ERKEN DÖNEM ŞlA'SI NASIL MEZHEBE DÖNÜŞTÜ?* Marshall G. S. HODGSON Çev.: S1dd1k KORKMAZ NE.Ü. ilahiyat Fakültesi ögretim Üyesi ÖZET

Transkript

1 tem Y/:9 Sayt: RKN DÖN ŞlA'SI NASIL ZHB DÖNÜŞÜ?* arhall G. S. HODGSON Çev.: S1dd1k KORKAZ N.Ü. lahyat Fakülte ögretm Üye ÖZ Başlangıçta Şffk, naaşeryye menuplarının ve hatta Sünnlern andığının akne, brbr ardına gelen on k mamdan oluşan ve muhalf Ş gurupların mamlık ddaında bulunan kmeler deteklemek amacıyla kendnden uzaklaştığı br nanç tem değldr. rken dönem Şffk artık on dönemde görülen mamyye bakış açıı le değerlendrlmemeldr. Bu gerçeklk de br zamanların meşhur orularını ortadan kaldırmakta ve başka oruları gündeme getrmektedr. Zeydlere göre Al Zeynelabcn kenlkle br mam değldr. Zeydler ala naaşeryye'den kopup ayrılmamışlardır. Çünkü Zeydlğn temleştğ dönemde On k marncılar henüz ortaya çıkmamış ve On knc mam henüz gündeme gelmemştr. Aynı şeklde uhammed bn e-hanefyye gb, Fatım oyundan olmayan mamları, brçok Ş grubun mam olarak benmemş olmaı, artık garpenecek br durum değldr. Çünkü dğer Araplar gb, erken dönem şmer, baba oyundan gelen, yan uhammed'n kızının oyundan değl de Al'den olan mamları da benmemşlerdr. Hz. Peygamber'le olan akrabalık devreye grdğnde dğer amcalar ble bu konuyla lşklendrleblmştr. Bundan dolayı bütün Ş gayretern en etkl br anlamda Abbaler tahta oturtmuş olanıdır. rken dönem lam'ında brçok geçşken akım vardır ve bunların büyük br kımı Sünnlk çnde ermştr. O halde Şffk bu kaderden naıl kaçmış ve kend ayırt edc farklılıklarını naıl muhafaza etmş ve dernleştreblmştr? Bu üreç çndek pek çok unurdan k, Gulat'ın batın bağımızlığı ve Ca'fer el-sadık' ın mamet konuundak, mezheb eğlmlern ahp olduğu tratejk avantajlar olarak görünmektedr. Anahtar Kavramlar: Şa, Gulat, malyye, Zeydyye, mamyye, Sünnlk. ABSRAC How dd the arly Sh'a Become Sectaran? * Bu makale Journal of the Amercan Orental Socety, Unıverty of Chcago 1955, 75/1-13'de "How d d the arly Sh'a Seeome Sectaran?" adıyla yayınlanmıştır. akalenn yazarı olan arhall G. S. Hodgon, 1921 ABD doğumlu olup Chcago Ünverte'nde, "dünya tarh" bağlamında lam medenyetn ele alan derler vermş, ınallk üzerne kapamlı araştırmalar yapmış ve çeştl akademk derglerde makaleler yayınlamıştır. Yazar 1950'1 yıllarda yazmaya başladığı, lk bakıı 'da yayınlanan he Htory of llamc Cvlzaton, adlı eern 60'1ı yıllarda gelştrerek yenden ele almıştır. Bu defa he Venture of Ilam (lam'm Serüven, Br Dünya edenyetnde Blnç ve arh, tanbul 1993) adını verdğ eern 3. cldn tamamladığı ırada 1968'de, Chcago Ünverte'nde tarh profeörü ken ölmüştür.

2 290 arhall G.S. HODGSON, Çev: S1dd1k KORKAZ Sh'm wa not at frt, a orthodox welver an deven Sunn would have t, a content cu lt of the twelve mam one after another, from whch varou ddent Sh'te group dverged n favor of one or anather alternatve clamant. he early Sh'a no fonger to be vewed from the tandpont of later lmamm; and th fact obvate ame once-popular queton, rang new one n ther place. For Zayd, Al Zayn a-abdn wa no mam at all. he Zayd never parted company wth the welver at all; for n the day when Zaydm wa beng formulated there were a yet no welver, for the welfth Imam had not yet come upon the cene. Smlarly, t need no langer be regarded a trange, a t ued to be, that o many Sh'te could accept a mam non-fatmd, lke u hammad bn a-hanafya; for t now recognzed that for the early Sh'te, a for the other Arab, t wa decent n the male lne whch counted that, from Al, not prmarfly from uhammad' daughter. And o far a relatonhp to the Prophet entered the cae, even the other uncle were not ruled out Hence the mot effectve of all Sh'te effort, n one ene, wa the one whch put the Abbad on the throne. here were many cro-current n early Ilam; mot were aborbed np the Sun ynthe. How wa Sh'm able to ecape th fate and mantan and deepen t charactertc dfference? wo of the everal element n the proce are the prtual ndependence of the Ghulat and the trategc advantage of the eetaran tendence n the mamate of Ja'far a-sadq. Key Word: Sh'a, Ghulat, lmalm, Zaydm, lmamm, Sunnm. Artık şu yce blnmektedr k, başlangıçta ŞIk, naaşeryye menuplarının ve hatta Sünnllern andığının akne, brbr ardına gelen on k mamdan oluşan ve muhalf ŞI gurupların mamlık ddaında bulunan kmeler deteklemek amacıyla kendnden uzaklaştığı br nanç tem değldr. rken dönem şmk artık on.dönemde görülen mamyye bakış açıı le değerlendrlmemeldr. Bu gerçeklk de br zamanların meşhur orularını ortadan kaldırmakta ve başka oruları gündeme getrmektedr. Örneğn şu varayımın artık,br değer kalmamıştır: Zeydller, Zeyd' beşnc mam olarak, uhammed Bakır'a terch etmeler ve onun Al Zeynelabdln'n halef olarak görmeler ebebyle ve yne onrak Zeyd! mamları n, Zeyd'n oyundan gelen kmeler olduğuna nanmaları nedenyle naaşeryye'den ayrılmışlardır. 1 Zeydlere göre Al Zeynelabdln kenlkle br mam değldr. O mam olaydı ble, kendnn br halef olacak brnn varlığı meele öz konuu olmazdı, çünkü marnet oya dayalı br olgu değld.2 Gerçekten de, Zeydller ala naaşeryye'den kopup ayrılmamışlardır. Çünkü Zeyd1lğn temleştğ dönemde On k marncılar henüz ortaya çıkmamıştı, zra On knc mam henüz gündeme gelmemşt. Aynı şeklde uhammed bn e-hanefyye gb, Fatım oyundan olmayan mamları, br çok ŞI grubun mam olarak benmemş olmaı, artık garpenecek br durum değldr. Çünkü artık 1 k ddalar 1. Goldzher'n çalışmalarında görüleblr. Vorleungen über de~ Ilam {Hedelberg, 1910), 247. Bunlar aynı zamanda genel br fade olan "fver" termne de yanımıştır {Fünrer). KrŞ. B. Spuler, ran n früh-lamcher Zet {Webaden, 1952), 170. Ne yazık k bu noktalardak aynı karışıklık dkkatzlkler nedenyle devam etmektedr. Yne krş. C. Brockelmann, Htory of the llamc People, tre. J. Carmchael ve. Perlmann {London, 1949), Gaudefroy Demombyne, Le lnttuton mulumane {Par, 1946, 3rd. ed.), 41. Hatta Zeyd' gzl br mam yapar! Zeydler, naaşeryye'nn çne dahl etmek artık ürdürüleblr br dda değldr. 2 R. Strothmann Zeydlk üzerne yaptığı çalışmalarda bu noktaları çok açık br şeklde aydınlatmıştır.

3 rken Dönem Şa'1 Na1/ ezhebe Dönüştü? 291 blnmektedr k, dğer Araplar gb, erken dönem ŞIer, baba oyundan gelen, yan uhammed'n kızının oyundan değl de Al'den olan mamları da benmemşlerdr. Gerçekten de öncelk Al alene verlmekteyd, dolayııyla bu alb nelnden her hang br ŞI lder olablrd. 3 Hz. Peygamber'le olan akrabalık devreye grdğnde dğer amcalar ble bu konuyla lşklendrleblrd. Bundan dolayı bütün ŞI gayretern en etkl br anlamda Abbaler tahta oturtmuş olanı d. Artık erken dönem ŞIlernn bzm şu anda temel ŞI lkeler olarak aydığımız şeyler naıl olup da önememedklern ve bzath bu temel lkelern naıl olup da ortaya çıktığını ormamıza gerek yoktur. Bu çalışmada üzernde durulacak temel oru ŞIlğn naıl mezhebe dönüştüğüdür. rken dönem lam'ında brçok geçşken akım vardır ve bunların büyük br kımı Sünnlk çnde ermştr. O halde ŞIlk bu kaderden naıl kaçmış ve kend ayırt edc farklılıklarını naıl muhafaza etmş ve dernleştreblmştr? Bu üreç çndek pek çok unurdan k, Gulat'ın batın bağımızlığı ve Ca'fer e-sadık'ın 4 mamet konuundak, mezheb eğlmlern ahp olduğu tratejk avantajard ır. Şa'nm Başlangçtak Yenlg ve Buna epk Gelenekel Sünn bakış açıına göre Hz. Al, ümmet tarafından kabul görmüş dört büyük halfeden brdr ancak Şa, ümmetn bütünü tarafından benmenmş olan ona yönelk aygı ve htramı abartmaktadır. Bu bakış açıına göre Şa'nın ötek ülümanlara karşı olan olumuz tutumu anlaşılablr gb değldr. Ştern bu tutumunu anlamak çn atılablecek lk adım, Selef'n, Hz. Al'y, lk üç halfe le aynı değerde görmedğn fark etmek olacaktır. Selef'n Hz. Al'ye yönelk ortaya koyduğu bu tutum -k Buhl'un, Al byografnde 5 açıkça ortaya konulmuştur- pek çok yen oruyu gündeme getrmekte -örneğn br zamanlar hakr görülen Al, şmd ahp olduğu önem ve değer naıl kazandı?- ve aynı zamanda onun taraftarlarındak muazzam canlılığı açıklama ktadır. Ştern acımaızca Al'nn düşmanı olarak tanımladıkları ülümanların ötek kemnn makul br tarh oluşum ürec vardır. Herhang brnn Peygamber'n ölümünün ardından 6 Al'nn mantık! br aday olduğunu ler ürme 3 "alb" fade genellkle "Aev"de oldugu gb "Abba"nn zıddı olarak kullanılmaktaydı. Abdullah b. uavye olayı götermştr k dger albler ale çnde görüleblr. Ancak bazıları, bn uaveye'nn ble mamlığı gerçek br Alev'ye devretmen bekleyeblrler. Nevbaht, Flrku'ş-Şa, ed. H. Rtter (tanbul, 1931), krş. F. Buhl, "Aderne Stllng," Danke Vdenkaberne Selkab, Forhand/nger, nr. 5 (1910), Şüphez burada ele alınmayan dger faktörler de vardır. B. ı..ew, Orgn of /malm (Cambrdge, 1940), 32, Abbalern yönetm altında komplocu mezheplern gelşmene ebep olarak Arap mllyetçlg tarafından bakı görmeyen kemlern daha meden ınıfara dönüştügünü vurgular. 5 F. Buhl, 'Al am Praetendent og Ka/f (Kopenhagen, 1921). Al'nn konumu (aber, 3/213) hakkındak unür'un fadeler dogrulanmış gb görünmektedr. 6 P. K. Htt bununla beraber Şehrtan'y, valk ddaında bulunan br grubu (ah/ a/-na) Peygamber'n ölümü dönemne götürme görüşler le takp eder. Htory of the Arab, 4. bakı (London 1949), 179. Şüphez başlangıçtan ber Al kendnce bazı taraftarara ahpt. Ancak hang durumda olura olun, gelenekel kurallardan belenen, oya dayalı olarak brnn yerne geçme anlamını taşıyan valk (legtmm) anlayışı, Şa'ya mal edlemez, en azından mlma başvuruldu-

4 292 arhall G.S. HODGSON, Çev: S1dd1k KORKAZ mkanızdır. Ancak olağan ütü şartlar altında edne'de eçldğnde uhammed'n önde gelen ahabından brçoğu Al'nn yönetmne karşı çıktı ve-dğerler meafel br bçmde tarafız kaldı. 7 Sadece alha ve Zübeyr değl aynızamanda uavye de Surye'nn dışından detekçlere ahpt, zruh'tak tahkm hade şar'nn yernde eçm le tarafızlar çn br zaferd ve anlaşıldığı kadarıyla hayatının onlarında Al, şu ya da bu gerekçeyle ülümanların büyük br kemnce yüzütü bırakılmıştı. 8 Sonuç olarak Sünnllern görmezden geldğ Al yahut Oman'a karşı muhalefet, ŞIern aynı zamanda Şeyhayn'a (bo Bekr )le ömer) kadar uzattıkları eleştrler açıkça br kurgudan baret değld. lam'ın kem olan mevern, Al'y lanetlerne le Al'nn adık taraftarı olan ŞIer. ve Harcertarafından Oman'a yöneltlen laneterne eşt d. 9 uhammed'n dğer ahabı tarafından lder reddedlmş olan Şla azınlık gurubu olarak prtaya çıktı. Her ne kadar ülümanların ger kalan kımı henüz onlarla karşılaşmaya hazır değl ve Omanyye de aynı derecede etkz e de ŞIler onlarla br arada bulunmayı reddedyorlardı. rken dönem çelleştrme gayretlernden onra Şlanın tarh k onuca yönelmştr. Bunlardan br özel dn tem çnde Al ve onun bell br oyuna yahut torunlarına ayrıcalıklı br rol bçtğ mezheb guruplaşmanın gelşmdr. Dğer e Sünn lam'ın yaşam bçm olan çeştl yol ve renklerdek Al ve onun Fatıma'dan olan torunlarının ntkamı alınıncaya kadar ŞI yönelm çndek lam'ın şekllenmedr. Bununla beraber açıkça belldr k her k eğlmn de başlangıçta araında hçbr fark yoktur ve bunlar brnc yüzyıl olaylarının onuçlarını takp etmşlerdr. Harcler tarafından nefret edlmene, Suryeller ve uavye'nn gurubu tarafından karşı çıkılmaına, Hcaz'ın Zübeyr taraftarlarınca evlmemene, zruh'un tarafızları tarafından terk edlmene ve kend haznelernn varlığının en azından garant olduğu KOfeller tarafından deteklenmemene rağmen Al ştyaklı br taraftar grubuna ahpt. alk e-şter, uhammed b. bf Bekr ve Selman Farl, dğerlerne oranla en azından adık kalmışlardı. Strothmann, -->--> gunda ve onun kşel tayn le lgl na'a bakıldıgında durum budur. Ne Al ne de Hüeyn gelenekel kurallara göreva dler. 7 Krş. Buhl, 'Al, 36 vd. Açıkça Al'nn edne'dek eçm, dger lk üç halfenn eçm le aynı anlamı taşımıyordu. edne, yakın akrabalarının bulunmaı ve eçlmş şehr olmaı ebebyle, uhammed'n kşel tbarına dayandıl çn, halfe çıkarma ve degştrme yer olma özellgne ahpt. Ak takdrde halfenn kendnden kaynaklanan yaal br konumu yoktu ve şartlar oluştugunda lk önce edneller ortamı hazırlar ve ona erdrrlerd. 'Al başkentlğ edne'den almış {çünkü o ülümanların bütününün taraftarlıgına degl, kend taraftararına güvenmektedr), uavye'nn yaptıgı gb, onun bu eçm oglu tarafından ürdürülmüştür. Ancak o uavye'nn terne, ülümanların tamamının adakatn dare edememştr. Oman'ın ölümü le uavye'nn halfelgn lanı araında geçen zaman, rahatlıkla dördüncü edne halfenn fetret dönem olarak mlendrleblr. Krş. J. Wellhauen, Da arabche Rech {Berln, 1902), Wellhauen, Rech, 63 ve çeştl yerlerde. 9 Wellhauen, Re/gö-po/tche Oppoltonparteen, Abh. d. Kön. Geellch d. W. Zu Göttngen, phl. ht c. V nr. 2 vd. {1901), 83'de uhtar zamanındak Hüeyn karşrtl@nın Oman karşıt@ na denk düştügünü fade eder.

5 rken Dönem Şa't Naıl ezhebe Dönüştü? 293 Düel'nn şrnde Al'ye br takım uyarlanmış d n atıfları görür. 10 Abdullah b. Sebe neredeye Selman kadar efanev br kşlktr, ancak anlaşıldığı kadarıyla o muhtemelen Al'nn hakkaten mağlup edlebleceğne ya da öldürülebleceğne nanmayı reddetmş; Al'nn "Arapları aaıyla gütme" ve tüm erkeş lam toplumunu kend otortene boyun eğdrme gb lah br göreve ahp olduğunu öne ürmüş ve böylece onun npeten Barbaroa'nınkne benzer br tarzda ger döneceğ beklent çne grmştr. ğer edan'e ürüldüğü doğru e onun ıkı taraftarları hayatında Al'y zaten utandırmıştır. 11 Bu partzanca eğlm gerçek br mezheb harekete çok yavaş dönüşmüştür.12 KOfeller Al'nn alene, ıırlıların Abdülazz'n 13 alene baktıkları gb bakmışlar, onların bağımızlıklarını teml etmşler fakat ahlaklk, duyguallık ve hlk gb çeştl unurlar devreye grmş ve dn ancak bundan onra gündeme gelmştr. 14 H u cr b. Ady'n şeht edlme le brlkte KOfeller adece br vatanperver kaybetmek açıından değl aynı zamanda kable lderlernn dokunulmaz olan aygınlığını br kenara koymak çn de doğacak olan yen br eğlmn kurbanını vermşlerdr. 15 Hüeyn, KOfeller çn başka br şeht olduğunda (60/680), dğer br ahlak ve d n br element lave edlmştr. Şüphez Hüeyn, Al'nn oğlu olduğu kadar Peygamber'n torun u olmaından kaynaklanan aygın IIğı nın farkındaydı ve onun ölümünün başarıızca ntkamı çn şeht olan Küfe'nn pşman ewabon'u, Al'ye adakat bünyende barındırdığı gb bzzat uhammed' e de bağlılığı çnde taşıyan, meeley tamamen dn br konu hal- 10 R. Strotmann, l, "Sh'a" başlığı altında. Ancak br şrdek fazlaıyla övgü dolu fadeler ble gerçek br nanç lken fade etmekten uzaktır. e-şter'n Al göreve geldğnde, Al'nn vayü'l-evya ve varü 'lm'l-enbya şeklndek, Ya'kOb'nn (thk. Houtma Htorae (Leden, 1883), ll, 208) benzer şekldek fadeler de tam anlamıyla gerçek değldr. Ancak hang durumda olura olun bu fadeler kullanıldığında, tamamen kşel br evgy fade edyor olablr: Va fade kşel br taleb ma edeblr ancak, Nefü'z-Zekyye tarafından kullanıldığında ble (aber, lll 209), kend başına dn br görev fade etmez. H. Lammen'n Fatma (Rome, 1912), 139'dak alıntıında görüldüğü gb, nübüwete dayalı ble ola veraet anlayışı, Abbaler çn kullanıldığında, br doktrnn maını çermekten ekk gb görünmektedr. 11 f2, "Abd Allah bn Saba" başlığı altında. (Ayrıca krş. Korkmaz, Sıddık, arhn ahrf bn Sebe ee/e, Ankara 2005 ç.n.) 12 eela Hüeyn'n edne'de ken kend adaylığı hakkında yaptığı tartışmalardan eer yoktur ve deteken ler ya da deteklemenler kendne verlen yardım özünün yalan olduğu genel hyattak durum, dn br bağlılık vaadnden daha zyade adl br hükümet kurableceğ düşünce d.(aber, ll 274 vd.) ewabon, hatta uhtar ble bn Zübeyr' öyle ya da böyle kabul etmeye gönüllü görünmekte, ancak uhtar'ın, edne'dek bnu'i-hanefyye'den umduğu şey, meh unurlardan öte poltk br bağlılık d (aber, ll 607, Belazur, nabu'/-şrtf V [Jerualem, 1936], Knd, Ktabu'I-Umert' (Leden, 1912), 50, 95 vd., 124. Ancak. 112, ale bazen bağımızlıktan mahrum br lderlk teklf etmektedr. 14 J. Wellhauen'n alıntı yaptığı br konuşmada olduğu gb, Re/g.-Polt Opp.-Parteen,. 69, şmer hala ötek ülümanları, Hüeyn zamanında, kardeş mürnnler olarak mlendryorlar, mezheb br ayrıma şaret etmyorlar ve bütünüyle var olan dn br farklılığı gündeme getrmyorlardı. Krş. ŞI mezhepçlğ üzerne R. Strothmann'ın Kultu der Zadten adlı çalışmaındak, teadüfen şaret ettğ huular, çok farklı br açıdan ortaya konulmuş meelelerdr. 15 rnevern yaal brlktelkte ırar etmelernn ya gerekllğn öven Wellhaune gb yazarlar hçbr şeref ülümanın kendne bzzat beyat etmedğ br kşye Itaat etmen onaylamayarı meşru br tutumun aaletn muhtemelen göz ardı ettler. Sadece ktdara murı br şeklde Itaat edlen çağlarda Hucr'un olayı önemz görüleblr.

6 294 arhall G.S. HODGSON, Çev: Sıddık KORKAZ ne dönüştürmek çn atılmış br adım oldu. 16 uhtar (ö. 67 /687), bazı Arap ayrımcılığındak elementere tanıdığı ayrıcalık ve eva'ye verdğ eştlkle (Ş) harekete daha çok tutkulu br bağlılık h verd. Bu durum Küfe vataneverlğn yaraladı ama ŞI eğlml hareketler dkkate değer dn ve oyal br cazbe mer Kez halne getrd. ewabon ve uhtar hareket farklı yollarla mezhep olmaı muhtemel br ruhun şaretlern vermş oldular ama Şa henüz br mezhep değld. ŞI ve Sünn şeklnde ülümanlar araında henüz br ayrım yoktu. Şa ve Omanyye adece marnet konuunda ayrımcı br düşüneeye ahpt, man konutında kapamlı br ayrışma yoktu. 17 Dğer bazı mezheb eğlmler de kapayan bu aynı ruh, tamamıyla lam çnde br motf olarak zamanla gelşt. mev Arapçılığına karşı gelşen dndarane muhalefet genelde Al taraftarlığı le lşklendrlmştr. 18 Hüeyn'n zamanında Hcaz hala Zübeyr'n 1 oğlunu, Al'nn oğluna terch etmekteyd. Ama Zeyd zamanında Hcaz onu detekled (122/7 40). Bununla beraber karaktertk ŞI tutumu ve muhalefet Ben ümeyye üzerne yoğunlaşmıştı. Hcaz açık br şeklde Al oyundan brnn mevere karşı ütün gelmen beklyor ve 144/762'dek anor'a karşı yanında Haen oyunu deteklyordu. Ancak Al'nn vaf olduğuna nanmıyorlar, Fatıma nene önem vermyorlar 19 ve uhtar'ın "mehdf" termnn 20 onlara denk düştüğünü kabul etmyorlardı. Al oyunun, özellkle de Fatıma nenn darey ele alma düşünce zamanla öylene kökleşt k 169/786'dak Fahh olayı gb katlamlardan onra kutal şehrlern Alev veya Zeyd br tarafından yönetumen beklemek yaygın hale geld. 21 Günümüze gelnceye kadar bütün Seyydlere göterlen aygı, ekke Şerf'nn br Alev olarak kendn hya eden t B/ Onlar hl Beyt (ev halkı) adına avaşan br kem teml edyorlardı, ancak bu kavramın, o dönemdek Haşm'n evnn halkının tamamını çerme çok net değldr. Krş. l, "Sharf" madde. 17 Daha genel br davanın eçlmş br avunucuundan çok apkın br nanışın lder olarak göterlen uhtarın aygınlığının karaanmaına ölümünden hemen onra başlanmış; buna katkıda bulunmayı reddeden zevcelernden br cezalandırılmıştır. (a ber ll 743.) uhtar'ın kend kendne br mezhebn kurucuu olma ıfatı, -zamanla, br eğlm olarak mezhep m olan Keyan'ın, uhtar'a dönüşme- ırarlı br düşünce olarak ortaya çıktı. Bzzat B. Lew ble yazdığı After the death of uhammad bn a-hanafıya" (ö. 80/700 cva rı), "ukhtar" (ö. 67 /687) "onun gerçekte ölmedğ ancak gaybete çekldğ gb..." he Arab n Htoıy, 2. bakı (London, 1954), 72. A. Gullaume, Ilam (Harmondworth, 1954), 117, gb şeyler anlatır. 18 Bazı eğlmler, doğrudan br ŞI aktvteden daha zyade, şüphez Sünn eğlmde brleşmey beklemş olan bazı açılardan dolayı henüz Al'nn lehne oluşmuş tam br zafer anlamına gelmyordu. Bundan dolayı J. Schact, Orgn of uhammadan Jurprudence (Oxford, 1950), 24, (alk'n Haenlere detek vermene rağmen) Şaf'nn (Zeyd br adayı deteklemştr) otorter br gurup olarak, lk dört halfey değl, hala lk üçünü düşündüğünü not eder. 19 aber, lll 189: Br baş Horaan'a Alev olarak değl, Fatımf olarak damgalanarak gönderld. 20 bnu'i-hanefyye le lşk muhtemelen de Goje'nn Fragmenta htorcorum arabcorum (Leden, 1869), Vakıd'den yaptığı , şn çnde Gulat'ın lderlernn br el olduğu alıntıından kaynaklanmaktadır. 21 Zeyd öğret önce, Al adına yapılan brçok yana ve onların, Zeyd mezhebnn oluşumuna yaptıkları gb, lam'ın Şffeşmen teml eden, çok yönlü takpçler le brlkte, e-ref (245/860) tarafından brleştrld. Krş. Kendn Peygamber'n hl- Beytnden br reformcu olarak tanımladığı, aralarında özellkle ŞI eğlml kemlern genşçe detek verdğ br Abbaf yancıı kaydedlmekte ve onun Al nelnden olmadığı anlaşılınca kovulduğu br hade, Büveyhler kadar onrak zamana tekabül etmektedr. (keveyh, xperence of the Naton (Oxford, 1921), 263/247. Benzer olaylar Fa'tan Delh'ye kadar yayılan alan çnde, değşk zamanlarda görülmüştür.

7 rken Dönem Şa't Natl ezhebe Dönüştü? 295 dareclğn doğal adayı olduğunu var aymayı normal hale getrd. Bu duygu öylene çok taraflıdır k - Hadlerde 22, tarkatlarda, localarda, halk hkayelernde - adece a Al taraftarlarının ddalarının deteklenmende değl, aynı zamanda bütün br dndarlık yapıında, Sünn lam'ın en azından yarım Şlk olarak mlendrleblmen mümkün hale getrd. Ama yne de bazı Şler vardı k bunlar ötek yarılarını reddedyorlar ve kendlern tam br Ş olarak tanımlıyorlardı. rken Dönem Gulat't aratmdan Gündeme Getrlen Konular Her ne kadar ŞI eğlm brnc aırda Oman eğlmden daha az Ortodok olarak değerlendrlemez e de, lam çernde daha onra ortaya çıkan ve genellkle kendlern ŞI hareketle 23 lşklendren fkrlern bazıları, zamanın y tanımlanmamış tandartlarınca dah Ortodok dışı görüleblrd. Bu durumda erken dönem Gulat'ında, onrak dönem Şa'ının mezheb yönünün gelşmene katkıda bulunan unurları bulablrz. Ancak Gulat'ın, - gelenekel olarak Gulat'ı Şa'nın ol kanadı, On k marncıları merkez, Zeydler de ağ kanadı olarak tanımlayan gelenekel yaklaşımın, -makalat yazarlarınca on derece ayrıntılı br şeklde tavr edlmş olan özellklernn daha erken dönem çn kabul edleblr br yanı yoktur. 24 ezhebn aşamalı teşekkülünden önce, Ca'fer Sadık'tan (14 7 /765) onrak - ma, Zeyd ve On k marncılar çnden çıkan dğer mezhepler gb -On k marncılar tarafından daha onra benmenecek olan düşünceler de dahl olmak üzere, dar anlamdak dntefekkürün büyük bölümü gulüv olarak yaftalanmıştır. Bu yafta herhang br lk dönem ŞI düşüncene verlen genel br mdr. 25 Aşırılar anlamına gelen Gu/at term, kendlernn mutedl olarak gören onrak dönem On k mamcılar 6 tarafından, özellkle kendlerne aykırı gelen dğer Şer, aşırılıkçı olarak tanımlamak üzere kullanılmıştır. Başlangıçta bu term 22 Abbaler ble ötek atalarının lehne Al'y delştrememşlerd. 23 Fakat tek başına Şa le dell. Söz gelm Süf)tan beklent le dolu fkrler, kenlkle bu gelen ell- S!mn parçaı dler. Gulüv tek başına Ş görünüm ergleyen mantık br aşırılık dell, fakat her- hang br kemde tezahür etmeye hazır br düşünce d. 24 Gulat'ı hu/l term açıından tanımlayan Gaudefroye-Demombyne, lnttutou, 40, meela hak- ız yere br çerçeve unar. Poltk aşınlla gtmş gb görünen Gulat'ın bazıı (meela hannak, "bolanlar"), farklı br konudur. 25 Özel olarak Gulat'ı bell br Ş aday le lşklendrmenn genellkle ınırı ve çzg yoktur. Nevbaht'de, bnu'i-hanefyye'nn rec'at'mt bekleyen (. 25) Beyan, bü Haşm'n nübüwetn dda ederek (. 30) ve Bakır'ın valjn ler ürerek (. 25) bunların araında yer alır. De Goeje, Fragmenta, 230, onu, Bakır'dan ayrıldıktan onra Haenler le lşklendrr. Aynı şeklde Gulat'ın fkrlern onrak dönem Ş mezhepler benmemş, On k marncılar bazılarını, mamer de dllerlern almışlardır. :-- 26 Görünüşe göre bu kavram zaman çnde, Sünnlern bütün şmerle brlkte yaşadıkları gb şmern ç çekşmelernden neşet etmştr. Bu, mükemmel şekl le en erken makalat yazarı olarak, Nevbaht ve ş'ar'nn (akalatü't-tamyyn, thk. H. Rtter, ı [tanbul 1929]), kullanımına kıyala geçc olarak yapılmış br atanmadır ve ş'ar bütün malzemeler Gulat doktrnn çne dahl edp br bölümde toplayarak, Şa'nın büyük br kemn Gulat'a dahl ederken; Nevbaht çoluna kendnn de ulaşt@, bell br mezheb tavr etmek çn kullanmaktadır. Ama aynı zamanda ş'ar'de yer alan bu guruplarıo çolu, düşünce açıından de l! de, peş peşe gelen mam et ıraına göre ltel ed@ ve mamyye olarak tanımlad@, knc gurupta da yer almaktadır.

8 296 arhall G.S. HODGSON, Çev: S1dd1k KORKAZ ı kenlkle teknk anlamda düşünülmemştr. 27 Ancak zamanla bu anlamı kazanmıştır. Brbrlerne karşı htramla davrandıklarını görmekte başarıız olunan Saha be zamanından, ürcl olduğu öylenl en bo Hanfe devrne kadar, erken dönem çernde y br Sünn bulma konuunda, Sünnern mahcup duruma düştükler gb, On k mam şmer de, azınlık durumunda bulunmalarını göz önünde bulundurmaalar ble, kend af doktrnlernn erken dönemde, zlern ürmekte başarılı değldrler. Keşş'dek çelşkl delller, brçok erken döneme at mden, gönülüz ama ken br bçmde, feragat etmeye dönük açık br telzlğe şaret etmektedr? 8 Fakat gerçekte erbet düşünen herhang br erken dönem Ş aforozla karşı karşıya gelmek durumunda kalmış ve böylece Gulat tanımlamaı ona uygun br etket olarak kabul edlmştr. 1 Nevbaht (297/910'dan önce) ve ş'ar (323/935) gb erken dönem makalat yazarları tarafından Gu/Qv m, Ca'fer'den onra onun mamet konuunda brleşen gurupların tamamı çn kullanılmakta, ancak kendlernden hemen öncek aırlar çn kullanılmamaktadır. 29 Bu duruma onların devamında gelen makalat yazarları da çok az örnek eklemşlerdr. Değşen çzg le brlkte erken dönem Gulat'ı, az ayıdak y tanımlanmış mezheplerden farklılık arz ederler. Bu mezheplere örnek olarak Nuayrer, Al lahler ve bazı ma gurupları vereblrz. Bu mezheplere aşırılık dolu Süfıler dahl edemeyz. Yan bu yanlı Gulüv term muhafaza edlecek olura, adece öz konuu erken dönem gurupları çn kullanılablr. Bununla brlkte onrak dönem On k marncı olmayan mezheplern şah kml~ler şmdlk br kenarda tutulmalıdır. Bu durumda On k marncıların devraldığı mra da dğer herhang br ŞI mezhebnnknden farklı olmayacaktır. ülüman ya da Batılı lam araştırmacıları Sünn lam'ın ncelenmene dar br gözlem metoduna ahptrler. Bu metot, St. Jhon ya da St. Paul'dan geldğ farz edlen, ülüman heretklern doktrnlern öğretmeden başlayıp, Hırtyan lam araştırmacılarının, korkuyla yaklaştıkları metoda kadar uzanır. 30 Bundan dolayı erken dönem Gulat'ı lam araştırmacıları araında pek fazla lg 27 Nevbaht, meela,. 46, gulüv termn, Abbalere zafe edlen, On k marncıların genellkle kend çzglerne dahl ettkler, mam'ın her şey bldğne ve mamı blmeyenn, anrı'yı da blmeyeceğne... v. nanan Haşmyye grubu çn kullanır. Genellkle Nevbahtı~ye göre bu ter m, br ya da daha fazla karaktern özellklern çerr. Bunlar: ulühyet ddaları, tenauh (reenkarnayon) ve döngüellk ve ahlakızlıktır. Ancak bunlar tamamen yorumdur. eela ayfa 78'de Al'nn tamamen rab olduğu düşüncen bulurken, 29'da, anrı'nın, bn uavye'nn ışığı olduğu (Krş. Nür doktrn) ve. 28'de zayıf br bçmde bü Haşm'n öldükten onra yenden dünyaya dönmenn beklendğn görmekteyz. 28 Keşş, Ahbru'r-rlca/ (Bombay [1317]), 83, uhtr hakkında çelşkl fakat genş anlamda lehne rvayetlere ahptr (uhtr hakkında en kötü rvayet ugre başlığı altında verlmektedr). Ayrıca o Cbr e-cu'fı hakkında da,. 126, muğlaktır. Aynı şeklde ayfa 149'da uğre ve bu'i Hattab'ın Cehennem'de br üre kaldıktan onra Cennet' e gdeceklern ma eder. 29 Nevbaht, 32 ve 41. ayfalarda Gulüv'ü Hattabyye (Keyanyye, Abbayye, özellkle Haryye) gb bell gurupların çnde bulunduğu br kem le özetler. Özel durumlar çn bu term daha onra kullanmaına rağmen, göründüğü kadarıyla, onrak apıkları da harç tutar. Onun çağdaşı olan ş'ar, yaklaşık olarak aynı gurupları ele alır. Şüphez H. Rtter'n ler ürdüğü gb, bu türden lteler poltk gerekçelere ahptr. ("Phlologka lll", Der Ilam, c. 18 [1929], 34.) 30 Dürzler hakkında De Sa ey ve Nzarler hakkında da Von Ham m er klak örneklerdr.

9 rken Dönem Şfa'1 Nal ezhebe Dönüştü? 297 görmemştr. Çünkü onlar Sünnler ve On k manıcılar tarafından küçümenmşlerdr. Ancak erken dönem d n öğretnn canlılığı, özellkle Fredlander tarafından yapılan çalışmalarla brlkte, onların da ele alınmaının gerektğn ortaya koymuştur. lam'ın o dönemnde onların yalnız kaldıkları, Sufern onradan üzerne eğldkler problemlere büyük br başarı le yaklaştıkları, kşel d n tecrübeler hakkında dönemn ahlak ve ruh anlayışı gb konularına ken orular yönelttkler de dda edleblr. Bu erken dönem Gulat hareketler, npeten daha bat olarak değerlendrleblr. Yen yen güçlenen Arapların ve onların egemenlğ altında bulunan çeştl kültürlere at bu küçük toplumda, her breyn yen fkrlernn umum çn potanyel br önem vardı. Bat ve çerkz olan bu düşünceler lerde ahp olamayacakları br değere ahptler. Zamanla onların yern Kalenderler şgal edecektr. eela Gulat'ın lderlernden br, açıkça cahl ve bedev olarak kaydedlr. 31 Fakat bz onların bütün görüşlern, özellkle aşırılık çeren fkrlern, yürürlükte olan dn anlayışlar olarak düşüneblrz. Dndar br On k manıcı ŞI' harç, herhang br kmenn uhammed'n torunlarının dışında brne, eh br fgür olarak bakmaında, şaşıracak br şey yoktur. Br rahatlıkla, aşırılar dye blnen bu kem hakkında, nanları tamamen doğumundan dolayı yücelten br gurup olduğunu öyleyeblr. Ya da erken dönem Gulat'ının yaptığı şeklyle, brlernn ölü aydığı br adamın ger döneceğn kabul ederek aykırı düşmüş brnden, aynı şeklde, özde ılınılı Şa olarak kabul edlen kemn umduğu gb, doğumu konuunda şüphe bulunan br adamın ger döneceğn bekleyen kmeden daha aşırı br yoktur. Daha da fazlaı; Gulat'a hamledlen görüşlern zamanla abartılmış olduğunu varaymamızın ebeb vardır. Bz, Gulat'ın bu'i-hattab ve ugfre gb önde gelen mlernn, Keşş tarafından, uhammed ale hanımlarının (ffetlerne aygıdan dolayı) adet gördüklernde ble, namazın vaktn öyleyeblecekler ya da ken br yıldız görününeeye kadar nıağrbn (akşam namazının vaktnn) öylenmeme gerektğ görüşlerne ahp oldukları ve bu anlayışların dn vecbelere karşı tamamen br apkınlık şaret olduğu vurguu le ağır br bçmde uçlanmış olduklarını görmekteyz. 32 rken dönem Gulat'ından br olan (Hamza b. Umare) e-berber'y, Nevbaht'nn br yerdek tavrnde; bnu'i-hanefyye'nn tanrı, kendnn de onun peygamber olduğunu dda etmş, fakat kıa br üre onra, RucO', yan ölümden onra tekrar ger dönmeye nanmış, böylece hem kendnn hem de bnu'i-hanefyye'nn rec'atını benmemş br kme olarak bu Iabl rz. Bunun ışığında br kme bnu'i-hanefyye'nn lahğı fkrnn, Serber'nn kend peygamberlk ddalarının onucu dışarıdan gelen br fkr olduğundan şüple duyablr Nevbaht'de bü anür, Keşş, Nevbaht, 23 ve 25. Bu öğ;retnn çelşkl karakter, genellkle bzm bld@mz yapıda veya muhtelf brkaç ldere zafe edlen malzemeler olarak çoğ;unlukla dkkatz br şeklde kullanılmıştır. ş' ar'dek. 11, cennet', me/eküt'a yükelrnek çn öylenen özler dünyev br ödül olarak tanımlayan kşler da aynı kemdr. Doğ;ruu onları, Şehrtn'de kıaca özetlendl üzere, /el, 1 _,_,

10 298 arhall G.S. HODGSON, Çev: Stddtk KORKAZ f uhtemelen br kmenn "aşırı" dye damgalanmaının ebeb, Oman'a laveten, Şeyhayn't da kınamaıdır. Nevbahtf'ye göre bn Sebe vakf (en on gelen marnın ölümünü reddetmek anlamındadır k; bu anlayış On k marncılar tarafından, On knc mam le ınırlandırılmıştır) doktrn ve Gu/üv'ü lk defa ortaya koyan kme d. Nevbaht Gu/üv'ü tanımlamaz ama Al'nn ölümünü reddetmek anlamına gelen vakf'm dışında, onun bahett@ şey; tıpkı ua'nın YOşa le lşk gb Al'nn de uhammed'le br alakaının olduğudur. Keşş bunu daha da açık hale getrr. Al genel ŞI algıda olduğu gb vadr ve onun yönetmdek hakkı ezelden ber vardır (farz) ve bundan dolayı lk üç halfe le ' brlkte takpçler de lanetlenmeldr. bn Sebe şte bu fkrler ebebyle Al.tarafından yaaklanmış ve lk halfeler tarafından Rafız olarak k<1bul edlmştr. Onun Gu/üv'ünün ebeb bu gerekçelerdr. Nevbaht'nn açıkça ma ettğ şey, (bn Sebe tarafından yapılan ve) takyye'nn hlal anlamında gelen bu gb şeyler, (şehhera) açtğa vurmat olarak görünmektedr. 34 Bununla beraber erken dönem Gulat'ını onrak dönem On k marncıları le kıyaladığımızda, onları tamamen aşırılar dye mlendrrnek veya onların Hırtyanlıktan zler taşıdığını ler ürmek oldukça zordur. Onlar bütün Şa'ya özel dn rengn veren, ayırt edc özellklernden kaynaklanan problemler ortaya koydukları çn Şa'nın genelne katkıda bulunmuşlardır. Onların dahl ettğ huular araında, Fredlander'ın şaret ettğ gb ülümanların çoğunluğu tarafından reddedlmş olan erken dönem Arap düşüncenn bazı özellklernn bulunduğu da öyleneblr. 35 Rec'at düşüncenn, Cahlyye dönemnde, br kahramanın ölümünden bu hayata dönebleceğ gb meank br fkrle tahdt edldğ gb br örneğn bulmak mümkün değldr. Böyle olmaına rağmen bu kem, Al ve kenlkle erken dönem ülümanlarının kaçınmaya eğlml oldukları bnu'i-hanefyye'nn durumu hakkında ergledkler tavır gb, muhtemelen bütün meank fkrlern adapte edlmene hazır dler. uhtar zamanında bulduğumuz lah özellklerle muttaıf br bçmde gelecekten haber verme anlayışı ve lah br beklentye ahp olma fkr daha öneml d. uhammed'n ölümünden onra yen br Peygambern gelme düşüncenn her hang br şok etk yapmakızın gündeme gelme çok da şaşırtıcı değldr. Sonrak zamanlarda peygamberlk br ya da üç şeye vurgu yapılarak çok cdd br bçmde ele alındı. 1-Br kşnn kend zamanındak tartışılmaz otorte 2-uhammed'le eştlk yahut 3-yen br toplum kurablmek. Fakat bunlardan hç br erken dönem Arap aklında (her ne kadar bu konu Ra/et'le lşkl olarak ele alınable de) Nübüwet konularıyla lşklendrlmed. Her şey br yana, ->-> (Garo, 1948), 301., cennetn nkarcıları olarak tanımlayamayız. 34 Nevbaht, 19-20, Krş. Keşş, bn Sebe başlığı altında verlenler. Nevbaht'de Keyn, ş'ar'de uğre karşıtı uçlamalar olarak yenden karşımıza çıkar. O halde mezhep olan Sebbyye'nn (bazen Sebe'yye olarak da zkredlr) görüşlerne ahp olan ve ahabeye övmek (ebbü' Sahbe) anlamına gelen fkrlere ahp brçok Ş, hala Gu/üv'e menup olarak mı kabul edlecektr? Krş. 1. Fredlander, Heteredoxe of the Shte (New Haven, 1909), 137 vd. 35 Fredlander, Heteredoxe.

11 rken Dönem Şa'ı Nal ezhebe Dönüştü? 299 Yahudlerde var olduğu kabul edldğ gb, verlen nancı onaylamak çn anrının küçük fgürler halnde konuşmaının öneml olmadığını öylemek çn, ondan onra çıkan büyük peygamberler helak etmek çn uhammed'n, peygamberlğn mührü olduğu şeklndek muğlak fadelerden başka Kur'an'da çok ken şeyler yoktur. Alında Hırtyanlığın tarhnde a'nın ölümünden onra Hamn Yortuunu takp eden br dz peygamberlk ddaları ve lkel kjelern oluşumu öz konuudur. Bunun gb olayların lam'da bulunmamaı, muhtemelen edne artokrann tatükoyu dondurmaı ve Hald'n kılıcının Arapları kend kararlarına uymaya mecbur bırakmaı le açıklanablr. Bu yüzden rem lam tarafından uygun görülmeyen k; bu da anrı'nın herhang br günde, kend toplumuna peygamberler aracılığı le konuşableceğ anlamıyla, ötek düşüncelerle brleştrlmş, bu noktadan tbaren (zamanla taraftarlık kaygıı erken dönem lam'ından ayrılmış ve kendne ha yern bulmuş) dürütlüğün kahramanları olarak göterlen Al taraftarlarının çoğu tarafından ek günlern yenden kazanılableceğ şeklyle avunulmuş ve onunda bu anlayış kend hukukunu oluşturmuştur. öte yandan bn Zübeyr (72/692) ve uhtar'ın başarıızlığından onra, lam'ın teml edldğ rem şartlarından hoşnut olmayan af dndarlar ve öncüler tarafından (başka br hukuk) gelştrlmeye başlanmıştır. Bzm Gulat'ımızın dışında gelşen bu gelenek eş zamanlı ve düzenl br bçmde zamanın problemlern ele alarak yükelmştr. 36 Bu Gulat teoryenlernn yüzleşmekten korkmadıkları çok lg çekc problemlerden br de anrı'nın (formu) yapııdır: O neye benzemekte d? uhammed dşe dokunur br cevap vermemşt. Rem lam, Onun öğretn genşletmeye de herhang br zn vermemşt ama la h telknlern adece ölümlülerden almayı eçmekte garp br şey görmeyen bu adamlar, kend rehberlernn mahyetn açık hale getrmeye çalıştılar. uğfre tarafından ortaya konulan anrı'nın tavr bunların en meşhur alanıdır. Ancak daha öneml olanı, anrı tarafından km ve naıl vahy alablrd? Rem lam'ın ken br bçmde anrı'nın, uhammed'n ölümünden onra hala konuşableceğ düşüncene karşı olmaına rağmen, onun bu yeterzlğ bütün ülümanlar çn tamamıyla açık değldr. bu anür, lah otorte le konuşabldğ ddaını temellendrdğ düşüncenn detaylarını tavr etmekle dkkat çekmektedr. Vahyn tabatı üzerndek orular, onun anlamı le de lşkldr. Bz her ne zaman nanın aklı tek başına man kelmenn çıplak anlamı le mutlu olmaa ve hayatı anlamlı br hale getrmek tee, bu erken dönem nanç fgürlernn bazı örneklern, lam'ın başl;:ıngıcından ber bu türden problemler ele aldığını ve bazı Kur'an metnlernn embolk açıklamalarının var ol- 1B/20U 36 Bu nübüwet ddaı ve muhtemelen rec'at düşünce, uhammed'n eçlmş halefer olarak, Al ve alen yücetmenn ötende, uhtar dönem boyunca, Ş düşüncenn br özellğ olarak, br kşde bulunablecek gb görünüyor. eela Küfe'de şevkle gelecekten haber veren Kürü ahabı bunun örneğdr. Bu kürüye ahp olan Nehd Kable aynı zamanda Gulat'ın önderlernden olan Sad ve Beyan'ı ortaya çıkarmıştır. (Nevbaht, 25).

12 300 arhall G.S. HODGSON, Çev: Sıddık KORKAZ duğunu göreblmekteyz. Bundan dolayı ugfre'nn ayetlerde olan (33:72) dağc ların reddettğ şeyn, Ömer'n, Al'ye man etmeme olarak tevl ettğ öylenmekte ve bü anor'un ema ve arzı kend mamları le lgl ve kend Şfa'ı olarak tefr ettğ öylenmektedr. 37 Nhayetnde, lah kanunların tabatı hakkında gündeme getrlen orular, daha onradan yaalaşmış bulunan ahlak hakkındak orulara dönüşmüştür. Onlardan bazılarını, Kur'an'a dayanmaa da, bütün eylemlern meşru olduğu 3 B şeklndek ekden ber gelen br düşünceyle tharn edldklern görürüz. Buna, karşın, kanaatmce onlar, Paul gb, herhang br durumda bütün eylemlern çıkara dayalı olmaı gerektğn ler ürmemşlerdr. aaleef bu1türden ddaları pat etmek oldukça zordur. Aılında onlar; geleneğn dışında yer alan farklı br hukuka ahp olan kanaat önderne tab olmaları, korku, nefret ya da apkınlık olarak kabul edlen yanlış br yoruma dayanmış olarak teşekkül etmş ve tamamen hukuk dışı br kem olarak tanımlanmış olablrler. Bununla beraber Nevbaht gb yazarların açık br bçmde ortaya koydukları uçlamalardak bazı düşüncelere ahp de olablrler. Bz bunlar hakkında üç htmale ahbz. 1- Daha önceden şerat karşıtı olan ruh çelleştrlmş ve dıştak düzenlemeler lüzumuz hale gelmş olableceğnden, tam anlamıyla br ahlakızlık öz konuu olablr. Bu görüş ülümanların çoğunluğu tarafından ler ürülmektedr ama erken dönemde bunu kanıtayacak yeterl açık dell yoktur. Bundan daha zyade erken dönem Gulat'ı, 2-embolleştrlmş gzl gerçekere ahp br kem olarak görüleblr (dışa yönelk br tavırla yaaklanmış yyecekler, brnn reddetme gereken ken kmelere şaret etmektedr) 39 Böylece badet yerler en azından, onrak dönem Şfaınca, çok yaygın br yer olan ya da 3-onları embolk olarak takp edlecek br şeyn teml ettğ le göterlmş şeydr. Bu durum knc şık~ kın muhafaza edlme anlamına da gelmektedr. Onun dışında olmaa ble şerata karşı gelme, kendn tamamen mama bağlamaından dolayı affedlmş olacağını düşündürmüştür. nnde onunda vahy ya da ahakla lgl tartışmalar, Gulat öğretcler araında farklı brçok görüşün açığa çıkmaına yol açmıştır. bu'i-hattab'ın (136-7/755-6) bazı takpçler, kend rehbernden özel br lham (ya da vahy) aldığı gerekçe le özel br yere ahptrler. 40 nan ruhunu götermenn br yolu olan bu durum Hırtyan tecrübende de blnmektedr. Daha önceden bu türden problemler çözeblecek olan, ruh hakkındak daha kapamlı br teor, bazılarınca döngüellk ve ruh göçü öğretnde aranmıştır. Bu eğlme Abdullah b. uavye'nn (129/747) yanı dönemnde ratlanmakta, Abbaern meşru 37 ş'ar, Serber hakkında, onun kend kızı le evlendğ öylenmektedr {Nevbaht, 25). Bu türden br özgürlüğün ön şartı "mam'ı blmektr." Bunun gb lah eçme dayandırılan özel ayrıcalıklar, u ham med'n örnek hayatı le lşklendrleblr m? 39 Bu türden te'vl ş' artarafından bü anr'a zafe edlmştr. 40 ş' ar, 12.

13 rken Dönem Şa't Natl ezhebe Dönüştü? 301 adaylığını temn etmek çn "Keyanl" guruplar tarafından empatyle yaklaşılmaktadır. Öldükten onra bu bedene dönmek anlamındak rec'at düşünce, tek başına br cevher olan ayrılablr ruhun, önceden kabul edlen br düşünce olarak, farklı br nan bedennde, tenaüh yan reenkarnayon olarak yer değştrmştr. Buna göre; br geçmş hayatında çok farklı br dn tatüye ahp olablr ve randak Abba! Keyanller hakkında (Abballern yönetm ele geçrmenden onra Hürremdlnl olarak tanımlanmıştır) doğal olarak brnn ruh derecene dayanan, vahy ve şerattan kaynaklanan problemler çözmeye ştyaklı, melek!, nebevl ya da lah derecenn farklılıklarının tartışıldığı öyleneblr.41 Şüphez bu'i-hattab'ın takpçlernn geleceğ ve aynı zamanda Abballern ktdara yükelmeler le lgl en öneml şey, Ca'fer Sadık le lşklerdr. Burada bu'i-hattab'ın düşüncelernn detayları çok net değldr ama makalat yazarları, en azından hang konular üzernde görüş bldrdğn haber vermektedrler. rken dönem guruplarına kıyala, tartışılan konular hakkında genş br malumata ahp olablmekteyz. artışılan konulardan br, farklı kşlern ruh derece ve vahy almadak gücü olarak görünmektedr. Onlar melekler, peygamberler, lah habercler ya da açıkça zahr tanrılar olmalarına rağmen, tek lah olan Allah le rekabete grmemekte, adece onun temlcler le yarışmaktadırlar42 (Doğal olarak lah derecelendrmedek kapalılık, dle getrldğ yerde, muhalfler tarafından abartılmıştır). uhtemelen vahy ve nübüwet tartışmalarından daha lgnç olanı, bu'i Hattab'ın bazı takpçler tarafından ölüm ve ruhun tabatı üzernde yapılan tartışmalar hakkında kaydedlenlerdr. Bazı gurupların ölümü kabul ettğ ve bazılarının da benmemedğ anlayışa göre ahrettek hayat cmanl olacaktır (bundan dolayı ruh da kend başına yaşayamayacaktır). Bazılarınca kabul edlen bu görüş, ülümanların genellkle Hırtyanlık olarak damgaladıkları, bedenden bağımız olan ölümüz ruh anlayışı demektr. 43 Sabah ve akşam, ölmüş olan takpçlernn durumlarını görmek üzere br grubun ruh tecrübelernn onucuna dayanan raporların yer aldığı bazı araştırmalar bulunmalıdır. 44 lam toplumun büyük br çoğunluğuna mal olduğu ve toplumun en genş halyle, başlangıçtak yönetc ınıfının, en azından bu kemn üyelernn bazılarının br şey çn artık apkınlık olarak kabul edlen görüşlernden hoşnut olmadığı ve bunların takpçlernn an br yan çıkarma durumunda olmaları, 41 enauh dkkat çekecek bçmde kolaylıkla Kur'an'dan (en azından daha önceden Budzm'n ön gördüğü br nanç olarak), özellkle Nevbaht'nn Hürremdnler'den yaptığı alıntılardan ve bütün hayvan türlern -arı v.- kend ümmeter ve kend orumlulukları olan br kem olarak tanımlayan paajlardan çıkarılablr. Bell Ümmetler çn görülen heap le on heap (kıyamet günü) araındak bat br karışıklık, şüphez döngüel br yaklaşımın ortaya çıkmaına yardımcı olacaktır. 42 Yeryüzündek anrı le gökyüzündek anrı araındak ayırım bnu'i-lebban tarafından yapılmıştır. Nevbaht Görünüşe göre bazıları, kend vücutları hala canlı ken ble, en azından görünür halyle, kend ruhlarının tahta çıkmaını ummaktadırlar. 44 ş'ar, 12.

14 302 arhall G.S. HODGSON, Çev: Stddtk KORKAZ Hşam'ın val olan Karl tarafından çeknlen br durumdu. 45 Daha onraları, uktedr zamanındak Şalmagan'nn durumunda olduğu gb bazı fertler, apıklıklan yüzünden dam edlmş olablrler ama tehlkel hareketler, özellkle maffk gb genş ölçekl mezheb hareketlerden gelmştr. n büyük tartışma, Gulat olarak adlandırılan ve Ca'fer zamanından onrak dönemde, On k marncıların çekrdeğ kabul edlen kemle, Nuayrlğe kadar ger gden, ayn, mm ve n'n durumu ve bunlarla lşkl orular hakkında, ço!\ özet olarak görünmekte ve erken dönem Gulüv'ünden daha tematk görünmektedr. 46 Sonrak dönem Ş mezhepler lglern, özellkle erken dönem Gulat'ının partzanca kararlaştırılmış teğnden daha fazla, uhammed'den onra yer yüzündek lah otortenn devamına ve bunun naıl blneceğ n ve kendlerne ha ahret, Kam'n ger dönüşü 47 ya da herhang br kahramanın ortaya çıkmaına yoğunlaşarak ürdürdüler. Bu zamana kadar ruhun manev yapıını göz önünde bulundurarak daha genel tabatı hakkında, Gulat'ın ortaya koyduğu problemler ve anrıyla lşkye geçmenn htmal, şüphez onrak dönem On k marncıları ve mal Şlğnn duygual yapıına katkıda bulunmuştur. Bununla beraber, bu açıdan bakıldığında onların en açık halefer ufılerdr. Sunlğn tartışılmaz bçmde Gulüv le lşklendrlmene rağmen, 48 ruhun mtk yapıı, bazı uflerde şaht olunan görecelğ ve değşkenlğ kadar, erken dönem Gulat'ının klak dönemnn kapanmaından tbaren, taawuf çnde uzun üre tartışılmış ve onların araında, garp br bçmde Hırtyanlık düşünce olarak tavf edlen, ölü brnn varlığını ürdüreblmenn, adece ruh le mümkün olduğu anlayışı, canlı tutulmuştur. 1B/20U Ca'fer Sadık' m mametn Güçlü m 0/mamm Sebepler Kend başına Gulat, hang durumda olura olun, Ş mezhepçlğ çnde ele alınmaz. Bunun temel ebeplernden br mametle lgl naların ler ürülmedr. rken dönem Şa tarhne, On kc görünümünü br yana koyarak bakarak, problem, şu anda doğru ve br tane kabul edlen mam çzgn terk etmeye kna edlmş, br çok Ş grubun olduğunu keşfetmek olduğundan daha zyade, bu çzgnn şu anda olduğu gb en onunda naıl ön plana çıktığıdır. Bunun ebepler aynı zamanda Şa'nın naıl mezhebe dönüştüğünü açıklamaya da yardımcı olacaktır. Ca'fer Sadık (147/765) dönemnden önce hakm Ş hareketler kabaca k gurup dler. Bunlardan brnc - mamı bnu'i-hanefyye olan - büyük uhtar 45 aber, ll, agnon bunların çoğunu farklı yerlerde yapar, özellkle /'dak Karmatller hakkındak makalende. 47 marnet çzgnn onu olarak Kam düşünce bü anür'un takpçlerne zafe edlr. Nevbaht, 34. On k marncılar araında bu düşünce rec'at le brleştrlmştr. 48 Bununla brlkte, özellkle ŞI br görünüm ergleyen Hallac'ın takpçler olan bazı Süfılern Gulat'a kadar uzandığı not edleblr. Nha anlamda ŞI doktrn le Süfı teaaf araındak bağlantı elbette görüleblr.

15 rken Dönem Şfa't Natl ezhebe Dönüştü? 303 yanında görülen daha onra da Abdullah b. uavye hareketnde yer alan ve Abba Hareketnn çekrdeğn oluşturan, Keyan olarak tanımlanan kemdr. n öneml erken dönem şarler, genş bçmde bu gruba attrler. 49 Öte yandan Zeydern kendlerne at olduğunu dda ettkler 50 Nefü'z-Zekyye ve Haenlern katıldığı büyük br ayaklanma vardır. Aynı şeklde Hcaz'ın empatn kazandıkları Zeyd ve oğlunun öncülüğünü yaptığı ve arkaından Fahh'ın şehtlernn zler de göz ardı edlemez. Bunun akne, Hüeyn'n büyük ama genş çaplı olmayan ayaklanmaı ve bunu takp eden ewabon'un fedakarlığı hakkında, günümüz On k marncıları tarafından benmenen çzgnn tarhçlernden, yaşayan Şa'nın tartışmalı ve belrz lder olan Ca'fer'n terunu zamanına kadar geçen üre hakkında, çok az şey duymaktayız. 51 Bu noktadan tbaren ŞI gurupların çoğunun peş peşe gelen mamlarını Ca'fer'le lşklendrdklern ve dğer lteler dışladıklarını görmekteyz. Bu guruplar: On k mamcılar, maer ve Nuayrerdr ama Zeydller bunların dışındadır. Öyle zannedyorum k, alenn şanı özellkle Ca'fer dönemnde açılmıştır (Ca'fer'n kend gayretler le değle tab). Ca'fer', hayatının onuna doğru çok aygın br konumda görmemz, Ca'fer'n adece kend şahından değl, aynı zamanda anor'un yaşayan Al ale menupları araında Nefü'z-Zekyye'ye kıyala ona ve görüşlerne ayrıcalık tanımaından kaynaklanmaktadır. 52 Bütün kaynaklarla brlkte ŞIler kadar Sünnler de dğer Şler araında onun nene ayrı br değer verr ve onu ütün tutarlar. On kc yazarıara göre en muhterem ŞI; Ca'fer'dr. 53 Kaynaklara göre o ıradan br fgürden öte, Gulat'ın üzernde durduğu öneml br mdr. Ölümünden onraı çn Nevbaht, onun dört oğlu adına oluşturulmuş lteden haber vermektedr. Bunların özellkle y tavf edlmş olan dördü bzzat Ca'fer'n kend dönüşünü beklemektedr. Yeternce tartışmalı olan Bakır'a kıyala, kend hakkında hçbr kmenn br şey öylemedğ Zeynelabdn'n durumu da büyük br huzuruzluk yaratmaktadır. Sonuç olarak Ca'fer'n ünü, kend Şaından daha büyüktür. O ve babaı Sünn nat Jarda kabul görmekte, Ca'fer'n etrafındak felef çevre ş'ar tarafından kımen de ola ayfalarca 54 yer verlerek onurlandırılmakta ve zamanla, Sünnlk 49 Küeyyr, Seyyd Hımyer ve muhtemelen Kumeyt. Buhl, Alderne Stl/ng, 376. lbettek çzgler yakın olarak çzlmemştr. Nevbaht. 27'de Seyyd Hımyer'nn (ö. 173/789) br şrne dayanarak, daha onra Ca'fer'e döndügünü ler ürer. uhtemelen bu büyük br hayal kırıkl@ndan onra, Şa'yı Ca'fer'n mametnde toplama gayretnn götergedr. 50 R. Strothmann, Staatrecht der Zadten (Straburg, 1912), 106. Nefü'z-Zekyye, Zeyd yaal otorte olarak zkredlen br fıgürdür. 51 n azından e'mln'un eçm bunu götermektedr. Nevbaht'ye göre en azından Zeydler onun takpç olarak kabul edlr, Ca'fer'n bzzat kend, barışeverlgne yapılan vurgudan dolayı, potanyel güçlü br fıgür olarak tarh kaynaklara geçmemştr. 52 aber, lll 213. Ca'fer aynı zamanda, Abbalern yönetm ele geçrdkler dönem anlatan hadlerde, Alogullarının entrkalarıyla lşkl br fıgürdür. Bununla brlkte meela bl Selerne'nn hlafet Alevlere teklf etrnende, Ca'fer kendne teklf edlen tek m degldr. 53 Krş. Aynı şeklde Kad Nu' man'ın ml çalışmaında Ca'fer'den onra mamdan öz edlmez. 54 ş' ar'nn Ş htlaflar bölümünde zkrettg u'tezle le tartışan Ş flozofların çogu, Ca'fer ya da oglu le lşkldr.

16 304 arhall G.S. HODGSON, Çev: Sıddık KORKAZ gb br mezhep olarak benmenp şeklendrlen Şla, Ca'fer'n adına nat edlmektedr. Ca'fer'n dönem Şlaya yenden br yön vermek açıından oldukça elverşl d. Il. Veld (126/744) devrldğnde, her türlü dealt program fade edlme mkanı bulmuş ve lam düşüncene dahl edlmşt. Surye'dek Ben Ümeyye ble reform olmaya aday bazı devrmler başlatmışlardı. Surye meverne hep brden meydan okuyan beş temel eğlmden dördü, katı dndarlığı le şöhret bulanlardan k Harc hareket, dğer k de az ya da çok ŞIler d. Sadece Kuzeyde Kay'a dayalı olan ervan'ın hareket özel br dn karaktere ahp değld. Surye'dek mevl gücü yok edlp dğer üç hareket batırıldığında, ıra br ' kenarda duran Abbalere gelmşt ve bu Şla'nın zafer gb görünüyordu. htlal ürec, Kaderyye, (Horaandak) Cehmyye ve edne'nn deteğn alan Ş hareket açıından ortaya çıkan durum, büyük Şla'nın oluşumuna on derece müat br zemn hazırlamıştı. ktdara geldkten onra Abballer bu gurupları reddettğ çn htlal, Şla açıından büyük br hayal kırıklığına dönüştü. Dğer guruplar br yana özellkle bu türden hareketler çn, temelden yen br revzyon gerekl hale geld. Şüphez bu şartlar altında, Ca'fer'n mametnn önemn ön plana çıkaran çeştl tarh ebepler vardır. Bunlar araında: "Keyanl" rakpler n, Abbal halfe tarafından budanmaı ve zamanla dışlanmaı, 55 anor tarafından Haenern br çoğunun kılıçtan geçrlme, böylece Hüeynern ön plana çıkmaı56 ve ~lbette k Ca'fer'n kend kşlğ le brlkte babaının konumu da öneml rol oynamış olablr. Bununla brlkte zamanın Ş hyatındak dağınıklığı toparlama mücadelenn kuwetne katkıda bulunan ve marnet fkrne şekln veren üç temel prenpten öz edleblr. Bunlardan brnc prenp na anlayışıdır. bn Hazm, Zeyder, uhammed tarafından Al'nn arh br na le tayn edldğ fkrn reddetmeler ebebyle ötek Ş guruplardan ayrı tutar. 57 Şayet br bu prenb - Zeydllern reddettğ anlamında kendnden önce gelen br marnın onra gelen tayn etme fkrn- en genel şeklyle 58 tercüme edecek ola, bütün zamanlar boyunca, adece Zeydllern değl, erken dönem Şla'ının büyük br çoğunluğunun, Ca'fer zamanındak Nefü'z-Zekyye'nn hareketn de çermek üzere bütün hareketlern, dda edldğ manada br na'a dayanmadığını öyleme gerekmektedr. Yanşın yapıldığı yer, bell br şahıta na'a dayalı olarak bulunan marnet görev- 55 Krş. Nevbaht,. 42'de ehd'nn Abba'a kadar, gerye dönük br bçmde mamların llen naıl değştrdğ ve bazılarının bunu kabul ettğ. 56 Kenlkle anür, Hüeynler gözle görülür br bçmde, onlara kıyaıa ön plana çıkarmıştır. aber lll, ı. Fredlander, "Heteredoxe of the Sh'te," JAOS XXVlll (1907), ş'ar'de göründüğü şeklyle ( ) na düşünce, Zeydlern karşı çıktığı şeklyle ve "Ravafız"ın anahtar termlernden br olarak, her mam'la lşklendrlr. Bununla beraber ş'ar,. 67'de bazı Zeydlern, devamında mam gelmeme şartıyla, Al ve oğullarına yönelk na'ı kabul ettklern de dle getrr. Krş. R. Strothmann, Staatrecht der Zadten (Straburg, 1912), 44 vd.

17 rken Dönem Şa't Natl ezhebe Dönüştü? 305 nn, br şahıtan başka brne açıkça ve tayn yoluyla devredlmş olduğunu dda etmektr. 59 Ntekm bu düşünce, brnc bnu'i-hanefyye'nn var olan bo Haşm, dğer de Hüeyn'n torunu olan uhammed Bakır'dan oluşan k çzg le ortaya çıkmış gb görünmektedr. Nevbaht'nn hükmüne göre, Al alene dayanın ya da dayanmaın, na'dan öz eden bütün çzgler, bu k gövdeye racldr. 60 Na'a dayalı marnet fkr, en azından bazı unurları le brlkte, muhtemelen bo Haşm le çağdaş olan, uhammed Bakır'ın (114/733 cvarı) dönemne kadar gerye götürüleblr. Nevbaht'nn erken dönem Zeydllern ele aldığı gerçeğe yakın hkayende Al'nn meşru mametn adece (Bakır' ın) kendnn teml ettğne dar öngörüler vardır. 61 Ancak kenlkle Ca'fer'n onrak dönem özel takpçler araındak temel dda, halfelğn Al alenden gelen herhang brnde olmaı gerektğ şeklnde değl, babaı tarafından tayn edlmş ve ıraını oğluna devredecek olan bell br şahıta, zahr olup olmadığına bakılmakızın, gerçek marnın bütün otortene mra yoluyla ahp olmaı şeklndedr. Bundan dolayı Ca'fer'n ohbetlernde meşhur problem ele alınmıştır. Bu düşünce büyük br avantaja ahpt. Sadece onlara ürekl br marnet fkr, yan br fert üzernde, adakatn oluşturduğu merkez olma ve br devrm dönemnn herhang br adayı tarafından mlendrlmş, belrz br h olablecek Şa'nın kalıcı br gurup olan varlığını değl, aynı zamanda hçbr kmeye at olmama özellğne de ahptr. Na düşünce adece Ca'fer'n mamet le ınırlı değld, bazı kemler bo Haşm'den gelen na'a dayalı ltelere de ahptler. (Bu gruba Suryedek rnevern yıkılmaında rolü olan bn uavye ve Abballern de 62 çnde bulunduğu k ana ŞI yancı kem dahl edeblrz.) Ca'fer, Sadece alblolduğu ve adece Al nelnden geldğnden dolayı değl, aynı zamanda bzzat Hz. uhammed'n kend nelnden gelen br kadından olmamaına rağmen yne de özel br avantaja ahpt. aber'nn (bo ıhnef kanalıyla) anlattığı Kerbela kıaında, Peygamber'n torunu olarak Hüeyn'n br bçmde kutal olduğu h vardır. Bu da Hz. Peygamber'n kametgahı olmaından dolayı, bn Zü- 59 "Valk" prenbnde, bazen en yaşlı olan eçleble de, erken doğan evlat olma özellğ, ülümanların ger kalan kımının terne, artık burada öz konuu değldr. 60 ğer ş' ar'nn dda ettğ gb bu na le tayn fkr doğru e bunlar Beyan, bü anür, uğre ve Harbeyye'den oluşmaktadırlar. Strothmann, Staatrecht,. 28'de KOfel şmern Zeyd' terk ederek mraa dayalı mamlar fkr ekennde Ca'fer'e yönelmeler hakkında anlatılan hkayenn, zaten benmenmş olduğunu fade eder. Ancak, onların Ca'fer'e bu gözle bakmaları, çoktan ber devam eden br şey olmamalıdır. ' 61 Aynı şeklde, Beyan gb g~attan bazılarının, kendler çn br takım veraet ddalarının olduğu öylenmektedr. Onun ölümünden kıa br üre onra, Zeyd'n taraftarlarının Zeyd' terk etmelern müteakp, onların, Baktr'm ddamt teml ederek, Ca'fer'e gttkler nakledlmektedr. aber, ll Ca'fer'n Şeyhayn ve dğerlerne htramt teklf etme, kıyam etmeyenn marnet fkrn reddettğ anlamına gelmez. 62 Aynı şeklde bü Haşm'n yeğen ve muhtemelen Beyan gb muhtemelen dğerlernden gelen lte de vardır. Nevbahtı~nn. 30'dak bn uavye le Abbaler araındak, kmn gerçek anlamdak na'a ahp olduğuna dar tartışmalar, hadenn gerçek tabatını götermektedr.

18 306 arhall G.S. HODGSON, Çev: Stddtk KORKAZ beyr'n edne'nn kutal olarak benmenmene benzemektedr. Bu htram Hz. Hüeyn' mam yapmaya yetmemektedr. Aynı durum Nefü'z-Zekyye çn de geçerldr. Zra o Fatıma'yı kend alenn yapmış olduğu y evllkler araında aymakta, buna karşılık onu (Fatıma'yı) kend başına br oy kaynağı olarak. görmemektedr. 63 Ne var k bu meelenn büyük br potanyel cazbe vardır. Ntekm hem naaşeryye hem de mamer araında öneml br konu halne gelmş, böylece Fatıma'nın kend en kutal fgür olmuştur. Öyle k bu kutallık anlayışı mamet aynı zamanda Fatıma oyundan gelen Al oylu kmelerle ınırlandıran Zeydller tarafından dah benmenmştr. 64, Bell br şahı üzernde odaklanan ve her türlü poltk Şartlar altında devam eden, bütün Al nenn dışında, na le tayn edlmş br mam düşünce, mametn üzernde kurulu olduğu adece yaıtalep le değl de aynı zamanda özel br blg olan "lm" le ınırlı olduğu şeklnde tamamlandı. Bu durum hadf'n yükelme çağı olan ve onunda şer' hukukun tamamı tarafından ele alınmış olan, dn hayatın toplam temlern nşa etme grşm dönemnde gerçekleşt. Bu dönem mam bg Hanfe le mam alk'n zamanıdır. Ca'fer bu k m gb, ortaya çıkablecek olan ade br dndarın vcdanını rahatız edecek problemler naıl çözebleceğn ele aldığı düzenl çalışmalarından dolayı açıkça mam olarak kabul edlmştr. Bundan dolayı Sünn gelenekte de bell br derece ednmştr. Ancak Ca'fer'n durumu hakkında, ötek mamların takpçlerne göre, gerçekten de kabul edldğ gb, daha meşru br otorteye ahp olmadıklarından cj_olayı, onun bu konularda yeryüzündek nha kararın, na le tayn edlmş br mam olduğu gerekçeyle, eşz br otorteye ahp olduğu dda edlmştr. 65 uhtemelen, erken dönemde var olan (babaı yoluyla) elde ettğ blg'den kaynaklanan otorte anlayışına kıyala, orunlara çözüm bulmak çn kullandığı alev otortenn pek br önem yoktu. Herhang br egemen, yaal br durumda, nha kararını vermek çn, marnın egemenlk ddaında olduğu gb, yaal (ve bu durumda bütün dn) durumlarda, nha otorteye gönüllü br telmyet ağlamak çn böyle br yetkye ahp olmalıydı. Böyle br dda bütünüyle olmaa da brçok zhnde kolaylıkla tabatütü br blgye dönüşeblrd. 66 Ancak br 63 Nefü'z-Zekyye'nn angra mektubu çn bkz. aber, Zeydyye termnn, e-re zamanından çok daha önce, genel anlamdak "kıyamda" ırarlı olan şmer kapadığına dar delller vardır. Nevbaht,. 51'de kmden değara doğun, Al'nn herhang br oğlunun ken Zeyd kabul edleceğn ve R. Strothmann, Staatrecht, 83 ve devamında, bn uavye'nn takpçlernden ble ola, kabul edlebleceğne dar olayları zkreder. 65 Bakır ve Ca'fer'n bu ddada tek başına oldukları muhtemel görünmektedr. Nevbahtı~dek, Bakır'ın aşırı derecede dkkatl ta le beler le yaşadığı ıkıntılar, kolaylıkla göz ardı edlemeyecek kadar canlıdır. Babaının yern devraldığı varayılan Ca'fer'n oğlu Abdullah'ın orgulanmaı, gerçek br olay {Nevbaht. 65) ve muhtemelen bundan dolayı ua'nın, özgür ken ble Kazım olmaya dar y gerekçelere ahp olmaı muhtemel görünmektedr. Kenlkle Al Rıza ddaları kabul etmek çn yeternce tekl d. lbette k bütün bunlar, bağımız Ş yaal temnn, çok erken dönemde tamamen oluştuğu anlamına gelmektedr. Krş. Schact, belrgn "Şmğn" adece şmd ya da daha onraları gündeme geldğne şaret eder. Orgn, Nevbaht'dek meela çocuk mamlar üzerndek tartışmalar, başlangıçta, mamların dışarıdaı:_.g_:

19 rken Dönem Şa't Natl ezhebe Dönüştü? 307 mamdak otorte gerçek br hakmyet değlken ve onun kararlarına rehberlk etme gereken lm yan aklı ve ezg olan lm teork evyede kalmış ken özel br kutallık kazanmış ve mamdan mama geçen yegane br hedye olmuştu. Bundan dolayı, egemenlğ bulunun ya da bulunmaın, kutal br hayatı yönetmek çn, ne şeklde olura olun, dışarıdan br otorteye ahp olan mam, gerekl bütün fonkyenlara da ahp d. Bu gerçeğn k onucu olmalıdır: Brnc, mam'ın br yana kalkışmaı ve fl (de facto) br yönetc olmaya çalışmaı tamamıyla gerekl değld ve ütelk böyle yapmaı makul değld. Çünkü onun gönüllerdek meşru durumların nha otorte olmaı, günlük poltk gücün farklı orumluluklarından daha zyade, bunlara karışmakla rahatız edlmş olablrd. Bundan dolayı Bakır ve Ca'fer, lahlı br yan fkrne karşı açık br tavra ahp gb görünmektedr. Onların bu poltkalarını göteren brçok rvayete ahbz (bo ülm tarafından halfe olmaı çn yapılan teklf Ca'fer'n reddetme, bunun br örneğ olablr). 67 Göz önünde bulundurulmalıdır k, marnet ddaında bulunmak, yönetme talp olmak demekt ve bu yen yaklaşım br çok ŞI'ye yabancı gb görünmekte d. Na'a dayalı marnet fkrnn atmofer hakkında blg veren Nevbaht1'den bu prenbe dar daha tehlkel anekdotlar ednmekteyz: (Bakır'ın takpç olan) br gurup onu terk ett. Bunlar, kendlernden Ömer b. Ryah denlen brn dnlemşlerd. Bu adam Bakır'a br meele orduğunu ve Bakır'ın ona cevap verdğn, br ene onra aynı meeley orduğunu, fakat cevabının brncnden farklı olduğunu dda ett. Bunun üzerne o, Bakır'a verdğn bu cevap geçen yıl verdğnn aynıı değldr ded. Bakır, onların (mamlarının) cevaplarının bazen takyye le belrlendğn öyled. Ancak bn Ryah aldığı bu cevap le Bakır'ın hakkı ve mamet konuunda şüpheye düştü. Ömer b. Ryah, Bakır'ın takpçlernden olan uhammed b. Kay adlı br şaha ratladı ve ona (neler olduğunu anlattı) Bakır'ın taktyye ebebyle böyle yaptığını anlattı. Ancak "Allah blyor k ben amm dm ve oruyu y nyetle ordum. Alacağım fetvaya göre amel etmek azmndeydm. Bana karşı takyye yapmaı çn br ebep yoktu. şte benm durumum budur" ded. uhammed b. Kay ona, belk de enn yanında onun tak1yye yapmaını gerektren br vardı, ded. bn Ryah ona "ben ona her k oruyu orduğumda da odaında benden başka kme ->-> len blg kaynaklarından başka kaynaklara ahp oldukları düşüncenn kabul edlmedğn götermektedr. ş'ar'dek (. 36) en yükek mahkemenn verdğ kararın tamamını kabul eden br avukat gb, "Ca'fer "her neye karar verre" benmeyeq flozofun mal tpk br örnektr. Blgy, zahr br bedenden tevar( etmek, elbette k, çnde, becerkz br yükek mahkemenn tamamen yaal aygınlığını ytrebleceğ aynı aklı elmn vcdanı çn daha önemldr; bununla beraber onuç olarak, lah özellğ le bütün olaylardak hatalardan korunmuş olan mam'ın (dplomatk tedbrllğ) temnatı, bunu daha da önemz hale getrr. 67 Bunlar Buhl tarafından bldrlmektedr, Stl/ng, 386 vb. Daha az detaylarla brlkte palttkanın aynı zamanda Zeynelabdn le lşklendrldğ not edlmeldr. Kenlkle bu ku'üd ırarı, On kclern dndarlıkları üzerne bazı efanelerne rağmen, aley görecel olarak Abbalern zulmünden korudu ve bu gerçek, kend başına, o dönemdek daha aktf rakplernden, Şlern lderlğn elde etmelerne yardımcı oldu.

20 308 arhall G.S. HODGSON, Çev: Sıddık KORKAZ yoktu" ded. uhammed b. Kay ona, marnın verdğ her k cevabın da şan (tabht?), 68 olduğunu ve br yıl önce verdğ cevabı hatırlamadığını öyled. Bunun üzerne bn Kay onu tadk ett ve her ne ebeple ve her ne uretle olura olun, batı! üzerne fetva veren mam olamaz dyerek Bakır'ın mametn reddett. Aynı şeklde, taktyye cabı, Allah'ın ndnde makbul olmayan br şeklde fetva veren de mam olamaz. Yne perden ndrp kapıını kapatan, baş kaldırmayan, ylğ emredp kötülükten akındırmayan kme de mam değldr. Bunun üzerne Ömer b. Ryah, bazı arkadaşlarıyla brlkte Butrye (Zeydller) mezhebne lthak ett. 69 t Ancak yne de ek tarz Şler ant aktvt durum oldukça hayal kırıklığına uğrata da na'a dayalı marnet fkrn, mezhep etk yaratmaı yönüyle, öneml ölçüde, bütün aflığı ve mezhep olma teğ le brlkte, knc onucunu pekştrmştr. Bunun örneklern, onrak SOnnlern de kabul ettğ şeklyle, dellleryle brlkte Ca'fer'n hayatından götermek mümkün değldr. Ancak gurup şuuru ve eçlmşlk h, Ca'fer'n oğullarının muhalfler hakkında, Nevbaht'nn anlattığı hkayede ble göterlmştr. Onun rvayet, ua'nın açıkça var olmadığı şeklnde küçük bazı problemlere ahptr. 70 lk başta o, mald; ve eğer mal öldüğünde, bazılarının, Ca'fer'n hayatta olmayan br adamı görevlendrdğ gerekçeyle, onu terk ettkler doğru e nam kend bağlamının dışında da yorumlanabldğ anlayışının mevcut olduğu ve bu gerekçeye de htyaç kalmadığı kendlğnden ortaya çıkmaktadır. 71 Arkaından Ca'fer'n ölümü üzerne Abdullah'ı büyük br çoğunluk, alenf mam olarak kabul etmş ve o kendn mam olarak lan etmş, fakat kıa br üre onra, oğlu olmakızın öldüğü çn, taraftarları üçüncü oğlu olan ua'ya yönelmşlerdr. Ancak başlangıçtan bu yana, Abdullah'tan memnun olmayan ve ua'nın mametn benmernek şeklnde, dğer çözümlere yönelenler de vardır. Bütün hzpç durumlar ve af nanç üzernde yapılan dedkodularda da olduğu gb bu onuçlar ortaya çıkmıştır.72 Fakat göterlen br dz karışıma laveten (tavr edlenlern hepnn aynı fkrde olmamaına rağmen) ve br mümnn attığı adımarına rehberlk eden, eşz br bçmde otorte olan, gurup ya da gurupların br araya gelmen ağlayan blg, br nev dedkodu (eclat) le Ca'fer'n mametnn devam etmenn hayal kırıklığına uğramaına yol açmış, açıkça üçüncü br prenp vardı. Bakır 68 Ya da "boş yere"-tahayyub-, Keşş'de Nevbaht, Nevbaht, 57 vd. 71 Nevbaht, 55. Daha onradan On k marncıların da dda ettğ gb, bazı ahlaka uymayan davranışlarından dolayı Ca'fer'n, mal' görevden almaını engelleyebleceğ çn, bu durum çok daha erken dönemde ortaya çıkmış olmalıdır. 72 Çünkü netce tbaryle, başlangıçtan ber ua'yı benmeyenlern azınlıkta olduğu durumun ennde onunda galp geldğ doğrudur (ve Haan el-aker' nn ölümü zamarnında ble durumu hala tartışılmakla olan Abdullah, onunda mamlar ltenden çıkarılmıştır), Nevbaht, Ga'fer'den bu durumu özetleyen şöyle br alıntı yapar: "Benm gerçek takpçlerm oldukça azdır."