Dergimiz. Sosyal ve Beşeri Bilimler Veri Tabanı'nca Taranmaktadır.

Transkript

1 Dergmz Soyal ve Beşer Blmler Ver abanı'nca aranmaktadır. tem Yıl:10 Sayı:

2 tem Yl/:10 Sayt: KONYA CA V SCLRNDK AHFLLR* Or. utafa ÇNASLAN Selçuk Ünverte debyat Fakülte Sanat arh Bölümü ÖZ Konya camlerndek mahfler konu alan bu çalışmada, tarhler araında Konya şehr merkeznde nşa edlmş cam ve mectlerde yer alan, farklı şlevlere uygun olarak taarlanmış mahfıl uygulamalan ele alınmıştır. Konya camlernde yer alan mahfller, "Hünkar ve Bey ahfller", "üezzn ahfller", "knc Kat Olarak Yapılan ahfller" ve "Harm çernde k Katlı Olarak Yapılan ahfller" olmak üzere, dört alt başlık altında tanf edlmştr. Çalışma kapamında her grubun genel özellkler verlmş ardından grubu oluşturan alt gruplar ele alınmıştır. Her grup çernde ele alınan örneklerden öne çıkan br tanıtılmış, dğerler mler verlerek yetnlmştr. Degerlendrme başlığı altında; Konya camlerndek mahfllern malzeme-teknk, cam çerndek konum ve üleme gb genel özellkler belrlenerek, Anadolu ölçeğnde genel br değerlendrme yapılmıştır. Bu çalışma onucunda; Konya camlerndek ma h fllern, Anadolu mmarğı ve anat tarh açıından önem ortaya konulmaya çalışılmış ve mahfller üzerne lk kez br tpoloj deneme gerçekleştrlmştr. Anahtar Kelmeler: Konya, Cam, ahf!, mar, Süleme ABSRAC he ahf/ In he oque and e}ld of Konya In th tudy whch goe about the ahfl n Konya moque, t ha been examned the ample of ahfl whch were degned for dfferent functon n moque and mejd bult n Konya centrum n he ahfl n Konya moque were clafed n four part a "Hünkar and Bey ahfl", "ahfl of uezzn", "ahfl wth two level" and "ahfl wth two level n Harm". Wthn the cantext of the tudy the general charactertc of.each group have been gven and then the ubdvon creatng the man group have been defned. One of the m portant example n each group ha been ntroduced and the ret were only mentoned by name. Under the ttle of aemerıt the general charactertc of the ahfl n Konya moque a materal-tecnc, locaton n the moque and decoraton have been defned and then a general aement ha bee made wth repec: to Anatola. Fnally, t ha been tred to be determned the mportance of the ahfl n Konya moque n regard of Anatolan Arctecture and Htory of Art and a typology ha been acheved about the ahfl for the frt tme. Key Word: Konya, oque, ahf!, Archtecture, Decoraton * Bu makale, Prof. Dr. Remz Duran'ın danışmanlığında hazırlanan ve 2005 yılında S.Ü. Soyal Blmler nttüü ne unulan "Konya Camlernde ahfller" adlı yükek lan teznden faydalanılarak hazırlanmıştır. Söz konuu çalışma, SAP Koordnetörlüğü tarafından yükek lan tez proje olarak deteklenmştr (2003/206 nolu proje). Deteğnden dolayı, Selçuk Ünverte BAP Koordnetörlüğü ne teşekkür ederm.

3 198 Dr. utafa ÇNASLAN GRŞ: Konya camlernde yer alan özel kullanım amaçlı alanların br örneklemen yapmayı ve bu alanların özellklernn belrleomen amaçlayan bu çalışmada, 1220 le 1950 tarhler araında Konya şehr merkeznde nşa edlmş cam ve mectler ncelenmş; bu cam ve mectlerden, mahfl özgün halde bulunan yrm altıı kataloga alınmıştır. akalede, yapılan tpoloj ea alınarak tek tek örnekler üzernden hareket etmek yerne, örneklern genel br değerlendrme çernde verlme terch edlmştr. ahfler konu alan çalışmalarda, mahfller türlerne göre ya da tek yapı ölçeğnde ele alınırken 1, bu çalışmada belrl br alandak farklı mahfl gruplarının tamamı ele alınmış ve yen br tpoloj deneme yapılmıştır. özellkle küçük ölçekl cam ve mectlerdek genellkle ahşap malzemeden yapılan mahfller, cam ve mectlern ç donatı elemanları çernde kolayca değşm geçreblen brmlern başında gelmektedr. htyaca göre genşletlen, ökülüp yenden yapılan, tamamen ortadan kaldırılablen ya da onradan lave edleblen mahfller, hem kuruluş açıından hem de üleme programları açıından ha r m çerndek mhrap, mnber ve vaaz kürüler le brlkte en öneml bölümler araındadır. Bu ebeple mmarlık ve anat tarhnn zengn brkmnn ortaya konulablme çn bu brmlern tept, belgelenme ve korunmaı büyük önem taşımaktadır. 1. AHFL R, AHFLLRN ORAYA ÇIKIŞI V GLŞ: "ahf!" term anat tarhnde çok ık kullanılmakla beraber, yeternce ncelenmş ve çerdğ embolk anlamlar tam olarak ortaya konulablmş değldr. ahfllern ortaya çıkışı, yaygınlaşmaı ve fade ettğ embolk anlamlar, henüz tam olarak açıklığa kavuşturulamamıştır. "optamlacak yer, toplant yer" anlamına gelen mahf! term2, cam harm çernde özel konuma ahp alanlar olup, etrafı parmaklıkla çevrlmş yahut yerden yükek olarak yapmış bölümlere verlen genel br mdr3. Sanat tarhnde cam hacm çernde farklı şlevlere uygun olarak bçmlendrlmş beyhünkar, müezzn ve kadınlar mahfl olmak üzere üç çeşt mahfden öz etmek mümkündür 4 ı udalı, uzaffer, Hünkar ahf/ler, tanbul, 1958; Önge, Yılmaz, "Dvrğ Ulu Cam'nn Hünkar ahfel", önaya, Sayı: 49, Ankara, 1969, ; Yetkn, _Şerare, "Bura Yeşl Cam'nn Hünkar ahfe/ndek Çnden Zemn Döşeme", Prof. Dr. Yılmaz Onge Armaganı, Konya, 1993, ; çam, Nuret, "üezzn ahfler ve Gazantep Camlernn Ahşap üezzn ahf/ler", ıx. lletleraraı ürk Sanatları Kongre-Bldrler (23-24 ylül 1991 tanbul), Clt 1, Ankara, 1995, ; Akın, Günkut, "drne Selmye Cam'ndek üezzn ahf/ üzerne Düşünceler", Ululararaı mar Snan Sempozyumu, Ankara, 1998, Anonm, "ı;ıhfıl", czacıbaşı SanatAnkloped, Clt2, tanbul, 1997, Pakalın, : Zek, "ahf!", Omanl arh Deymler ve ermler Sözlüğü, Clt ll, tanbul, 1983,. 382; Sertoglu, that, "Hünkar ahf/", Omanlı arh Lügatı, tanbul, 1986, evlevhanelerde az heyetne ayrılmış olan ve genellkle knc kattan ortadak emahaneye açılan bölüme "mutrp mahf/", emahane çevrende parmaklıklarla ayrılmış zleyc bölümüne e

4 Konya Cam ve ectlerndek ahfller 199 ahfllern kökenn tept edeblmek çn lam dnnn doğduğu toprakları ve bu topraklarda gelşen dn anlayışı ncelemek şarttır. lam dnnn lk olarak gelştğ ekke'de, lk ülüman topluluğun özel br badet yer yoktu. Hz. uhammed, ancak edne'ye hcretnn ardından burada kerpçten br mect nşa ettrmştr. lk ı;amanlar bu mecde kıbley göteren br şaret -br çzg veya taş- ve hutbe okumak üzere üzerne çıkılan br hurma kütüğü konulmuştu. Böylece mhrap ve zaman çernde üç baamaklı hale getrlen mnber, cam çerndek lk eklentler oluşturmuştur. amamen şlevel olarak gerçekleştrlen bu lavelerle ortaya çıkan badet alanı çernde mahfle ratlanmamaı; mahfln Peygamber devrnde br htyaç olarak görülmedğn götermektedr. Ancak Blal- Habeş'nn badet enaında durduğu yere onun vefatından onra br aygı fade olarak mahf! yapılmıştır. lk zamanlarda ahşaptan ade br halde olan ve "makberyye" adıyla blnen bu mahf!, daha onra Kayıtbay tarafından kare planlı nce ve zarf dört drekten br kade üzerne tamamı mermer malzemeden yenden yaptırılmıştır5. Bu uygulamadan onrak lk müezzn mahfller, camde ezan okumak çn taarlanmış yerden haffçe yükeltlmş olan eklerdr. uavye'nn ıır Val eleme tarafından camde ezan okumaya mahu olarak yaptırılan ekler, daha onrak dönemlerde çok farklı şekllerde yapılacak olan müezzn mahfllernn öncüler kabul edlmelct:edr6. Anadolu'da müezzn mahflnn bulunduğu en ek camler, Katamonu bn Neccar (1353) ve Kaabaköy ahmut Bey (1366) camler gb ahşap drekl eerlerdr. Omanlı devrnde özellkle mar Snan tarafından yapılan camlerde müezzn mahfller, üt örtüyü taşıyan ayaklardan brne dayalı olarak ve genellkle mhrap akının ağına gelecek şeklde yapılmaya başlanmış ve bu br gelenek haln almıştır?. Pek çok araştırmacıya göre lk hünkar mahfller, haltelere yapılan ukatlar netcende doğmuştur. l< hünkar mahfln Hz. Oman'ın ( ) yaptırdığı yaygın br görüştür. bn Haldun, lk hünkar mahfl uygulamaının uavye ya da ervan bn Hakem tarafından yaptırıldığını belrtmektedr9. Grewell de bn Haldun'un görüşünü benmemektedrıo. Anadolu Selçuklu devr camlernde hünkar mahfl çn özel br kımın taarlanmaı çok yaygın br uygulama olmamakla brlkte, Selçuklu devr camle- --> --> "züwar mahf/" m verlmektedr (Anonm, "ahf/", czacıbaşı Sanat Ankıoped, Clt:2,. tanbul, 1997,. 1153). 5 Bozkurt, Neb-Küçükaşçı utafa Sabr, "ecd-nebev", ürkye Dyanet Vakfı lam Ankloped, Clt: 29, Ankara, 2004, Çam, Nuret, lamdasanat Sanatta lam, Ankara, 1997, anman,. Saha, "ahf/", ürkye Dyanet Vakfı lam Ankloped, Clt: 27, Ankara, 2003, B Can, Yılmaz, lamm Kutal utal abetler, Kabe, ecdü'l Haram ve ecdü'n Neb, Samun, 1995, bn Haldun, ukaddme, (Çev. Süleyman Uludağ), Clt: 1,tanbul, 1982, Crewell, K.A.C., arly ulm Archtecture, Vol u me: 1-11, Hacker Art Bok, New York, 1979,

5 200 Dr. utafa ÇNASLAN rnde yed hünkar mahfl aptanablmştr11. Bu yapılarda mahfln önem, ayrı br galer ama kat olarak yapılmaıyla, bu bölüme ve bu bplümdek unurlara göterlen özel önemle ve bazı örneklerde de, bu kıma açılan özel br kapıyla belrlenmektedr12. Omanlı mparatorluğu dönemnde "hünkar mahfl" veya "mahfl- hümayun" olarak adlandırılan mahfıller, padşahların cuma ve bayram namazlarını, kandl geceler yatı namazlarını bulundukları şehrdek elatn camlernden brnde eda etmeler öz konuu olduğundan genellkle Bura, drne ve tanbul gb Omanlı başkentlerndek camlerde görülmektedr13. ecd- Nebev'de Peygamber zamanında hünkar ve müezzn mahfl olmadığı gb kadınlar çn ayrılmış br bölüm de bulunmamaktaydı. 870 yılında ekke valnn, ütunlara p gerdrerek kadınlara at yer erkeklernknden ayırmaı kadınlar mahfl uygulamaının başlangıcı kabul edlmektedr. Bu uygulamayla brlkte camlerde kadınlar mahflnn lk örnekler yapılmaya başlamıştır. Kudü'tek ecd- Aka'da, 913 yılında kadınlara mahu üç makure (mahf!) bulunduğu kaynaklarda bldrlmektedr14. ahfllerle lgl üzernde durulmaı gereken öneml br huu da mahfllern adandınmaı enaında ortaya çıkan karmaşadır. Yayınlarda "kadınlar mahfl" olarak adlandırılan kımın tam olarak ne tür br şeve ahp olduğu ortaya konabmş değldr. Kadınlara at olduğu öylenen bu bölümler genelde knc br kat olarak taarlanmışlardır. Bu mahfllern pek çoğuna geçşn harmn çnden olmaı ve harme bakan cephelernde çoğu zaman kafe yerne korkuluklara yer verlme bu bölümlern kadınlara mahu olma htmaln azaltmaktadır. Yapılış amacı, badet mekanını genşletmek olan bu brmler yanlış br adlandırmayla adece kadınlara at alanlar olarak kabul edlmştr. Ancak lam'ın lk yıllarında kadınların camde erkeklern arkaında namaz kıldığı ve daha onra kadınlar çn belrlenmş alanların bulunmaı ve üt katlarda yapılan bazı mahfllern harme bakan cephelernn kafelerle ınırlandırılmaı, kadınların camde badet edebldklernn br göterge kabul edlmeldr. Bununla brlkte bu alanlara verlen "kadınlar mahfl" mnn yerne bz bu çalışmada daha kapayıcı br fade olarak "knc kat mahfller" termn kullanmayı uygun bulduk. 11 Dvrğ Kale Cam { ) le başlayan geleneğn Konya Alaeddn Cam {1220), Dvrğ Uju Cam { ), Nğde Alaeddn Cam {1223), Beyşehr şrefoğlu Cam { ), Haankeyf Ulu Cam {12. yüzyılın ortaında yapılan cam, on şekln 1394'de almıştır) ve Akaray Ulu Camnde { ) de devam ettrldğn öylemek mümkündür. Ancak bu yapılardak bey mahfllernn adece brkaç tane -pek çok onarımlarla-günümüze ulaşablmştr. Büyük br kımı. ortadan kalkan ya da tamamıyla şekl değştren öz konuu örneklerden br kaçının e mevcut zlerden yola çıkılarak özgün durumunu tept edleblmek mkan dahlndedr. 12 Yavuz, A. üke!, "Dvrg Ulu Cam Hünkar ahfel onozu", Dvrg Ulu Cam ve Darüşşfaı, {Der. Yılmaz Önge, brahm Ateş ve Sad Bayram), Ankara, 1978, anman, "ahf/", Çam, lamda Sanat...,. 171.

6 Konya Cam ve ectlerndek ahfller KONYA CALRİND AHFİLLR: Hünkar-Bey ahf/ler: Sultan ve mayetnn badetne tah edlmş olan hünkar mahfl örneklerne; Konya'da Alaeddn ( ) ve Selmye (1567) camlernde ratlanmaktadır. Konya Alaeddn Cam15 ultan mahfl camnn güneybatı köşende yer almaktadır (1. Foto). Güney ve batı beden duvarlarına dayalı olarak yapılan ve mhraba paralel k ayak dzyle taşınan mahfln ayakları, mahfl döşeme hzaına kadar taş, üt tarafı e tuğla malzemeden örülmüştür. Brbrne ve beden duvarlarına vr kemerlerle bağlanan her k ayak dznde de br duvara dayalı k erbet üçer ayak bulunmaktadır. 8.50x10.40 m. ölçülerndek, harm zemnnden 2.28 m. yükekfğe yerleştrlmş olan mahfıle, camnn batı beden duvarına btşk olarak yapılmış ahşap br merdvenle ulaşılmaktadır. şlevn ytrmş olan hünkar mahfıl çeştl onarımlar geçrerek günümüze ulaşablmştr. Alaeddn Camnde güneybatı köşeye yapılan hünkar mahfl uygulamaı1, mar Snan'ın yaptığı camlerde yne güney cepheye dayalı olarak, fakat bu kez doğu tarafta yapılmaya başlanmış ve bu br gelenek haln almıştırh. Konya Selmye Cam'nde (1567) harmn kuzeynde, zemnden 9.80 m. yükekte yapılmış olan hünkar-bey mahfıl, 4.00x12.80 m ölçülernde eyvan şeklnde harme açılmakta olup, ön cephende ade ahşap br korkuluk yer almaktadır (2. Foto). Harmde kuzey beden duvarına dayalı olarak yapılmış olan hünkar mahfl örnekler ayıca pek fazla olmayıp, bu tür uygulamalar özellkle Bura'da Yıldırım (1390), Yeşl ( ) ve uradye ( ) gb zavyelcamlerde yaygınlık götermektedrı. erkez kubbel yapılarda e Üküdar hrmah Sultan (1548) ve Amaya 2. Bayezd ( ) camlernde yer alan hünkar mahfler de Konya Selmye Camnde (1567) olduğu gb harmn kuzeynde oldukça yükek br kotta yapılmış örneklerdendr üezzn ahf/ler: Konya camlerndek mütakl brmler olarak taarlanmış müezzn mahfllerne Selmye (1567), Şerafeddn (1636) ve Azzye (1876) camler olmak üzere üç yapıda ratlanmaktadırı9: 15 rdemr, Yaşar, Konya Alaeddn cam ve ürbeler, Konya, Anadolu Selçukluları dönemnden Beyşehr şrefoglu (1297) ve Omanlı dönemnde yüp Sultan ( ) camlernde benzer konumlarda nşa edlmş hünkar mahfl örnekler bulunmaktadır. 17 Güngör,. Hulu, "mar Koca Snan'm Üç Büyük camnde ekan-strüktür lşkler", mar Snan Dönem ürk mar@ ve Sanatı, tanbul, 1998, Bu brmlern, merkez mekana bakış olanagı verme ve taç kapı üzernde pencerelernn olmaı en tpk özellklerdr. Bkz. Akın, Günkut, "ürk marl@nda Yükeltlmş ekan", 9. lletleraraı ürksanatları Kongre Bldrler, Clt: 1, Ankara, 1995, Çetnalan, utafa, "A Reearch On he uezzn ahf/ In Ottoman Perod oque In Konya", BAR S : SOA 2009 Proceedng of the XIII Sympoum on edterranean Archaeoıogy, Selcuk Unverty of Konya, urkey Aprl2009, Oxford, 2011,

7 202 Dr. utafa ÇNASLAN Konya Selmye Cam'nn (1567) merkez kubben taşıyan dört büyük ayaktan güney batıdak ayağa, kuzey doğudan btşk olarak yapılmış olan müezzn mahfl, 3.85 x 3.85 metrelk kare br alanı kaplamaktadır (1. Çzm). Yerden 2.60 m. yükeklkte yer alan mahfle ulaşım, kubbey taşıyan büyük ayağa kuzeyden btşk br merdvenle ağlanmaktadır. erdvenn m. yükeklğne kadar devam eden lk yed baamağı taş malzemeden, bu yükeklkten onrakler e ahşap malzemeden yapılmıştır. ahf!, k kubbey taşıyan büyük ayağa dayalı, ekz erbet kare bçm l toplam on mermer ütunla taşınmaktadır (3. Foto). Sütunların araında ahşaptan yapılmış 0.50 m. yükeklğnde ade korkuluklar, üt kıımda e mermerden yapılmış konalardan oluşan dekoratf Bura kemerler bulunmaktadır. Sütunların üzernde üt bölümler dışarı doğru taşan lmelere ahp mermer düz atkılar oturtulmuştur. Çıkmaı ve kafe bulunmayan mahfln, üt bölümünde alttak ütunların araında kalan korkuluklarla aynı özellkte 0.50 m. yükeklğnde ahşap korkuluk bulunmaktadır. erdvenn olduğu kıımda kentye uğrayan korkuluk, bunun harcnde dört cephey dolaşmaktadır. ahfln düz atkılar evyendek döşemenn altında kalan ahşap tavan, çıtalarla kare bölümlere ayrılmıştır. Günümüzde kahvereng boya le boyanan tavanda başka br üleme görülmemektedr. üezzn mahflnn harm çernde kubbey taşıyan ayaklardan brne dayalı olarak yapılmaı, klak dönem Omanlı mmarnde ıklıkla karşımıza çıkan br _LJ}'gulamadır2o. tanbul'da Süleymanye ( ), Sultan Ahmet ( ) ve Fath ( ) camlernde benzer konumda yapılmış müezzn mahfler yer almaktadır. Konya Şerafeddn Cam müezzn mahfl, harmn üzern örten ana kubbey taşıyan dört büyük ayaktan kuzeybatıdakne, güneydoğu yönden yalanmaktad!r (2. Çzm/4. Foto). Cam zemnnden 3.45 m. yükekteyapılmış olan müezzn mahflne çıkış, büyük ayağın çernde yer alan br merdvenle ağlanmaktadır x 4.10 m. ölçülernde kare br alan oluşturan mahfle kuzeyden 0.70 x 3.10 metrelk br brm daha lave edlerek genşletlmştr. ahf!, kuzeybatı köşede ana ayağa, kuzeydoğu ve güneybatı köşelerde mhrap duvarı harç harm üç yönden kuşatan knc kat mahflne detek olan ekzgen ayaklara ve günı;ıydoğu köşede kare bçml mermer br ütuna oturmaktadır. Ayrıca güneyde,ekzgen ayakla mermer ütun araında kare bçml ahşap br dkme de mahtle detek olmaktadır21. Ayakların araına atılan ahşap krşlerle, mahf! döşemenn oturacağı ta- 20 Çamay, Nl, mar Snan'm tanbul'dak camlernde ahf/ler, {Ü Fen Blmler nttüü Yayınlanmamış Yükek Lan ez), tanbul, 1989, Araştırmacılar, ahşap dkmenn mahfıl deteklemek çn onradan lave edlmş olma olaılıgı üzernde durmaktadırlar. Bkz. Karpuz, Haşm, ürk Kültür Var/tklan nvanter: Konya, Clt: 1, Ankara, 2009,. 280.

8 Konya Cam ve ectlerndek ahfller 203 şıyıcı tem tamamlanmış ve mahfl döşemen oluşturan krşlern uçları konol şeklnde dışarı taşırılmıştır. Bu taşıyıcı temn üzer döşeme tahtaları le kaplanmış, alt yüzey e alttan çakmalı tavan yapılarak kalemş motfler le bezenmştr22. ahfln tüm cepheler 0.50 m. yükeklğnde ade ahşap br korkulukla kuşatılmıştır. ahfln alttan çakma tavanı, çıtaların oluşturduğu geometrk kompozyonların araına yerleştrlmş zengn kalemş üleme le kaplıdır23. Kenarda krşlern ınırladığı alanda, ççek ve kıvrık dallardan oluşan genş br bordür yer almaktadır. Krşlern araında kalan yüzeylerde e ekz kol u ççek motflerne yer verlmştr (5. Foto). avanda çıtalarla oluşturulan kare ve çok kollu yıldızlardan oluşan bölümlern araında, merkeznde çarkıfeleklern yer aldığı ekz kollu yıldızlar le bunların araına yerleştrlmş daha büyük ölçekl ekz kollu yıldızlardan oluşan br kompozyon yer almakta ve bu kompozyonlar kıvrık dallar araına yerleştrlmş ççeklerden oluşan dar br kuşakla onlanmaktadır. Kahvereng, arı ve kırmızı ağırlıklı olarak kullanılan renklerdr. Omanlı dönemnde nşa edlmş olan tanbul Şehzade ( ) ve mnönü Yen (1663) camlernde benzer konumda ancak mermer malzeme le yapılmış müezzn mahfler yer almaktadır. Geç dönem Omanlı mmarnn Konya'dak en öneml yapıı olan Azzye Cam'ndek (1876) müezzn mahfl, harmn kuzey grş açıklığı üzernde, kuzey beden duvarına dayalı olarak yapılmış olup, cam zemnnden 4.85 m. yükeklktedr (3. Çzm). Kuzeyde beden duvarına oturan mahfl, kıble tkametnde brbrlerne ve kuzey beden duvarına yarım dare kemerlerle bağlanmış dört mermer ütuna oturmaktadır (4. Çzm). 2.75x8.00 m. ölçülernde br alanı kaplayan mahfle ulaşım kuzey grş kapıının batıında, kuzey beden duvarı çerne yerleştrlmş merdvenle ağlanmaktadır. ahfl taşıyan ütunlar doğu batı tkametnde yarım dare kemerlerle brbrne bağlanmış, doğu ve batı uçtak ütunlar, kuzey duvarda yer alan yarım lndrk bçm l ayaklara da yne yarım dare kemerlerle bağlanmıştır (6. Foto). ahfln, ortadak kemernn üzernde mhrap tkametnde taşıntı yapan yarım dare bçml br çıkmaı bulunmaktadır. Çıkmanın mahfden taşıntı yapmaya başladığı alanda kırmızı renkl üç adet ççeğn çevrende altın yaldızla boyanmış genş yaprakların yer aldığı alçıdan yapılmış yarım br rozet yer almaktadır. Bu yarım rozetn arkaında mahfln tavanında da benzer özellklerde br tavan göbeğ yer almaktadır. ahfln O. 40 m. yükeklğnde ve kuzey cephe harç tüm cepheler dolaşan ahşap korkuluğu camnn genel karakterne uygun olarak ~S" ve "C" kıvrım- 22 Baş, Al - Ürekı, Bayram, "Konya Şerefeddn (Şerafeddn) Gamt, Selçuk Ünverte Fen debyat Fakülte debyat Derg, Sayı: 13, Konya, 1999, Barışta, Hatce Örçün, Omanl mparatorlugu Dönem tanbul Gam ve ürbelernden Agaç şler, Ankara, 2009,

9 204 Dr. utafa ÇNASLAN larından oluşmaktadır. Azzye Cam (1876) müezzn mahflnn öneml özellklernden br de kuzey duvarında yer alan yazı panoudur. Dare bçml br rozet çerne celülü hatla yazılmış Blal- Ha beş "~ JY.." m, bu mahfln müezzn mahf l olduğunu ken br şeklde ortaya koymaktadır 24 lk müezzn olan Blal- Habeş'ye br aygı fade olarak görülen "B/al- Habeş" m tanbul 2. Bayezd ( ) ve mnönü Yen (1663) camler gb pek çok yapının müezzn mahflnde görülen yaygın br yazılı üleme unurudur Ha r m çernde Sadece Br Sek Şeklndek ahf/ler: akurejakura2 5 adı da verlen bu tür mahfller genellkle harmn ku-. zey grşnn doğu ve batıında, kuzey duvara dayalı olarak ve yerden br ya da brkaç baamak yükeltlmş şeklde yapılmaktadırlar. Ancak, Konya camlernde bu gruba at br örnek tept edlememştr Harm İçernde İknc Kat Şeklnde Yaplan ahf/ler: ürk-lam mmarnde özellkle küçük ölçekl cam ve mectlerde en yaygın uygulama alanına ahp mahf! örnekler bu grupta görülmektedr. Bu gruptak mahfl örnekler genellkle harmn kuzey tarafında, yerden m. yükeltlmş br ama kat şeklnde yapılmakta ve ha rme açılan cepheler kafe ya da korkulukla ınırlandırılmaktadır. Bu grup çernde yer alan örnekler, mhrap yönünde çıkmaının bulunup-bulunmamaı durumuna göre alt gruplara ayrılablmektedr: Karakayış Sarı (1841}, Namık Paşa (1888}, Hacı Haan (1907), Çaybaşı Burhan Dede (1915}, Kenan Dede Yanık (20. yüzyıl başları) ve Nurye Cam (1925) camlernde mahfller, harmn kuzey cephende yer almakta ve mhrap tkametnde brer çıkmaları bulunmaktadır. amamı ahşap taşıyıcı teme ahp bu mahfller genellkle ade tutulmuşlardır. Süleme programları çıkmalarının alt yüzlernde ve tavan yüzeylernde toplanmıştır. Bu grupta yer alan Hacı Haan Cam'nn 26 mahf l harmn kuzey tarafında yer almakta ve 12.55x5.90 m. ölçülernde br alanı kaplamaktadır (5-6. Çzm). Zemn kotundan 4.05 m. yükeklkte yapılmış olan mahfl katı, doğu, batı ve kuzey yönlerde beden duvarlarına oturmakta; kıble tkametnde e k tavana detek olan k drek, bu drekern kuzeynde aynı hzada k dkme le doğu ve batı duvarlara dayalı k dkme yardımıyla taşınmaktadır (7. Foto). 24 çam, lamda Sanat..., lk lam topraklarında, camlerde etrafı alçak tahta parmaklıklarla ayrılmış olan yerler şeklnde ahfln alt ve üt tavanı, çıtalarla üç bölüme ayrılmış ve her br bölüm de- yapılan makureler, Omanlı mmarlığında e knc kat mahf~lernn altı~dak etrafı parmaklıklarla çevrl ekler tanımlamak çn kullanılmaya başlanmıştır (Oz, ahn, /tanbul Cam/er, Clt: 1-2, Ankara,1997,.12). 26 önder, ehmet, evlana Şehr Konya (farh Kılavuz), Ankara, 1976, ; Konyalı, İbrahm Hakkı, Abdeler ve Ktabe/er le Konya arh, Ankara, 1998,

10 Konya Cam ve ectlerndek ahfller 205 ğşk geometrk kompozyonlarla bezenmştr. ahfln mhrap tkametnde 0.75 m. taşıntı yapan elp formlu br çıkmaı bulunmaktadır. Çıkmanın alt kımı merkezden çevreye doğru genşleyen çıtalardan yapılmış br kompozyonla bezenmştr. Çıkmanın ve ön cephenn tamamı 0.60 m. yükeklğnde tornada çeklmş ahşap korkuluklarla çevrlmştr. Ha rme tek cephe le açılan mahfl, önünde br ön mekanı olan özgün br knc kat mahfldr. Amalı Hatıp Sultan27 (1821), Şeref Şrn (1883), Keçecler (1905) ve Şem (19. yüzyıl başları) camlernn knc kat mahfler de harmn kuzey tarafında yer almaktadırlar; ancak bu mahfllern mhrap tkametnde taşıntı yapan brer çıkmaları bulunmamaktadır. Bu grupta yer alan Konya Şerafeddn Camnn (1636) knc kat mahfl e adece harmn kuzey tarafında değl, aynı zamanda doğu ve batı yönlerde de devam ederek, harm mhrap yönü harç üç yönden "U" şeklnde kuşatmaktadır2. ahtalı Cam (1927) mahf! katı da "L" planlı olarak yapılmış ve k cephe le harme açılmaktadır. Amalı Hatıp Sultan (1821) ve Şem (19. yüzyıl başları) camlernn harme açılan cephelernde kafeler, dğer örneklerde e korkuluklara yer verlmştr. Keçecler Cam29 mahfl, ahşap malzemeden yapılmış olup, harmn kuzey tarafında 8.20x3.55 m. ölçülernde br alanı kaplamaktadır (7. Çzm). Üç yönde beden duvarlarına yalanan mahfl, kıble tkametnde taş br kadeye oturan ahşap br drekle taşınmaktadır (8. Foto). ahfln harm zemnnden yükeklğ 2.40 metredr. Harme tek cephe le açılan ve çıkmaı bulunmayan knc kat mahfl, oldukça y durumda olmakla brlkte mecdn terk edlme nedenyle bakımız durumdadır Ha r m çernde k Kattı Olarak Yapılan ahfller (3. ve 4. grubun brlkte uygutanmaı le yapılmış mahf/ler): Bu grubu oluşturan mahfller, yukarıda tanımlanan k grubun brlkte uygulanmaı le oluşturulmuşlardır. Bu grupta, genellkle grşn k yanında yerden haffçe yükeltlmş ek şeklnde mahfller ve bu mahfllern üzernde knc br kat oluşturacak şeklde mahfl katı yer almaktadır. Bu gruptak mahfllerde çıkmaı olan ve olmayanlar olmak üzere kye ayrılarak ncelenmektedr: Polatlar Hatıp (1870), Sahp Ata (1878), Amber Re (1911), Ferd Paşa (20. yüzyıl başları) ve Nakboğl,u (1926) camlernn mahfler harmn kuzey tarafında yer almakta ve brer çıkmaları bulunmaktadır. Polatlar Hatıp (1870) ve 27 Çetnalan, utafa, "Ama// HatP Sultan Cam", Konya Ankloped, Clt 1, Konya, 2010, Benzer br uygulama mar Snan tarafından nşa edlen tanbul Kılıç Al Paşa Camnde de (1580) görülmektedr. 29 Önder, evlana Şehr Konya,. 253.

11 206 Dr. utafa ÇNASLAN Nakpoğlu (1926) camlernn harme açılan cephelernde kafe, dğerlernde korkuluklar yer almaktadır. Polatlar Hatıp Cam'nn harmn kuzey tarafında yer alan knc kat mahfl, 3.12x11.20 m. ölçülernde br alanı kaplamaktadır (8. Çzm). Zemn katundan 3.15 m. yükeklkte yer alan mahfl, kıble tkametnde k duvara dayalı dördü erbet altı ahşap drekle taşınırken; doğu, batı ve kuzey yönlerde beden duvarına oturmaktadır. ahfln güney cephenn ortaında br çıkma yer almakta ve çıkmanın alt bölümünün merkeznde yarım br çarkıfelek bulunmaktadır (9. Foto). Bu çarkıtelekten dışarı doğru genşleyen çıtalar, çıkmanın alt yüzünü kaplamaktadır. Bu çıkma mahfl tabanından 0.05 m. yükek yapılarak, mahfln dğer bölümünden ayrılmıştır. ahfln kıble cephe, mahfl tabanından tavana doğru 1.80 m. yükeklğnde brbrne çapraz çakılan çıtalardan yapılmış br kafele ınırlandırılmıştır. Yan ahınlarda üçer pano halnde yapılan kafe, orta ahında ekz pano halnde uygulanmıştır. Bu knc kat mahflnn altında, harm zemnnden haffçe yükeltlmş; grş açıklığının ağ ve olunda brer mahfl daha bulunmaktadır. Bu grupta çıkmaı olmayan mahfller e Ovalıoğlu (1764), Köprübaşı utafa Ağa ( ), ecdye (1900), Gazezler (20. yüzyılın lk yarıı), Sarı Yakup (20. yüzyılın lk yarıı) ve Şeyh Ulema Çavuşoğlu (1945) camlernde yer almaktadır. Bu grup çerndek örneklern tamamında harme açılan cephelerde korkuluklara yer verlmştr. Köprübaşı utafa Ağa Cam'nn ( ) ahşap malzemeden yapılmış mahf! katı, harmn üzernde "U" şeklnde br alanı kaplamaktadır. Doğu, batı ve kuzey beden duvarlarına tamamen oturan mahfl, güney duvarı n doğu ve batı köşelere yakın bölümlerne kımen oturmaktadır (9. Çzm). Harme bakan kıımlarda, harm üt örtüünü taşıyan ahşap drekler tarafından taşınan mahfle, duvar kenarlarında yer alan dkmeler de detek olmaktadır. Harme üç cephe le açılan ve çıkmaı bulunmayan mahfln altında grş açıklığının k yanında kuzey cephe boyunca uzanan yerden br baamak yükeltlmş ve mhrap tkametnde ahşap korkulukla ınırlandırılmış alt kat mahfl yer almaktadır. Çıkmaı olmayan mahfl 'örneklernden Gazezler ecd'nde (20. yüzyılın lk çeyreğ), Köprübaşı utclta Ağa Cam'nde ( ) olduğu gb "U" planlı; Ovalıoğlu (1764) ve Sarı Yakup camlernde (20. Y,üzyılın lk çeyreğ) e "L" planlı olarak yapılmış mahfller bulunmaktadır. Şeyh U lema Çavuşoğlu Cam (1945) mahfl harmn kuzey tarafında yer almakta ve tek cephe le harme açılmaktadır. DGRLNDR V SONUÇ: 26 camnn ncelendğ çalışmada farklı şlevlere ahp 28 mahfl tept

12 Konya Cam ve ectlerndek ahfller 207 edlmş ve bu mahfllern 4 farklı grup oluşturduğu aptanmıştır. Konya camlernde 2 hünkar-bey mahfl, 3 müezzn mahfl, 12 knc kat mahfl ve 11 ek ve knc kattan oluşan mahfl yer almaktadır. Brçok mmar unurun br araya gelme le oluşan mahfllern başlıca bölümlern; ütun-drek, krş-kemer, döşeme, çıkma, kate-korkuluk ve tavan şeklnde ıralayablrz. Bunun yanında mahfln taşınmaına detek olan beden duvarları, mahfle ulaşımı ağlayan merdvenler ve mahfln aydınlatılmaına yönelk olarak taarlanan pencere uygulamaları le mahfl br bütün olarak dkkat çekc br mmar taarım halne gelmektedr. Konya camlerndek mahfller, farklı malzeme ve teknklerle nşa edlmş olup, en çok terch edlen malzeme ahşaptır. Ahşap malzemenn terch edlme, pek çok mahfln yok olmaının ve şekl değştrmenn de en öneml br ebebn oluşturmaktadır. Ahşap malzeme, taşıyıcı ve döşemelerde yaygın br kullanıma ahp olmakla brlkte; aynı zamanda özellkle döşemealtı tavanlarında ve çıkmalarda dekoratf amaçlarla da kullanılablmştr. Ahşabın yanında taş ve mermer de mahfllerde terch edlen malzemelerdendr. Özellkle müezzn mahfllernde mermer malzemenn yaygınlık kazandığı görülmektedr. Konya Sultan Selm Camnde (1567) taşıyıcı ütunlarda ve dekoratf kemerlerde, Şerafeddn (1636) ve Azzye (1876) camlernde e taşıyıcılarda mermer malzeme terch edlmştr. Konya camlernde görülen knc kat mahfllernde Şerafeddn Cam (1636) harcnde bütün örneklerde ahşap malzeme terch edlmştr. Şerafeddn Camnde (1636) e kagr malzerneye yer verlmştr. Bu malzemelern yanında camern ana yapı m malzeme konumunda olan taş, kerpç ve tuğla malzeme, mahfllern taşıyıcıı durumundak duvarlarda kullanılmıştır. Demr malzeme, çv ve kenet olarak mahfl oluşturan taşıyıcı tem br arada tutmak çn kullanılırken; alçı br üleme unuru olarak duvar yüzeylernde kullanılmıştır. ahfller, gerek cam çerndek konumları, gereke taarımlarında eçlen malzeme ve üleme unurları le harm çernde önemler vurgulanan brmlerdendr. ahfllerde en yaygın üleme unurları, ütun-drek, çıkma, kafe-korkuluk, tavan ve çıkma gb brmlerde toplanmaktadır. Özellkle alçı ve kalemş, t yaygın olarak uygulanan üleme teknklerdr. Ancak, Konya camlernde gördüğümüz mahfller genellkle adedr. Süleme ahşap ütun başlıklarında, çıtakar olarak tavanlarda ve çıkma altları le tavan göbeklernde karşı mı-. za çıkar. Bunun yanında Şerafeddn Cam (1636) müezzn mahfl ve Şem Cam (19. yüzyıl başları) mahfl, kalemş ülemeler le dkkat çekmektedrler (10. Foto). Azzye Cam (1876) müezzn mahfl e alçıdan yapılmış, barok-rokoko ülupta k ülemeler ve yazı panou le farklı br örnektr. knc kat mahfllernde çıkmaı bulunan örneklerde harme açılan cephenn ınırlandırılmaında genellkle korkuluklar terch edlrken; Nakpoğlu (1756) ve Sedrler Hatıp (1870) camlernn mahf! katları bu konuda tna teşkl etmektedrler. Bu yapılarda çıtakar olarak yapılmış kafe levhalarına yer verlmştr.

13 208 Dr. utafa ÇNASLAN nel özellklern göteren, belrl bçmlern yogun olarak uygulandıgı dekora- yondan zyade şevn ön plana alındıgı öneml mahf! örneklerdr. Konya camlerndek mahfllern en öneml özellg, Selçuklulardan başlayarak Cumhuryet devrnn lk yıllarına kadar kentz br üreç ı;;ernde takp edleblmelerdr. Selçuklu dönemnden kalma çok fazla özgün örnek olmamakla brlkte, tept edlen örnekler bu alanda fkr edneblmemze mkan vermektedr. Çalışmamızda, Selçuklu dönemnde yapılmış olan özellkle küçük ölçekl mectlerde mahfl uygulamaına yer verlmedg tept edlmştr. Omanlı dönemnde nşa edlen cam ve mectlern büyük br çogunlugunda e mahfller bulunmaktadır. Ancak bu örneklerden br kımı tamamen ortadan kalkmış, bazıları e yenlenerek günümüze ulaşablmştr. Konya, Selçuklulardan kalan Alaeddn Cam ( ), Omanlı Devletnn klak ve geç dönemlernden Selmye (1567), Şerafeddn (1636) ve Azzye (1876) gb büyük ölçekl camern yanı ıra pek çok küçük ölçekl cam ve mecdn bulundugu öneml br mmar ve anat merkezdr. Bu özellgnden dolayı Konya'dak cam ve mectler pek çok çalışmaya konu olmuş olmakla brlkte, yapı brmlerne at ayrıntılı ncelemeler henüz tamamlanmamıştır. Bu alandak boşlugun br bölümünü doldurmayı amaçlayan bu çalışmayla, harm çernde öneml br brm olan mahfllern tept yapılmıştır. ürk mmar ve anat eerler üzernde yapılan detay çalışmalarının artmaı ve bu çalışmalarda ortaya konulan verler,.anadolu ürk anatının-zengnlklern gözler önüne ermektedr. Ahşap malzemeden yapılan mahfller, zamanla yok olmakta, yenlenmekte ya da şekl degşklgne ugrayablmektedrler. Bu çalışmamızda, Konya'da henüz varlgını korumakta olan mahfller tept edlmş ve genel özellkler ortaya konulmuştur. Sonuç olarak; Konya camlerndek mahfller, Anadolu ürk mmarnn ge- Kaynaklar:» Akın, Günkut, "drne Selmye Cam'ndek üezzn ahfl Üzerne Düşünceler", Ululara- raı mar Snan Sempozyumu, Ankara, 1998, » Akın, Günkut, "ürk marlığında Yükeltlmş ekan", 9. lletleraraı ürk Sanatları Kongre Bldrler, Clt: 1, Ankara, 1995, » Anonm, "ahf/", czacıbaşı Sanat Ankloped, Clt:2, tanbul, 1997, >> Barışta, Hatce Örçün, Omanlı mparatorluğu Dönem tanbul Cam ve ürbelernden Ağaç şler, Ankara, 2009.» Baş, Al - Ürekl, Bayram, "Konya Şerefeddn (Şerafeddn) Cam", Selçuk Ünverte Fen debyat Fakülte debyat Derg, Sayı: 13, Konya, 1999, » Baş, Al, "Konya'dak Oman/ Cam/er", Omanlı Dönemnde Konya, (d. Y. Küçükdağ), Konya, 2003, » Batur, Selçuk, "Ondokuzuncu Yüzyılın Büyük Camlernde Son Cemaat Yer ve Hünkar ahfl Sorunu Üzerne", Anadolu Sanatı Araştırmaları, Clt: 2, tanbul, 1970, » Bozkurt, Neb-Küçükaşçı utafa Sabr, "ecd-nebev", ürkye Dyanet Vakfı lam Ankloped, Clt: 29, Ankara, 2004, » Can, Yılmaz, lamın Kutal utal abetler, Kabe, ecdü'l Haram ve ecdü'n Neb, Samun, 1995.» Crewell, K.A.C., arly ulm Archtecture, Vol u me: 1-11, New York, 1979.» Çam, Nuret, "üezzn ahfler ve Gazantep Camlernn Ahşap üezzn ahfller", IX. lletleraraı ürk Sanatları Kongre-Bldrler (23-24 ylül 1991 tanbul), Clt: 1, Ankara, 1995,

14 +., Konya Cam ve ectlerndek ahfller 209» Çam, Nuret, lamdasanat Sanatta lam, Ankara, 1997.» Çamay, Nl, mar Snan'm tanbul'dak Camlernde ahf/ler, (Ü Fen Blmler nttüü Yayınlanmamış Yükek Lan ez), tanbul, 1989.» Çetnalan, utafa, "A Reearch On he uezzn ahfıl In Ottoman Perod oque In Konya", BAR S : SOA 2009 Proceedng of the XIII Sympoum on edterranean Archaeology, Selcuk Unverty of Konya, urkey Aprl 2009, Oxford, 2011, » Çetnalan, utafa, "Ama/I Hatp Sultan Cam", Konya Ankloped, Clt: 1, Konya, 2010,. 381.» Çetnalan, utafa, Konya Camlernde ahf/ler, (S.Ü. Soyal Blmler nttüü Yayınlanmamış Yükek Lan ez), Konya, 2005.» rdem r, Yaşar, Konya Alaeddn Cam ve ürbeler, Konya, 2009.» Grabar, Oleg, lam Sanatm m Oluşumu, (Çev. N. Yavuz), tanbul, 1998.» Güngör,. Hulu, "mar Koca Snan'ın Üç Büyük Camnde ekan-strüktür lşkler", mar Snan Dönem ürk marğı ve Sanatı, tanbul, 1998, » bn Haldun, ukaddme, (Çev. Süleyman Uludal), Clt: 1, tanbul, 1982.» Karpuz, Haşm, ürk Kültür Varlklan nvanter: Konya, C lt: 1, Ankara, 2009.» Konyalı, brahm Hakkı, Abdeler ve Ktabeler le Konya arh, Ankara, 1997.» uhammed Abdülhay e-kettan, 1993, t-eratbu'l darye, Hz. Peygamber'n Yönetmnde Soya/ Hayat ve Kurumlar, (Çev. A. Özel), Clt: 3, z Yayıncılık, tanbul, 1993.» Önder, ehmet, evlana Şehr Konya (arh Kılavuz), Ankara, 1976.» önge, Yılmaz, "Dvrg Ulu Cam'nn Hünkar ahfel", önaya, Sayı: 49, Ankara, 1969,. 8-9,20.» Öz, ahn, tanbul Cam/er, Clt: 1-2, Ankara, 1997.» Pakalı n,. Zek, Oman/I arh Deymler ve ermler Sözlügü, Clt: ll, tanbul, 1983.» Sertollu, that, Oman/I arh Lügat, tanbul, 1986.» Suda lı, uzaffer, H ün kar ahf/ler. tanbul, 1958.» anman,. Saha, "ahf/", ürkye Dyanet Vakf lam Ankloped, Clt: 27, Ankara, 2003, » Yavuz, A. üke!, "Dvrğ Ulu Cam H ün kar ahfel onozu", Dvrğ Ulu Cam ve Darüşşfa SI, (Der. Yılmaz Önge, brahm. Ateş ve Sad Bayram), Ankara, 1978,.» Yetkn, Şerare, "Bura Yeşl Cam'nn Hünkar ahfelndek Çnden Zemn Döşeme", Prof. Dr. Yılmaz Önge Armalanı, Konya, 1993, ÇZLR.,.-- f > 1. Çzm: Konya Selmye Cam, müezzn mahflnn zometrk çzm.

15 210 Dr. utafa ÇNASLAN.: ı...w«1 >eeot..:j ~ "S 2. Çzm: Konya Şerafeddn Cam planı (Kunt'tan). 3. Çzm: Konya Azzye Cam planı (Bulut'tan).

16 Konya Cam ve ectlerndek ahfller Çzm: Konya Azzye Cam müezzn mahflnn zometrk çzm. 5. Çzm: Konya Hacı Haan Cam planı.

17 212 Or. utafa ÇNASLAN ~ Çzm: Konya Hacı Haan Cam ket. 7. Çzm: Konya Keçecler Cam ket.

18 Konya Cam ve ectlerndek ahfller Çzm: Konya Polatlar Hatıp Cam planı. 9. Çzm: Konya Köprübaşı utafa Ağa Cam ket.

19 214 Dr. utafa ÇİNASLAN FOOGRAFLAR 1. Fotoğraf: Konya Ala ed dn Cam, ultan mahflnn genel görünüşü. 2. Fotoğraf: Konya Selmye Cam Hünldr-Bey mahflnn genel görünüşü.

20 Konya Cam ve ectterndek ahflter 215 Fotoğraf: Konya Selmye Cam müezzn mahflnn genel görünüşü. Fotoğraf: Konya Şerafeddn Cam müezzn mahflnn genel görünüşü.

21 216 Dr. utafa ÇNASLAN 5. Fotoğraf: Konya Şerafeddn Cam müezzn mahflnden detay. 6. Fotoğraf: Konya Azzye Cam müezzn mahflnn genel görünüşü.

22 Konya Cam ve ectlerndek ahfller Fotoğraf: Konya Hacı Haan Cam malıtl katının görünüşü. 8. Fotoğraf: Konya Keçecler Cam malıtl katı görünüşü.

23 218 Dr. utafa ÇNASLAN 9. Fotoğraf: Konya Polatlar Hatıp Cam mahf! çıkmaının (köşk) görünüşü. 10. FotoğrafKonya Şem Cam mahf! taşıyıcılarından detay.