan Araklı B: Araklı Kasabasının güneyindeki tepelik alan içindeki vadi Rize İli Gündoğdu: Gündoğdu Kasabası yakınında sahil yolu ile deniz arasında kalan uzunlamasına alan Kalkandere : İyidere Akarsuyu'na yakın ormanlık alan İyidere: İyidere akarsuyu yanında ormanlık alan Rize A: Rize nin batısı ile Deripazarı yolu arasındaki küçük çukurluk alan Rize B: Rize nin doğusu ile Taşlıdere akarsuyu arasındaki küçük çukurluk alan Sürmene: Eski bakır işletmeleri maden çukuru Sürmene Düzenli Depolama Sahası Mevcut alternatifler içinde uygun olacağı düşünülen Sürmene depolama sahasının gelişiminin bir dizi çevresel etkiye yol açması beklenmelidir. Bu çerçevede depolama

10 10 sahasının çevreye olası etkileri (örneğin, bölgedeki su kaynakları üzerindeki etkiler, trafik yoğunluğu ve gürültüsü vb.) incelenmelidir. Bu nedenle kurulacak tesis için Trabzon ve Rize atık transfer istasyonlarınıda içeren bir ÇED raporunun hazırlanması gerekmektedir. Tablo 6. belediyelerin mevcut atık giderme yöntemlerinin değerlendirilmesi (ERM,1997). Yer (Belediye) Kapsama Alanı Sahayı Kullanan Belediyeler Kısa Açıklama Akçaabat Darıca, Kavaklı, Karadeniz e doğrudan döküm, Akçaabat, Söğütlü, günlük örtü uygulanmamakta, Yıldızlı deniz tahkimatı Trabzon Akyazı, Trabzon, Karadeniz e doğrudan döküm, Çukurçayır, Yalıncak, günlük örtü uygulanmamakta Yomra Arsin Arsin Yerleşim yerinin içinde çöp sahası, günlük örtü uygulanmamakta Araklı Araklı Yerleşim yerinin içinde çöp sahası, günlük örtü uygulanmamakta Sürmene Sürmene, Yeniay Karadeniz e doğrudan döküm, günlük örtü uygulanmamakta, deniz tahkimatı Çamburnu Çamburnu Eski taş ocağı içine depolama, çakıl ile örtülme Of Of, Kıyıcık Karadeniz e doğrudan döküm, günlük örtü uygulanmamakta, deniz tahkimatı İyidere İyidere Yol kenarına doğrudan döküm, günlük örtü uygulanmamakta, Rize Derepazarı, Rize Karadeniz e doğrudan döküm, günlük örtü uygulanmamakta, deniz tahkimatı Gündoğdu Gündoğdu Karadeniz e doğrudan döküm, günlük örtü uygulanmamakta, Değerlendirme Çevresel açıdan kabul edilemez Çevresel açıdan kabul edilemez Çevresel açıdan kabul edilemez, deniz tahkimatı yetersiz Çevresel açıdan kabul edilemez Çevresel açıdan kabul edilemez Çevresel açıdan kabul edilemez Çevresel açıdan kabul edilemez Çevresel açıdan kabul edilemez Çevresel açıdan kabul edilemez

11 11 deniz tahkimatı Maçka Maçka Akarsu kenarına/içine döküm, günlük örtü uygulanmamakta, deniz tahkimatı Çevresel açıdan kabul edilemez Yatırım Giderleri Yatırım programı, tüm proje için 1997 den 2007 ye kadar olan toplam finansman ihtiyaçlarını kapsamaktadır. Yatırım programı 1. Kademe ( ) ve 2. Kademe (2007) olmak üzere ikiye ayrılmıştır. 1. Kademe harcamaları kısmen yabancı kısmen yerli krediler ve hibelerle finanse edilecektir: Proje ömrünün son yılında Sürmene depolama sahasının kapatılması ve restorasyonu için yapılacak olan 2. Kademe harcamalar, tamamen yurtiçi fonlarla finanse edilecektir. Her bir bileşen için yıllık giderler 1996 sabit fiyatlarıyla tahmin edilmiş ve yerel ve dış kaynak kısımlarına ayrılmıştır. Bunlar Tablo 7 de özetlenmiştir Tablo 7. Yatırım maliyeti özeti -sabit 1999 fiyatlarıyla-beklenmedik fiziksel artışlar dahil (ERM,1997) Saha ABD Doları % Dağılım Sürmene Düzenli Depolama Sahası 7,564, Trabzon Transfer İstasyonu 1,910, Rize Transfer İstasyonu 1,277, Trabzon/Rize Klinik Atık Yakma Tesisi 1,012, Çöp Döküm Sahası Rehabilitasyonu 435, Taşıma Araçları 3,453, Kurumsal Yapılanma 134,

12 12 Toplam Fiziksel Yatırım Maliyetleri - İç Kaynak - Dış Kaynak Beklenmedik Toplam Fiyat Artışları - İç Kaynak - Dış Kaynak Yatırım Maliyetleri Genel Toplam - İç Kaynak - Dış Kaynak 15,787,200 4,761,575 11,025,625 1,290, , ,568 17,077,521 5,061,328 12,016,

13 13 Darıca Kavaklı K A R A D E N İ Z TRABZON TRANSFER İSTASYONU AKÇAABAT Söğütlü Yıldızlı Akyazı TRABZON Yalıncak Çukurçayır YOMRA ARSİN ARAKLI SÜRMENE Maçka RİZE TRANSFER İSTASYONU Derepazarı İyidere RİZE OF Kıyıcık Çamburnu Yeniay SÜRMENE DÜZENLİ DEPOLAMA SAHASI Gündoğdu ÇAYELİ Şekil 2 Katı atık depolama ve transfer sistemi (ERM, 1997).

14 14 Darıca Araklı Akçaabat Söğütlü Yıldızlı Akyazı Trabzon Maçka Çukurçayır Yalıncak Yomra Arsin Araklı Sürmene Yeniay Çamburnu Of Kıyıcık İyidere Derepazarı Rize Gündğdu Çöp toplama Araçlarının Trabzon daki Transfer İstasyonuna Gidişi Çöp Toplama Araçlarının Doğrudan Sahaya Girişi Çöp Toplama Araçlarının Rize deki Transfer İstasyonuna Gidişi Büyük Hacimli Taşıma Sürmene deki Düzenli Depolama Sahası Büyük Hacimli Taşıma Şekil 3. Atık yönetim stratejisi (ERM,1997). İşletme maliyetleri Toplam işletme maliyetleri Tablo 8 de özetlenmektedir. Projenin (toplama ve bertaraf) hane başına ortalama maliyeti yılda 78 USD olarak tahmin edilmektedir. Bu da en zengin grup için hane gelirinin %0.3 üne, en yoksul grubun hane gelirinin ise %2.9 una karşılık gelmektedir. Dünya Bankası rakamları, orta gelirli ülkelerde katı atık hizmetleri için tipik olarak gelirin % sinin harcandığını göstermektedir.

15 15 Tablo 8. Toplam yıllık işletme maliyeti özeti (ABD doları cinsinden, sabit 1996 fiyatlarıyla (ERM,1997). Kalem Genel Toplam % Dağılım İşletme Personeli 397, ,000 3,573, Yakıt / Yağ 228, ,800 2,059, Elektrik / Su 12,500 12, , Büro Giderleri 39,000 39, , Sarf Malzemeleri 142, ,400 1,281, Diğer 124, ,600 1,121, Sürekli Giderler Toplamı 944, ,300 8,498, Bakım/Onarım Maliyetleri 152, ,263 1,994, Amortisman Maliyetleri 1,106,207 1,939,225 15,787, Toplam İşletme Maliyetleri 2,203,223 3,124,818 26,280, Tartışma Düzenli depolama açık depolama uygulamalarından çok farklı bir yöntemdir. Bu yöntemle sızıntı suyu, depolama alanı gaz emisyonları, çöplerin dağılımı ve koku kontrolünün kolaylaştırılması ile bertaraf işlemlerinin verimliliği en üst düzeye getirilirken çevresel etkilerin ve bölgesel rahatsızlıkların en aza indirilmesi sağlanır. Mevcut olan teknolojilerin çeşitliliği göz önünde bulundurularak, projenin planlanması sırasında belli bir sahanın kendine özgü gereksinimleri ve hassasiyetlerine göre ve ayrıca belediyelerin mali ve teknik olanaklarına uygun olarak teknoloji seçilmesine önem verilmelidir. Bölgenin topoğrafik ve jeolojik yapısı geniş depolama sahalarının bulunmasını zorlaştırmaktadır. Bölgede kullanılabilir özellikte arazi kıymetli, az ve pahalıdır. Daha önce depolama yerleri için yapılan görüşmeler yakında oturan sakinlerin şiddetli karşı koymalarına sebep olmuştur. Bu nedenlerle bölgede atık depolama sahaları bulunabilse

16 16 bile kullanıma geçirilmeleri zorluklar taşımaktadır. Düzenli depolama sahası standartlarının yüksek olduğu, üzerlerinin örtüldüğü sahaların mühendisliğinin iyi yapıldığı ülkelerde bile, atıkların doğrudan arazide depolanması, halen tüm diğer işletme veya arıtma seçeneklerinden daha ucuzdur.malzeme geri kazanımı (MGK), elle veya mekanik olarak, ya da bu iki metodun bir karışımı şeklinde kabaca üç grup içinde değerlendirilirler. MGK tesisleri Trabzon ve Rize Bölgeleri'ndeki bazı yerlerde teknolojik açıdan uygulanabilir bir seçenek olabilir. Ancak atık yığınındaki geri kazanılabilir malzemenin düşük miktarda olması, bunun yeterli bir ticari ölçekte uygulanmasını muhtemelen pahalı bir seçenek haline getirecektir. Bu teknoloji, sahada depolanması gereken atık miktarlarının daha azaltılması için değerli bir araç olabilen orta-uzun vadeli bir seçenek olabilir. MGK bazı uzmanlıkların geliştirilmesine olanak verecek şekilde seçilen sahalarda pilot ölçekte ayıklama faaliyetlerinin geliştirilmesi için uygulanabilir. Doğu Karadeniz bölgesindeki evsel katı atıkların organik içeriğinin yüksek ve azot içeriğinin düşük olması (Tablo 2), ancak dışarıdan yapılacak girişimlerle yeterli bir kompostlama olanağı yaratabilir. Bu ise maliyeti artırır. Ayrıca, elde edilecek kompost malzemenin bu bölgede değerlendirilmesi zordur. Bazı pilot kompost programları, depolama sahası için günlük örtü malzemesinin üretimi için küçük tesisler, bu bölgede bazı gelişimlerin başlatılmasında uygun bir araç oluşturabilir. Anaerobik çürütme ile katı atıkların bertarafı ve işletilmesi oldukça zor, ve çevre açısından kontrolü sorunlu bir seçenektir. Bu yöntem bölgedeki evsel katı atıkların yüksek su içerikleri ve düşük azot içerikleri nedeni ile önemli bir alternatif oluşturmaz. Arıtma çamurlarının bölgede ticari veya başka şekillerde kullanılarak değerlendirilmesi de zordur. Doğu Karadeniz bölgesinde evsel katı atıklarının yakılması potansiyeli değerlendirilirken, iki önemli husus maliyet ve verimliliğe bakmak gereklidir. Büyük düzenli depolama sahaları ile birim bertaraf maliyetlerinin önemli ölçüde düşürülmesi

17 17 yakma yöntemini rekabet şansı daha az olan bir bertaraf yöntemi haline getirir. Bununla birlikte, bölgedeki atıklar için nispeten küçük ölçekli bir medikal atık yakma tesisi düşünülebilir. Yakmanın birim maliyetlerinin, düzenli depolama sahası maliyetlerinin en az üç katı olacağı söylenebilir. Kalorifik değerler (Tablo 2) ( Berkün 1991) bu bölgenin atıklarının yakılmaya uygun içerik taşımadığını göstermektedir. Bölgedeki hastanelerin ve tahlil laboratuarlarının katılımı ile sadece hastahane atıklarını yakmak için merkezi bir yakma tesisi (piroliz vb.) kurulabilir. Hastahane atıkları için uygun yakma tesislerinin temini için yeterli fon bulunamayan yerlerde, kontrollü depolama sahalarında birlikte depolama yapılması da uygulanabilir. Depolama sahasında yapılacak birlikte depolamanın etkili olabilmesi için, tıbbi atıklarının depolama sahasına verilmeden önce ayrı olarak saklanması ve toplanması gerekmektedir. Tıbbi atıklar, düzenli depolama sahasına bertaraf edilmeden önce stabilitesinin sağlanması için otoklavlar (sterilizatör) kullanılarak da ön işlemden geçirilebilir. Küçük kapasitede olsa bile yakma tesisleri pahalı seçeneklerdir. Doğu Karadeniz Bölgesi nde uygulanmakta olan kontrolsüz depolama uygulamalarının kademeli olarak ortadan kaldırılması ve belediye atıklarının yönetimi için teknolojik açıdan uygun bir çözümün bulunması gerekmektedir. Bölge için uygun olmayacak atık işleme tekniklerinin seçimi ve sonuç olarak teknik ya da finansman açısından uygun olmayan bu teknolojilerin bölgenin iki büyük şehri olan Trabzon ve Rize de uygulanma yanılgısına düşülmemesi gerekir. Sonuçlar Düzenli bir merkezi depolama sahası bölgedeki 22 yerleşim yerinin atıkların bertarafı için uygun bir seçenek görünümündedir. Halen uygulandığı şekli ile denize atık boşaltılarak yapılan atık bertarafının önlenebilmesi için, düzenli depolama sahalarının geliştirilmesi bölge için iyi bir alternatif olabilecektir. Diğer teknolojiler ve özellikle malzeme geri

18 18 kazanımı ve kompostlaştırma, temel düzenli depolama sahası uzaklaştırma sisteminin gelişmesinin ardından gelecekte bölgede uygulanabilir teknolojiler haline gelebilir. Pilot ölçekte deneme uygulamaları günümüz için uygun olabilir. Uzun vadede bu atık azaltma teknolojileri, sahada depolanması gereken atık miktarlarının bölgesel bazda azaltılması açısından da yarar sağlayabilir. Evsel atıkların yakılması, yatırım ve işletme maliyetlerinin çok yüksek olması sebebiyle bölge için uygun bir seçenek değildir. Sadece ~100 ton katı atığın yakılarak giderilmesi için kurulacak bir yakma tesisinin (piroliz) maliyeti ~200 trilyon TL, aylık işletme gideri ise ~20 trilyon TL. dir. Sürmene düzenli depolama tesisi projesinin maliyeti ~50 trilyon TL'yi bulmaktadır. Kurulacak tesisin yıllık işletme gideri ise ~3 trilyon TL. civarındadır. Bölge belediyelerinin bu işletme giderlerini bile kendi imkanları ile karşılayabilmeleri mümkün değildir. Projenin (sadece toplama ve bertaraf) hane başına ortalama maliyeti yılda 78 USD olarak tahmin edilmektedir. Bunun çevre vergisi dışına taşılarak halktan toplanması zorunluluğu tepkiye sebep olacak ve uygulamada sorunlar doğuracaktır. Bölgede yaşayanlar hukuki yollara başvurarak bölge için görünürde tek çıkış yolu olabilecek bu projenin uygulanmasını durdurmuşlardır. Bu reaksiyonun devam edeceği görülmektedir. Bu nedenle proje yatırım giderleri için gerekli krediler bulunmasına rağmen proje yaklaşık 10 yıldır askıda beklemektedir. Türkiye'de orta ölçekli şehirler için bölge bazında ilk ortak ve örnek bir uygulama olabilecek bu entegre atık giderme projesinin hayata geçirilmesi oldukça zor görünmektedir. Bu durum ülkemiz için bölge bazında merkezi düzenli depolama tesisleri girişimleri için cesaret kırıcı bir örneği oluşturmuştur. Ancak yapılan yatırım ve çalışmaların sonuçlandırılması için gerekli çabaların gösterilmesi, bölgenin katı atık çözümü için tek beklentisini oluşturmaktadır.atık miktarı ve toplama sahası genişletildikçe daha büyük depolama sahalarına gereksinim oluşmakta ve bununla birlikte çok yönlü ve çözümü zor problemler doğmaktadır. Bu örnek ülkemizde büyük metropol şehirler hariç

19 19 diğer bölgelerde atık giderme programlarının mümkün olduğunca şehir ölçeğinde tasarımlanarak bölge ölçeğine taşırılmaması gerektiğini göstermektedir. Bu cesaret kırıcı örnekler Doğu Karadeniz Bölgesi'ni yeni, yeterince kanıtlanmamış ve pahalı teknolojilerin (piroliz vb) bir deneme alanı haline getirmemelidir. Kaynaklar Berkün,M.,Özbay, TS., Dakoğlu,A., Doğu Karadeniz Bölgesinde katı atıkların özellikleri ve giderilmesinin tasarımı, II. Uluslararası Ekoloji ve Çevre Sorunları Sempozyumu, Ankara. Berkün,M.,1991. Doğu Karadeniz Bölgesinde katı atıkların özellikleri ve giderilmesinin tasarımı, KTÜ Araştırma Fonu nolu proje. Environmental resources Management (ERM), Trabzon ve Rize için katık bertaraf Stratejisi, Katı atık yönetimi uygulama çalışması, Bölüm 2. Kocasoy, G., Solid waste management in Turkey. Waste Management World, Jan-Feb.,2,1. Kurt, P.B.;Topkaya M.B.; Ozden, T.and Guney, N., Composting experience and practice in Antalya province. Appropriate Environmental and Solid waste Management Technologies for developing Countries Ed: Kocasoy, G.; Atabarut, T. and Nuhoglu, I.., Vol Nemlioglu, S.; Bayat, C.; Borat, M.; Demir, G. and Soyhan, B., Gas Emissions in Istanbul-Kemerburgaz Solid Waste Disposal Site. Fresenius Environmental Bulletin, Vol.11, No. 10b, Özbay, T.S., Doğu Karadeniz Bölgesi'nde katı atık özellikleri, katı atıkların deniz suyunda biyokimyasal oksidasyonuna metal zehirliliğin etkileri, Doktora Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon. Salihoglu, N.K; Salihoglu G. and Pınarlı, V., Assesment of leachate from the municipal landfill of Bursa: Efect of landfill age on the leachate characteristics aad chemical treatment. Appropriate Environmental and Solid waste Management Technologies for developing Countries Ed: Kocasoy, G.; Atabarut T. and Nuhoglu, I., Vol Uluatam, S.S.; Yurteri C. and Billur N., Ankara kati atıklarının etkin biçimde toplanması, taşınması, değerlendirilmesi ve zararsız hale getirilmesi. Doğa Bilim Dergisi, B,8,1, 100.

20 20