ICS TÜRK STANDARDI TS EN /Nisan 2000

Transkript

1 ÖNSÖZ Bu standard, CEN tarafõndan kabul edilen EN (1998) standardõ esas alõnarak, TSE Maden Hazõrlõk Grubu nca hazõrlanmõş ve TSE Teknik Kurulu nun 24 Nisan 2000 tarihli toplantõsõnda Türk Standardõ olarak kabul edilerek yayõmõna karar verilmiştir.

2 İÇİNDEKİLER 1 - KAPSAM ATIF YAPILAN STANDARDLAR TARİFLER LOS ANGELES KATSAYISI, LA DARBEYLE PARÇALANMA DEĞERİ DENEY NUMUNESİ DENEY KISMI LÂBORATUVAR NUMUNESİ SABİT KÜTLE CİHAZLAR GENEL DENEY CİHAZLARI Deney Elekleri Terazi Hava Dolaşõmlõ Etüv LOS ANGELES DENEY METODU İLE PARÇALANMA DİRENCİNİ BELİRLEMEK İÇİN GEREKLİ İLAVE CİHAZLAR DARBE DENEYİ METODU İLE PARÇALANMA DİRENCİNİ TAYİN ETMEK İÇİN GEREKLİ İLÂVE CİHAZLAR LOS ANGELES DENEY METODU İLE PARÇALANMA DİRENCİNİN TAYİNİ PRENSİP DENEY İÇİN NUMUNENİN HAZIRLANMASI İŞLEM HESAPLAMA VE SONUÇLARIN GÖSTERİMİ DENEY RAPORU PARÇALANMA DİRENCİNİN DARBE DENEYİ İLE TAYİN EDİLMESİ PRENSİP DENEY İÇİN NUMUNE HAZIRLANMASI İŞLEM HESAPLAMA VE SONUÇLARIN GÖSTERİLMESİ DENEY RAPORU... 7 EK A... 8 EK B... 9 EK C EK D EK E EK F... 24

3 AGREGALARIN MEKANİK VE FİZİKSEL ÖZELLİKLERİ İÇİN DENEYLER BÖLÜM 2: PARÇALANMA DİRENCİNİN TAYİNİ İÇİN METOTLAR 1 - KAPSAM Bu standard, iri agregalarõn parçalanma direncinin tayini için işlemleri kapsar. Bu amaç için iki iki metot vardõr: a) Los Angeles Deneyi (Referans metot), b) Darbe deneyi (Alternatif metot). NOT - Darbe deneyi, Los Angeles deneyine alternatif olarak kullanõlabilir. Fakat çift deneyden sakõnmak ve sonuçlarõn karşõlõklõ onayõnõ sağlamak için öncelikle Los Angeles deneyi yapõlmalõdõr. Anlaşmazlõk durumunda Los Angeles deneyi (referans metot) kullanõlmalõdõr. Bu standard, yapõ ve inşaat mühendisiliğinde kullanõlan yapay ve tabii agregalara uygulanõr. 2 - ATIF YAPILAN STANDARDLAR Bu standardda, tarih belirtilerek veya belirtilmeksizin diğer standardlara atõf yapõlmaktadõr. Bu atõflar metin içerisinde uygun yerlerde belirtilmiş ve aşağõda liste halinde verilmiştir. Tarih belirtilen atõflarda daha sonra yapõlan tadil veya revizyonlar, atõf yapan bu standardda da tadil veya revizyon yapõlmasõ şartõ ile uygulanõr. Atõf yapõlan standardõn tarihinin belirtilmemesi halinde ilgili standardõn en son baskõsõ kullanõlõr. EN, ISO, IEC vb. Adõ TS No Adõ No (İngilizce) (Türkçe) EN Tests for general properties of aggregates - Part 1: Methods for sampling TS EN Agregalarõn Genel Özellikleri İçin Deneyler - Kõsõm 1. Numune Alma Metotlarõ EN pren EN EN pren EN Tests for general properties of aggregates - Part 2: Methods for reducing laboratory samples Tests for general properties of aggregates - Part 5: Common equipment and calibration Test for geometric properties of aggregates - Part 1: Determination of particle size distribution - Sieving method Tests for geometrical properties of aggregates - Part 2: Determination Test sieves, nominal size of apertures Tests for mechanical and physical properties of aggregates - Part 6: Determination of particle density and water absorption Hot rolled products of non - alloy structral steels Technical delivery conditions (includes amendment A1: 1993) TS EN TS pren Agregalarõn Genel Özellikleri İçin Deneyler - Bölüm 2: Laboratuvar Numunelerinin Azaltõlmasõ Metodu Agregalarõn Genel Özellikleri İçin Deneyler Bölüm 5: Genel Cihazlar ve Kalibrasyon TS 3530 EN Agregalarõn Geometrik Özellikleri İçin Deneyler Kõsõm 1: Tane Büyüklüğü Dağõlõmõ Tayini Metodu TS EN TS 2162 EN Agregalarõn Geometrik Özellikleri Içİn Deneyler - Kõsõm 2: Tane Boyutu Dağõlõm Tayini Deney Elekleri, Elek Göz Açõklõklarõ Anma Büyüklükleri Alaşõmsõz Yapõ Çeliklerinden İmal Edilen Sõcak Hadde Mamulleri - Teknik Teslim Şartlarõ 1

4 3 - TARİFLER Bu standardõn amacõ için aşağõdaki tarifler verilmiştir LOS ANGELES KATSAYISI, LA Deney tamamlandõktan sonra 1,6 mm lik elekten geçen deney kõsmõnõn yüzdesi DARBEYLE PARÇALANMA DEĞERİ Dinamik darbe ile agreganõn parçalanma direncini veren SZ (darbe değeri) değeridir. Bu değer, Madde 6 ya uygun olarak denendiğinde, belirlenmiş 5 adet deney eleğinden geçen kütlece yüzde olarak elek altõ toplamõnõn 1/5 ine eşittir DENEY NUMUNESİ Deney metodu, bir özelliğin birden fazla tayinini gerektirdiğinde tek bir tayinde kullanõlan numunedir DENEY KISMI Tamamõ bir tek deneyde kullanõlan numunedir LÂBORATUVAR NUMUNESİ Lâboratuvar deneyleri için toplam numuneden azaltõlmõş numunedir SABİT KÜTLE Numunenin kurutmadan sonra en azõndan bir saat zaman aralõklarõ ile birbirini takip eden tartõmlarõ arasõndaki farkõn % 0,1 den daha fazla olmadõğõ durumdaki kütlesidir. NOT - Çoğu durumda deney kõsmî, Madde de tarif edilen etüvde (110 ± 5) C daki belirli bir süre kurutulduktan sonra sabit kütleye erişebilir. Deney laboratuvarõ, kullanõlan etüvün kurutma kapasitesine bağlõ olarak, numunelerin özel tipleri ve büyüklükleri için sabit kütleye erişilebilme zamanõnõ kendileri belirleyebilir. 4 - CİHAZLAR Aksi belirtilmedikçe, bütün cihazlar TS pr EN in genel özelliklerine uygun olmalõdõr GENEL DENEY CİHAZLARI Deney Elekleri Çizelge 1 de belirtilen göz açõklõklarõna sahip ve TS EN ye uygun Terazi Deney kõsmõnõn kütlesini % 0,1 doğrulukla tartabilen Hava Dolaşõmlõ Etüv (110 ± 5) C sõcaklõğõ sağlayabilen. ÇİZELGE 1 - Deney Elekleri Deney Metodu Göz Açõklõğõ mm Los Angeles 1,6; 10; 11,2 (veya 12,5); 14 Darbe deneyi (Not a bakõnõz) 0,2; 0,63; 2; 5; 8; 10; 11,2; 12,5 NOT: Darbe deneyinde deney kõsmõnõn hazõrlanmasõ amacõ ile kullanõlan 8 mm lik deney eleği, elek göz açõklõklarõnõn toleranslarõndan dolayõ, deneyin değerlendirilmesi için tekrar kullanõlmalõdõr LOS ANGELES DENEY METODU İLE PARÇALANMA DİRENCİNİ BELİRLEMEK İÇİN GEREKLİ İLAVE CİHAZLAR Lâboratuvar numunesini TS EN de tarif edilen deney kõsmõna azaltmak için ekipman. 2

5 Los Angeles Deney Cihazõ Aşağõda belirtilen kõsõmlarõ kapsayan. NOT - Uygun bir makina için örnek Şekil 1 de verilmiştir. Ölçüler mm dir. İç uzunluk İç çap Raf Dönme Kaplama ve açõklõk ŞEKİL 1 - Tipik Los Angeles Deney Makinasõ TS 2162 EN de belirtilen S 275 tipine uygun, (12 0,5 ) mm kalõnlõklõ çelik levhadan aşõrõ gerilme uygulanmadan şekillendirilmiş ve önemli bir deformasyon olmadan kaynaklanmõş boş tambur. Tamburun her iki ucu kapalõ olmalõdõr. Tamburun, iç çapõ (711 ± 5) mm ve iç uzunluğu (508 ± 5) mm olmalõdõr. Tambur, tamburun içine girmeyecek şekilde kenarõna tutturulmuş iki paralel destek üzerine yerleştirilmeli ve yatay bir eksen etrafõnda dönecek şekilde monte edilmelidir. Tercihan tamburun bütün uzunluğu boyunca, numunenin yerleştirilmesini ve deneyden sonra alõnmasõnõ sağlayacak, (150 ± 3) mm genişliğinde bir açõklõk olmalõdõr. Deney sõrasõnda, tamburun iç yüzeyinin silindirik kalmasõnõ sağlayacak seyyar bir kapak kullanõlarak delik toz sõzdõrmaz şekilde kapatõlmalõdõr. Açõklõğõn en yakõn kenarõndan 380 mm ve 820 mm uzaklõkta bir yere raf yerleştirilmelidir. Mesafe, tamburun iç yüzü boyunca dönme yönünde ölçülmelidir. Raf, dikdörtgen kesitli olmalõ (uzunluğu, tamburun uzunluğuna eşit, genişliği (90 ± 2) mm, kalõnlõğõ (25 ± 1) mm ve çap düzlemini ve dik gelişen bir hat üzerinde tambura sabitlenmelidir. Raf, herhangi bir noktasõnda genişliği 86 mm den daha az olacak şekilde aşõndõğõnda ve kalõnlõğõ ön kenarõ boyunca herhangi bir noktada 23 mm den daha az olacak şekilde aşõndõğõnda değiştirilmelidir. Deney makinasõnõn tabanõ, düzgün beton veya blok taşlarla yapõlmõş yatay bir zemin üzerine yerleştirilmelidir. NOT - Seyyar kapak, tamburla aynõ kalitede çelikten, raf ise aynõ veya daha sert çelikten yapõlmõş olmalõdõr

6 Bilya yükü, her biri 45 mm ile 49 mm arasõnda çapa sahip (Ek A), 11 adet küresel çelik bilyadan oluşan; her bilya, 400 g ilâ 445 g kütleye sahip ve toplam yük 4690 g ile 4860 g arasõnda olan. NOT - Yeni bilyalarõn yükünün anma kütlesi, 4860 g olmalõdõr. İmalât değişimleri için 20 g pozitif toleransa ve kullanõmda aşõnan bilya için 150 g negatif toleransa müsaade edilebilir Motor, tambura 31 devir/dakika ile 33 devir/dakika arasõnda dönme hõzõ uygulayabilen Tepsi, deneyden sonra malzeme ve bilya yükünü toplamak için Devir Sayacõ Gerekli devir sayõsõndan sonra motoru otomatik olarak durdurabilen DARBE DENEYİ METODU İLE PARÇALANMA DİRENCİNİ TAYİN ETMEK İÇİN GEREKLİ İLÂVE CİHAZLAR Darbe Deney Cihazõ, Ek B Darbe deney cihazõnõn doğruluğunu kontrol etmek için cihaz, Ek C. NOT - Ek B ve Ek C bilgi için olup, bu standardõn kullanõlmasõnda, standarda ait şartlarõ ihtiva etmez. Ayrõca, Madde 6 ya göre deney metodunun uygulanmasõ için söz konusu Ek lerde bilgi için verilen şartlara uyulmasõ önemle tavsiye edilir Fõrça ve Kaplar 5 - LOS ANGELES DENEY METODU İLE PARÇALANMA DİRENCİNİN TAYİNİ PRENSİP Agrega numunesi, dönen tamburda çelik bilyalar ile birlikte döndürülür. Dönme işlemi tamamlandõktan sonra 1,6 mm açõklõklõ elekte kalan malzemenin miktarõ belirlenir DENEY İÇİN NUMUNENİN HAZIRLANMASI Lâboratuvara gönderilen numunede malzemenin tane büyüklüğü 10 mm ile 14 mm arasõnda, kütlesi en az 15 kg olmalõdõr. Deney, 14 mm deney eleğinden geçen ve 10 mm deney eleğinde kalan agregalara uygulanõr. İlave olarak, deney kõsmõnõn tane büyüklüğü dağõlõmõ aşağõdaki şartlardan birine uygun olmalõdõr: a) 12,5 mm deney eleğinden geçen agrega miktarõ, % 60 ile % 70 arasõnda veya, b) 11,2 mm deney eleğinden geçen agrega miktarõ, % 30 ile % 40 arasõnda. NOT - Tane büyüklüğü dağõlõmõndaki ilâve özellikler, deney kõsmõnõn 10/14 mm den farklõ üründen oluşturulmasõna izin verir (Ek A). Lâboratuvar numunesi 10 mm 11,2 mm (veya 12,5 mm) ve 11,2 mm (veya 12,5 mm) - 14 mm arasõndaki fraksiyonlarõ elde etmek için 10 mm, 11,2 mm (veya 12,5 mm) ve 14 mm lik deney elekleriyle elenir. Her bir fraksiyon TS 3530 EN in şartlarõna uygun olarak yõkanõr ve sabit kütleye ulaşõncaya kadar (110 ± 5) C da etüvde kurutulur. Fraksiyonlar oda sõcaklõğõna soğutulur. Yukarõda verilen tane büyüklüğü dağõlõmõ ilâve özelliklere uygun 10 mm - 14 mm aralõğõnda lâboratuvar numunesi elde etmek için her iki fraksiyon karõştõrõlõr. Karõştõrõlmõş fraksiyonlardan hazõrlanmõş lâboratuvar numuneleri TS EN ye uygun miktarda deney numunesi parçasõna azaltõlõr. Deney kõsmõnõn kütlesi (5000 ± 5) g olmalõdõr. 4

7 5.3 - İŞLEM Numuneyi yüklemeden önce tamburun temiz olup olmadõğõ kontrol edilir. Makinaya önce dikkatlice bilyalar, sonra deney kõsmõ konulur. Kapak kapatõlõr ve makina 31 devir/dakika ilâ 33 devir/dakika arasõnda sabit hõzda 500 devir döndürülür. Agrega kaybõnõ önlemek için açõklõk tepsinin tam üstüne getirilerek, agregalar tepsiye dökülür. Tambur temizlenir, ince tanelerin raf etrafõnda kalmamasõna dikkat edilir. Agrega kaybõnõn olmamasõna dikkat edilerek bilyalar tepsiden alõnõr. Tepsideki malzeme, 1,6 mm lik elek kullanõlarak TS 3530 EN e göre yõkanõr ve elenir. 1,6 mm elekte kalan kõsõm, (110 ± 5) C da ki etüvde sabit kütleye gelinceye kadar kurutulur HESAPLAMA VE SONUÇLARIN GÖSTERİMİ Los Angeles kat sayõsõ LA aşağõdaki eşitlikten hesaplanõr: LA = m 50 Burada; m: 1,6 mm lik elek üzerinde kalan fraksiyon, g dir. Sonuç en yakõn tam sayõya yuvarlatõlarak verilir. NOT - Los Angeles deney metodunun kesinliği Ek D de verilmiştir DENEY RAPORU Deney raporu, Los Angeles deneyinin bu standarda uygun olarak yapõldõğõnõ göstermelidir. Deney raporu aşağõdaki bilgileri ihtiva etmelidir: a) Numunenin kaynağõ ve tanõmõ, b) Deney kõsmõnõn elde edildiği tane büyüklüğü fraksiyonlarõ, c) Los Angeles kat sayõsõ, LA. 6 - PARÇALANMA DİRENCİNİN DARBE DENEYİ İLE TAYİN EDİLMESİ PRENSİP Darbe ile parçalanma değeri SZ, agregalarõn mekanik direncinin ölçüsünü verir. 8 mm ile 12,5 mm tane büyüklüğü fraksiyonu, deney makinasõnda 370 mm yükseklikten 10 darbe ile parçalanõr. Parçalanma derecesi, belirlenmiş beş adet deney eleği kullanõlarak yapõlan elek analizi ile tayin edilir DENEY İÇİN NUMUNE HAZIRLANMASI Lâboratuvar Numunesi TS EN e göre elde edilmelidir. Numune, 8 mm - 10 mm tane büyüklüğünde en az 5 kg ve 10 mm - 11,2 mm ile 11,2-12,5 mm tane büyüklüklerinin her birinden 2,5 kg olmalõdõr Madde de belirtilen elekler kullanõlarak 8mm-10mm, 10 mm - 11,2 mm ve 11,2 mm - 12,5 mm tane büyüklüğü fraksiyonlarõndan lâboratuvar numunesinden yeterli miktarda en az 3 deney numunesi (Madde ve Madde 6.2.4) hazõrlanmalõdõr. Bu miktar yõkanmalõ, (110 ± 5) C da sabit kütleye ulaşõncaya kadar kurutulmalõ ve 15 C ile 35 C arasõnda soğutulmaya bõrakõlmalõdõr Darbe deneyi için, en az 3 adet deney numunesi oluşturarak malzeme aşağõdaki şekilde biraraya toplanmalõ ve deneye tâbi tutulmalõdõr (Madde 6.2.4). Deney numuneleri, 8 mm - 10 mm tane büyüklüğünde % 50, 5

8 10 mm - 11,2 mm tane büyüklüğünde % 25, 11,2 mm - 12,5 mm tane büyüklüğünde % 25 olacak şekilde oluşturulmalõ, tartõmlar en yakõn 0,5 g a yuvarlatõlmalõdõr. Üç fraksiyon, deney numunelerinin tartõmõndan önce Madde de belirtildiği gibi iyice karõştõrõlmalõdõr Deney numunesinin kilogram olarak kütlesi, Madde de belirtilen numuneler üzerinde, pren ya göre megagram/m 3 olarak, tayin edilen tane yoğunluğu değerinin yarõsõ kadar olmalõdõr. Tane yoğunluğu önceki deneylerden biliniyorsa, bu sonuç kullanõlabilir. Her deney numunesi için miktarlar, kg olarak. a) Tane büyüklüğü 8 mm - 10 mm = Tane yoğunluğu x 0,25 b) Tane büyüklüğü 10 mm - 11,2 mm = Tane yoğunluğu x 0,125 c) Tane büyüklüğü 11,2 mm - 12,5 mm = Tane yoğunluğu x 0,125 dir. Deneyden önce deney numunenin kütlesi, anma kütlesinin % 1 inden daha fazla sapma göstermemelidir İŞLEM Deney numunesi, darbe deneyi makinesinin harcõ içerisine doldurulur ve çalkalanmaksõzõn el ile düzleştirilir. Deney numunesi uygun bir düzenek ile sõkõştõrõlmalõ ve tokmak 370 mm yüksekliğe kaldõrõlmalõdõr. Deney numunesi, şahmerdan ile 10 darbeye maruz bõrakõlmalõdõr Darbeler bittikten sonra tokmak yukarõya kaldõrõlõr ve deney cihazõndaki havan alõnõr. Parçalanmõş deney numunesi dikkatlice bir kaba alõnõr. Havana yapõşan bütün ince taneler, fõrça ile kap içine alõnõr ve deney numunesi daha sonra tartõlõr Parçalanmõş deney numunesi 8 mm deney eleği ile başlayarak, Madde de tanõmlanan aşağõdaki 5 elek üzerinde TS EN e göre elenir. Beş deney eleğinde kalan fraksiyon ve toplama kabõndaki malzeme, en yakõn 0,5 g a tartõlõr. 0,2 mm : 0,63 mm : 2 mm : 5 mm : 8 mm Elemeden sonra, deney numunesinin toplam kütlesi, numunenin orijinal kütlesinden % 0,5 den daha fazla farklõ ise, darbe deneyi başka bir deney numunesi üzerinde yapõlõr HESAPLAMA VE SONUÇLARIN GÖSTERİLMESİ Her deney numunesi için 5 deney eleği ve tavanõn üzerinde kalan malzemenin kütlesi, deneyden önceki deney numunesinin kütlece yüzdesi olarak hesaplanõr. Buradan, 5 deney eleğinden geçen malzeme miktarõ kütlece yüzde olarak hesaplanõr. 5 deney eleğinin her birinden geçen malzeme miktarõnõn kütlece yüzdeleri toplanõr ve kütle miktarõnõn toplamõ yüzde olarak (M) verilir. Darbe ile parçalanma değeri SZ, yüzde olarak aşağõdaki eşitlikten hesaplanõr: M SZ = (%) (Madde 3 ve Ek E' de verilen örneğe bak) 5 Burada: M: Beş deney eleğinin herbirinden ayrõ ayrõ geçen kütlelerin % sinin toplamõdõr. NOT - Darbe deneyinin kesinliği hakkõnda bilgi, Ek D de verilmiştir. 6

9 6.5 - DENEY RAPORU Deney raporu, deneyin bu standarda uygun olarak yapõldõğõnõ göstermeli ve aşağõdaki bilgileri ihtiva etmelidir: a) Numunenin kaynağõ ve tanõmõ, b) Deney kõsmõnõn elde edildiği tane büyüklüğü fraksiyonlarõ, c) 8mm-12,5 mm arasõndaki fraksiyonun pren ya göre tayin edilen 0,01 Mg/m 3 e yuvarlatõlmõş tane yoğunluğu, d) Deney sonucu (darbe ile parçalanma değeri, SZ, ve tek deney numunesinin % 0,01 e, ortalamanõn % 0,1 e yuvarlatõlmõş değeri. 7

10 EK A (Bilgi İçin) LOS ANGELES DENEY METODU İÇİN ALTERNATİF DAR ARALIKLI SINIFLAR Referans deney için aşağõdaki değişimler (Madde 5.2), belirli kullanõm amaçlarõ için ilâve bilgileri sağlayabilir. Çizelge A.1 de verilen dar tane büyüklüğü aralõğõ sõnõflarõ kullanõlabilir. Alternatif dar tane büyüklüğü aralõğõ sõnõflarõnõ elde etmek için, Madde ve Madde 5.2 de belirtilen deney elekleri yerine aşağõdaki uygun göz açõklõklõ elekler kullanõlõr. ÇİZELGE A.1- Alternatif Dar Aralõk Sõnõflarõ Aralõk Sõnõflarõ mm 4-8 6, ,2-16,0 Bilyalarõn Sayõsõ Bilya Yükü Kütlesi g

11 B.1 - GENEL Bütün boyutlar mm dir. EK B (Bilgi İçin) DARBE DENEYİ CİHAZININ MONTAJI, İŞLETMESİ VE EMNİYET ŞARTLARI Genel toleranslar için TS EN (ISO ) ve TS EN (ISO ) de belirtilen m sõnõfõ doğruluk geçerlidir. B.2 - MONTAJ Darbe deneyi cihazõnõn yapõsal elemanlarõ, Şekil B.1 de gösterilmiştir. Darbe deneyi cihazõ, 4 alt kõsõmdan ibarettir. a) Kaldõrma düzeneği; şahmerdan, kõlavuz, kaldõrma ve tahrik motoru ile sayõcõlardan ibarettir (Madde B.3), b) Otomatik kontakt basõnç ve ayarlama düzenekli havan ve tokmaktan ibaret tutucu (Madde B.4), c) Örs (Madde B.5), d) Taban ve absorblayõcõ destek (Madde B.6). Madde B.3 den Madde B.6 ya kadar, yapõsal elemanlarõn işleyiş şekli, boyutlarõ, malzeme kalitesi, yüzey kalitesi ve yüzey sertliği tanõmlanmõştõr. Bütün hareketler, şahmerdan, havan, tokmak ve örs ün genel ekseni boyunca olmalõdõr. Şahmerdan ve havan kontakt basõncõ cihazõnõn genel referanslarõ (Şekil B.2), darbe deney cihazõ kurulduğu durumda (Şekil B.4.2) düşey pozisyona ayarlanabilir. Bu yapõ için, 400 mm yükseklikten düşen şahmerdanõn darbesinde elde edilen aşağõdaki karakteristik değerler (10 darbe deneyinin aritmetik ortalamasõ) kullanõlõr. Darbe kuvveti F max = (830 ± 60) kn Puls P = γf x dt = (240 ± 25) N x s Puls süresi t = (510 ± 20) ms Darbe deneyi cihazõnõ kontrol için Madde B.8 e bakõnõz. B.3 - KALDIRMA DÜZENEĞİ Kaldõrma düzeneği, şahmerdan, kõlavuz, kaldõrma ve tahrik motoru ve sayõcõlardan ibarettir. B Şahmerdan Şahmerdan Şekil 3 de gösterildiği gibi, narinlik oranõ yaklaşõk olarak 4:1 olan silindirik darbe elemanõ, şaft ve başlõktan ibarettir. Şahmerdan, darbe yüzeyine doğru konik, yer değiştirilebilir başlõğa sahiptir. Şaft ve başlõk arasõndaki temas yüzeyi, toplam alanõn en az % 80 i olacak şekilde işlenmelidir. Şaft ve başlõk, darbe esnasõnda cõvatalar gevşemeyecek şekilde, güçlendirilmiş 4 civata ile desteklenmelidir (Şekil B.3). Şahmerdanõn parçalarõ aşağõdaki malzemelerden imal edilmelidir. a) Şaft, TS 2850 ISO e göre yüzeyi sertleştirilmiş 20 MnCr 5 çelikten. NOT 1 - Sertleştirme metodu: yüzeyden sertleşme derinliği en az 1 mm olmalõ, gerekli yüzey sertliği 54 HRC - 56 HRC arasõnda olmalõdõr (TS 1185 (EN ) de belirtildiği gibi). NOT 2 - Yüzey sertleştirmedeki sõcaklõk işlemi, TS 2580 (ISO ) e göre olmalõdõr. 9

12 b) Başlõk TS 3703, TS3920, TS3921, TS 3941 (ISO 4957) de belirtildiği gibi 60 WCrV7 çeliğinden, ani soğutma ve tavlama sonrasõnda darbe yüzeyinin kenarõnda ve ortasõnda Rockwell sertliği 54 HRC ile 56 HRC arasõnda olmalõdõr (TS 1185 NEQ (EN ) de belirtildiği gibi). Madde B.8 ve Ek C ye de bakõnõz. B Kõlavuzlar Yapõsal elemanlar düzenlendikten sonra şahmerdan serbest olarak düşebilmelidir. Şekil B.4 de gösterilen kõlavuz rayõn yer değiştirilebilir kenarõ şahmerdana kõlavuz oyuğunda emniyet sağlamalõdõr. Kõlavuz oyuğu düşük sürtünme derecesi ve iyi duraylõlõk sağlayacak şekilde düzenlenmelidir. Kõlavuz rayõ, TS 2162 EN de belirtildiği gibi St 52-3 (malzeme numarasõ 1,0570) çeliğinden imal edilmiş olmalõdõr. B Kaldõrma ve Tahrik Motoru, Sayõcõlar Kaldõrma motoru, şahmerdanõ gerekli konuma yükseltir. Şahmerdanõn alt kenarõndan, havanõn tabanõna kadar ölçülen düşme yüksekliği, 1 mm aralõklarla 200 mm den 500 mm ye kadar ayarlanabilir olmalõdõr. Düşme yüksekliği, deney süresince tahrik motoru tarafõndan kontrol altõnda tutulmalõ, numunenin sõkõşmasõna bağlõ olarak + 2,0 mm yi aşmamalõdõr. Darbe sayõlarõ iki elektrikli sayõcõ ile kayõt edilir. Sayõcõlardan biri, arzu edilen darbe sayõsõna eriştikten sonra tahrik motorunu durdurur ve ikinci sayõcõ toplam darbe sayõsõnõ kayõt eder. B.4 - NUMUNE TUTUCU Havan ve tokmak tan ibaret numune tutucu, darbe deneyi esnasõnda şahmerdan ve örs arasõna yerleştirilmelidir. Havan uygun bir şekilde örse monte edilirken tokmak havandaki numune üzerine yaylõ basõnç cihazõ ile bastõrõlõr. B Havan Şekil 5 de gösterilen havan, şahmerdanõn şaftõ gibi yüzeyi sertleştirilmiş aynõ çelikten yapõlmõş olmalõdõr. Havan, 54 HRC ilâ 56 HRC Rockwell sertliğinde desteklenen düz pürüzsüz zemine sahip olmalõdõr (TS 1185 NEQ(EN ) de belirtildiği gibi). Böylece havanõn içinde numuneyi tutmak için kullanõlan yüzey, örs yüzeyi ile üniform temas basõncõna maruz kalõr. B Havan Tokmağõ Şekil B.6 da gösterilen havan tokmağõ, şahmerdan başlõğõ ile aynõ çelikten yapõlmõş ve darbe deneyi esnasõnda mâruz kalacağõ aşõrõ darbe kuvvetleri nedeniyle aynõ şekilde su verilerek sertleştirilmiş ve tavlama yapõlmõş olmalõdõr. Darbe yüzeyinin Rockwell sertliği, 54 HRC ile 56 HRC arasõnda olmalõdõr (TS 1185 NEQ(EN de belirtildiği gibi). Yük, tokmağa bir noktada uygulanmalõdõr. Bunun için, tokmağõn temas noktasõ küresel olmalõdõr. Tokmağõn silindirik kõsmõ, havanda kõlavuz görevini yerine getirir. İki gergi cõvatasõ, basõnç cihazõ ile havan tokmağõnõ birbirine bağlar. Gergi cõvatalarõ, EN de tanõmlanan su verilerek sertleştirilmiş ve tavlanmõş IC45 çeliğinden (malzeme no ) yapõlmõş olmalõdõr. Tokmak havan içine düşey olarak otomatik sokulup çõkarõlõrken yaptõğõ düşey hareket vasõtasõ ile şahmerdan, havan ve havan tokmağõ arasõndaki hizalandõrma kontrol edilebilir. Havan tokmağõ ve havan arasõndaki hareket göz önünde tutularak, havan tokmağõ havanõn içine merkezi olarak sürülebiliyorsa doğru konum sağlanmõş olur. 10

13 Havan tokmağõ uç konuma ulaştõğõnda, kenarlar etrafõnda çõplak gözle bakõldõğõnda hiçbir değişiklik gözlenmemelidir. B Temas Basõncõ ve Ayar Cihazõ Havanda, havan tokmağõ ve numune arasõnda (1000 ± 100) N şiddetinde sürtünme, deney işlemi süresince sağlanmalõdõr. Numune artan yüklerle sõkõştõrõldõğõndan, her darbeden sonra orijinal temas basõncõ korunacak şekilde tahrik motoru ile basõnç ayarlanmalõdõr. Elastik temas basõncõ, meselâ yaklaşõk 5N/mm sabit kuvvete 6 adet yay ile, TS 6886 (ISO ) e uygun çelik halka içindeki polyamide 66 dan imal edilmiş contalarla uygulanabilir. Ayar için, başlangõçta tokmağõn 250 N luk kuvvet ile temas basõncõ flanşõna karşõ baskõ yapmasõ gereklidir. Yükleme şartlarõnda, Ilâve 750 N luk yük uygulandõğõnda, darbe işlemi esnasõnda 8 mm lik bir yay hareketi meydana getirir. B.5 - ÖRS Örs (Şekil B.7 de gösterildiği gibi) silindirik şekilde olmalõdõr. Örsün alõn yüzeyi kesik koni şeklinde olmalõdõr. Toplam kütlesi, darbe yönünde eş merkezli ve uniform olarak kümelenmiş olmalõdõr. Örsün alõn yüzeyi düz olmalõ ve havan için mesnet oluşturmalõdõr Örs üzerinde havanõ tutmak için bağlama elemanlarõ olmalõdõr. Örs ün üzerinde havanõn düzenlenmesini sağlamak için payanda elemanlarõ ayarlanabilir olmalõdõr. Absorplayõcõya ulaşõm örs içinden deliklerle sağlanmalõdõr. Örs, ISO 185 de belirtildiği gibi, sõnõf 250 dökme demirden olmalõdõr. B.6.Taban levhasõ ve absorplayõcõ destek Şekil B.7 de gösterilen taban levhasõ TS 2162 EN de belirtildiği gibi St 37-2 çelikten imal edilmiş olmalõdõr (Malzeme no ). Çerçeve ve örs aynõ tabanda (Şekil B.2), birbirinden ayrõ olarak, düşey konumda bulunmalõdõr. Çerçeve taban ile kaymayacak şekilde monteli olmalõdõr. Taban, sağlam, düz ve yatay zemine ankraj cõvatalarõ ile bağlanmalõdõr. Taban üzerinden darbe deneyi cihazõnõn kütlesi nedeniyle destek yüzeyine uygulanan statik yükler, yaklaşõk olarak N olmalõdõr. 400 mm düşme yüksekliği ile destek yüzeyinin kõsa süreli ilave yükleri yaklaşõk olarak N olmalõdõr. Sinüzoidal yükler, yaklaşõk olarak l ms devam eder. Şekil B.8 de gösterildiği gibi 4 adet absorplayõcõ eleman taban levhasõ ile örs arasõna yerleştirilir. Her absorplayõcõ eleman en az N yük taşõma kapasitesinde olmalõdõr. NOT : Maksimum yükte sekman (yay): 2,5 mm - 4,5 mm, Maksimum yükte salõnõm sayõsõ 500 adet/dakika adet/dakika, Conta kalitesi: TS ISO 48 de belirtildiği gibi 60 IRHD - 80 IRHD sertlikte doğal kauçuk karõşõmõ, Boyut toleranslarõ: TS 7318 ISO 3302 de belirtildiği gibi sõnõf M4 aralõklarõndaki referans değerlere sahip olmalõdõr. Örs, absorplayõcõ elemanlar ve taban levhasõ civatalar vasõtasõyla birbiriyle bağlanmalõdõr. Absorplayõcõ elemanlar örsün ayarlanmasõna ve özel bir taban oluşturmaya imkân verdikleri gibi ses geçirmezlik de sağlarlar. B.7 - Emniyet Özellikleri ve Deney Metodu B Şahmerdan, havana yerleştirildiğinde veya darbe deneyi cihazõndan kaldõrõldõğõ zaman, zorunlu olmayan salõnõma karşõ, salõnõm cihazõ vasõtasõyla emniyete almak gerekir. B İşlem esnasõnda, şahmerdanõn tehlike alanõ içine ulaşmasõna karşõn koruma sağlanmalõdõr. Örneğin; (İşlem esnasõnda yerinde sabitlenebilen portatif bir tel örgü gibi). B.7.1 ve B.7.2 de verilen emniyet şartlarõ, gözle muayene edilmelidir. B Darbe deneyi sõrasõnda gerekli ses yalõtõmõ sağlanmalõdõr (ses geçirmez oda veya mahfaza gibi). 11

14 B.8 - DARBE DENEYİ CİHAZININ KONTROL EDİLMESİ Darbe deneyi cihazõ monte edildikten sonra, Ek C de belirtildiği gibi kabul deneyine tâbi tutulmalõdõr. Bu deney iki yõlda bir tekrarlanmalõdõr. Ölçüler mm dir. 1 - Şahmerdan 1 - Temas basõncõ, ayarlama tertibatõ ve şahmerdan için kõlavuz 2 Şaft 2 - Şahmerdan 3 Başlõk 3 - Çerçeve 4 Tokmak 4 - Temas basõncõ ve ayarlama tertibatlõ tokmak 5 Numune 5 - Örs 6 Havan 6 - Taban 7 - Örs 8 - Absorplayõcõ destek 9 - Taban ŞEKİL B.1 - Darbe Deney Cihazõ ŞEKİL B.2 - Hareketli Kõsõmlarõn Yerleştirilmesi Şematik Gösterimi 12

15 Ölçüler mm dir. 1 - (50 ± 0,1) kg kütle için uygun uzunluk ve çap (dengeleyici tertibatõ dahil) 2 - Şaft 3 - Merkezi halka 4 - Altõköşe Allen Başlõ Cõvata, ISO 4762 ye uygun. 5 - Başlõk ŞEKİL B.3 - Düşürme Başlõğõ 13

16 Ölçüler mm dir. 1 - Havan sabitleme elemanõ ve klavuz rayõnõn kütlesi 4 kg dan fazla olmalõdõr. ŞEKİL B.5 - Havan 1 - Değiştirilebilir Klavuz Rayõ ŞEKİL B.4 - Klavuz Ray 14

17 Ölçüler mm dir. Detay 1 - Temas basõncõ ve ayarlama tertibatõ 2 - (23 ± 0,1) kg kütleye uygun ŞEKİL B.6 - Germe Donanõmlõ Tokmak 15

18 Ölçüler mm dir. 1 - Örs 5 - Civata deliği 2 - Kütle (yaklaşõk 800 kg) 6 - Absorplayõcõ destek 3 - ISO CT 11 tolerans 7 - Taban levhasõ 4 - Ayarlama cõvatasõ dişi 8 - Destek ŞEKİL B.7 - Taban Levha ve Absorplayõcõ destek 16

19 Ölçüler mm dir. ŞEKİL B.8 - Absorplayõcõlarõn Montajõ 17

20 EK C (Bilgi İçin) DARBE DENEYİ CİHAZININ KONTROL EDİLMESİ C.1 - KAPSAM VE UYGULAMA ALANI B.8 de tarif edildiği gibi darbe deneyi cihazõnõn deneyi, bütün darbe deneyi cihazlarõ için darbe şartlarõnõn uyarlõlõklarõnõ elde etmek için gereklidir. Bu deney, Ek B de belirtildiği gibi darbe deneyi cihazlarõnõn şartlarõ sağlayõp sağlamadõğõnõ ve cihazlarõn standardda belirtilen darbe deneyine uygulanõp uygulanmayacağõnõ belirler. bu C.2 - KONTROL LİSTESİ Kontrol aşağõdaki maddeleri kapsamalõdõr: a) Havan ve tokmak arasõndaki referans ve düşey konumu sağlamalõdõr, b) Çekiç başlõğõ, havan, havan tokmağõ ve örsün sertliği belirlenmelidir, c) Yüzey şartlarõ, d) Gövdedeki cõvata şartlarõ, e) Havan basõnç cihazõ, f) Düşme yüksekliği doğruluğu, g) Darbe etkisinin belirlenmesi. C.3 - CİHAZ VE DENEY ELEMANLARI C Kabarcõklõ Düzeç 0,2 mm/m doğrulukta, C Darbe etkisini belirlemek için deney cihazõ; a) Algõlayõcõ, b) Dönüştürücü (transduser) ve, c) Gösterge den ibarettir. Algõlayõcõ, 1100 kn maksimum kapasiteli kuvars kristalli dönüştürücülerden ibarettir. Algõlayõcõ montaj örneği Şekil C.1 de gösterilmiştir. Ölçme değerleri için, ölçülen sinyaller yükseltilerek puls analizörüne aktarõlõr. Puls analizörü, puls süresini kaydeden bir dijital sayõcõ, maksimum amplitudu tayini için bir pik voltaj kaydedicisi ve puls magnitudunu tayin için bir integre yükselticiden ibarettir (Deney düzeneği örneği Şekil 2 de verilmiştir). Cihaz hatasõ ± % 1 den fazla olmamalõdõr. Ölçülmüş değerleri göstermek için, 3 tek sinyal bir analog/sayõsal dönüştürücü vasõtasõyla çizilir. Kuvvet/zaman ilişkisi depolama asilografõnda voltaj/zaman eğrisi ile gösterilir ve fotoğrafik olarak muhafaza edilebilir. C Rockwell Sertliğini Tahribatsõz Tayin Etmek İçin Cihazlar C Çelik Cetvel En az 200 mm uzunluğunda. C Referans Baskõ Elde Etmek İçin Standard Yüzey C Tork Anahtarõ C Ölçme Çubuklarõ 398 mm ve 402 mm uzunluğunda. C.4 - İŞLEM 18

21 C Düşey konumun doğrulanmasõ, havan ve havan tokmağõ arasõndaki kõlavuz. Düşey konum, kabarcõklõ düzeç vasõtasõyla doğrulanmalõ ve havan içine havan tokmağõnõn serbest girişi için merkezlik sağlanmalõdõr. C ÇEKIÇ BAŞLIĞI, HAVAN TOKMAĞI, HAVAN VE ÖRS ÜN SERTLİĞİNİN TAYİNİ Darbe deney cihazõnõn kabul deneyi esnasõnda; a) Orta ve kenara doğru başlõğõn darbe yüzeyi, b) Havan tokmağõnõn darbe yüzeyi ve, c) Havan taban yüzeyinin sertliği 54 HRC ile 56 HRC arasõnda olmalõdõr (EN de belirtildiği gibi). Tekrarlanan ölçümde sertlik hâlâ en az 54 HRC olmalõdõr. Deney cihazõnõn montajõnda, havanõn iç yüzü ve örs ün uç yüzeyinin Rockwell sertliği de ölçülmelidir. C Yüzeyin Deneye Tâbi Tutulmasõ C Havanõn taban yüzeyi ile örs ün uç yüzeyinin düzlüğünü kontrol etmek için, deneye tâbi tutulan tüm yüzeyi tarayabilecek bir cetvel kullanõlmalõdõr. İstenen yüzey kalitesini kontrol etmek için, cetvel ile kontrol edilen yüzey arasõnda õşõk sõzmadõğõ veya çok az sõzdõğõnõ tespit için bir õşõk kaynağõ kullanõlmalõdõr. İkinci halde, sõzõntõ ölçüm yapõlan yüzeyin tamamõna eşit olarak dağõlmalõdõr. C Payandalama ve darbe sonrasõnda çekiç başlõğõ ve şaft arasõnda mürekkep izi yöntemiyle belirlenen temas alanlarõ referans işaretle mukayese edilerek temasõn, toplam alanõn % 80 inden daha fazlasõnda gerçekleşip gerçekleşmediği tespit edilir. C Çekiç başlõğõ ve şaft temas yüzeyleri, havan taban yüzeyi, örs ucunun Şekil B.3, B.5 ve B.7 de bulunan şartlara uyup uymadõğõnõ kontrol etmek için gözle mukayese yapõlmalõdõr. C Gövdesi Güçlendirilmiş Civatalarõn Kontrolü Çekiç başlõğõnõ şafta bağlamak için kullanõlan güçlendirilmiş civatalarõn sõkõlõğõnõn 67 Nm olmasõnõ temin etmek için tork anahtarõ kullanõlmalõdõr. C Temas Basõnç Ayar Cihazõnõn Kontrolü Basõnç ayar cihazõnõn yay kuvvetinin (1000 ± 100) N olduğu kontrol edilmelidir. Darbe tesirini ölçmek için kullanõlan cihaz (Madde C.3.2) bu amaç için de kullanõlabilir. C Düşme Yüksekliğinin Sabitliğinin Kontrolü 400 mm lik düşme yüksekliğinin 2,0 mm yaklaşõmla muhafaza edilmesini sağlamak için ölçüm çubuklarõ kullanõlmalõdõr. C Darbe Tesirinin Ölçülmesi 400 mm yükseklikten on darbe gerçekleştirilerek, darbe kuvveti, puls ve puls süresi ölçülmelidir. Bu değişkenlerin ölçümlerinin aritmetik ortalamalarõnõn Madde B.2 de verilen sõnõrlar içinde kalõp kalmadõğõ kontrol edilmelidir. Benzer şekilde, 200 mm ve 300 mm yükseklikten gerçekleştirilen 10 ar adet düşüş sõrasõnda ölçülen darbe kuvveti, puls ve puls sürelerinin aritmetik ortalamalarõ tespit ve kayõt edilmelidir. 19

22 1) Şaft 2) Tutucu nun üst yarõsõ 3) Dönüştürücü (kuvarslõ disk) 4) Tutucunun alt yarõsõ 5) Taban ŞEKİL C.1 - Darbe Esnasõnda Kuvvet/Zaman Oranõnõ Belirlemek İçin Tertibat 20

23 1) Dönüştürücü 5) Gerilim Kayõt Cihazõ 2) Yükseltici 6) Yükseltici 3) Osilograf 7) Kumanda Birimi 4) Sayõsal 8) Analog/Sayõsal Değiştirici 9) Yazõcõ ŞEKİL C.2 - Darbe Tesirini Belirlemeye Yarayan Tertibat Örneği 21

24 Doğruluk EK D (Bilgi İçin) D.1 - GENEL Madde D.2 ve D.3 deki verilen sonuçlar, TS ISO 5725: 1994 e göre yorumlanmalõdõr. D.2 - LOS ANGELES DENEYİ Tekrarlanabilirlik, r 1, ve uyarlõk R 1, 28 lâboratuvarda Los Angeles katsayõlarõnõn 8 den 37 ye kadar olanlarõ düzeyinde gerçekleştirilen çapraz deneyler Avrupa Programõ esasõna göre belirlenir. Tekrarlanabilirlik r 1 = 0,06 X, Uyarlõk R 1 = 0,17 X ile belirlenir. Burada X Los Angeles katsayõsõdõr. D.3 - DARBE DENEYİ Tekrarlanabilirlik r 1 ve uyarlõk R1, Los Angeles deneyinin üç aynõ seviyesinde 16 Lâboratuvar nezdinde gerçekleştirilen çapraz deneyler Avrupa programõ esasõna göre belirlenir. Darbe değerleri (SZ) 11,0 den 27,7 ye. Tekrarlanabilirlik r 1 = 0, ,0129 X Uyarlõk tan hesaplanõr; burada x, SZ değerini göstermektedir. 22

25 SZ darbe değerinin hesaplanmasõ için örnek: EK E (Bilgi İçin) Deney Eleği Başlangõç Kütlesi: 1350,0 g Perfore delik, tek elek Elek üstü Elek altõ açõklõklar mm dir. g % % 8 721,5 53,5 46, ,5 22,6 23, ,0 13,4 10,5 0,63 86,0 6,4 4,1+ 0,2 30,0 2,2 1,9 tava 26,0 1,9 - Toplam 1349,0 100,0 86,9 Darbe değeri SZ 8/12 = M/5 Elek altlarõ toplamõ 5 SZ 8/12 = M/5 = 86,9 % = 17,38 % 5 23

26 F.1 - AVRUPA STANDARDLARI EK F (Bilgi İçin) BİBLİYOGRAFYA EN 10025: 1990 EN :1991 Specification for hot rolled products of non-alloy structural steels. Technical delivery conditions. Quenched and tempered steels. Part 2: Technical delivery conditions for unalloyed quality steels. EN :1994 Metallic minerals - Hardness test - Part 1: Rockwell test (scales A, B, C, D, E, F, G, H, K) and Rockwell superficial tests (scales 15N, 30N, 45N, 15T, 30T and 45T). FB2 - ISO STANDARDLAR ISO 48: 1994 ISO 185: 1988 ISO : 1987 Rubber, vulcanized or thermoplastic - Determination of hardness (hardness between 10 IRHD and 100 IRHD). Grey cast iron - Classification. Heat - treatable steels, alloy steels and free cutting steels - Part 11: Wrought case hardening steels. ISO :1992 Plastics - Polyamide (PA) moulding and extrusion materials - Part 1: Designation. ISO :1989 ISO : 1989 ISO 3302: 1990 General tolerances - Part 1: Tolerances for lienar and angular deminesion without individual tolerance applications. General tolerances - Part 2: Geometrical tolerances for features without individual tolerance applications. Rubber - Dimensional tolerances for use with products. ISO 4762: 1989 Hexagon socket head cap screws - Product grade A. õso 4957: 1980 Tool steels. ISO : 1994 Accuracy (trueness and precision) of measurement methods and results - Basic method for the determination of repeatability and reproducibility of a standard measuremnt method. ISO 8062: 1994 Castings - System of dimensional tolerances and machining allowances. F.3 - MİLLÎ STANDARDLAR AFNOR P ASTM C 131 DIN Part 1 Aggregates - Los Angeles test (1990 edition) Resistance to abrasion of small size coarse aggregate by use of the Los Angeles machine (1989 edition). Determination of impact resistance of mineral aggregates; impact testing machine (1988 edition). 24

27 DIN Part 3 ONORM B 3128 SN a UNI 8520 (Part 19a) Determination of impact resistance of mineral aggregates, testing of particles 8 to 12,5 mm nominal size (1988 edition). Testing of natural stone and inorganic building materilas. Testing of aggregates by use of the Los Angeles machine (1986 edition). Mineral aggregates - Los Angeles test (1991 edition). Aggregates for use in concrete - Determination of weight loss of coarse aggregates (1984) edition) F.4 - ISO TASARILARI ISO/TC 71/SC 3/WG 1 N 446 Third working draft aggragates for concrete - Determination of abrasion in a Los Angeles machine. 25