ENDÜLÜS ADININ KÖKENi ÜZERiNE

Transkript

1 tem Yıl:7 Sayı: NDÜLÜS ADININ KÖKN ÜZRN Arş.Gör. Al DADAN Selçuk Ünverte Soyal Blmler nttüü ÖZ ndülü mnn köken ken olarak tept edlmş değldr. Kelmenn yaygın olarak berk yarımadaının güneyne ve Kuzey Afrka'ya yerleşen Vandallardan türedğ düşünülmektedr. Bu bakış açıına göre ndülü'ün Vandal ülke anlamına gelen ülümanlar tarafından berk yarımadaı çn kullanılan br m olduğuna nanılmaktadır. Fakat bu konuda blm adamları araında görüş brlğnden öz etmek mümkün değldr. ndülü adı, "Hpana" karşılığı olarak lk defa fethten onra baılmış br kke üzernde görülmüştür. Hrtyanların Xl. yüzyılda yarımadayı ger almaya başlayınca bu m adece ülümanların kontrolü altındak topraklara verlr olmuştur. Bu zamana kadar Vandaluca, ndelş, Atlant ve Landahlaut'dan türedğne dar dört muhtemel köken ler ürülmüştür. Anahtar Kellmeler: ndülü, Vandaluca, Atlant, ndelş, Landahlaut. ABSRAC On the tymotogy of Word "Anda/u/a" he etymology of the word "Andalua" uncertan. he word popularly thought to be derved from the Vandal, the Germanc trbe who ettled n the South em lbera and Northern Afrca. Accordng to th po nt of wev, t beleved that the name Andalua, Arabc for "Countıy of the Vandal," wa orgnally appled to the entre lberan Pennula by the ulm. However, cholar are by no mean n agreement. After the llamc conquet of Span, the name of Andalua frtly appear n con ncrpton a the Arabc equvalent of Hpana. A the Chrtan began to reconquer the pennula n the eleventh century, the name wa ued only to deerbe the area tl under the ulm control. Up to the preent, four poble etmologe have been put forward uggetng that t ha been derved from Vandaluca, Andalh, Atlant and Landahlaut. Key Word: Andalua, Vandaluca, Atlant, Andalh, Landahlaut. ndülü denlnce ülümanların bugünkü panya topraklarında kurdukları medenyet akla gelmektedr. ülümanların Avrupa kıtaında kurdukları bu medenyet, o dönemn Hırtyan Avrupa'ını etkledğ gb günümüz Avrupa'ında da zler taşımaktadır. Bu ebeple ndülü her açıdan dünya çapında pek çok araştırmacının nceleme konuu olmuş ve olmaya da devam etmektedr. Bu makalede ndülü kelmenn kökenne dar ler ürülen görüşler üzernde durulacaktır. ndülü m ülümanlar tarafından berk yarımadaına verlen br m-

2 372 Arş.Gör. Al Dadan dr. 1 ndülü kelmenn köken tam olarak tept edlememekle beraber Arap tarhçler ve coğrafyacılar bu bölgey "ndelü", Yunanlılar "berya", Romalılar e "panya" şeklnde adlandırmışlardır. 2 ülümanlar buraya ndülü deeler de bu toprakları fetheden ve bu topraklarda yaşayan ülüman fathlern dllernde bu kelme bulunmamaktadır. Hatta bu m yapı tbaryle Arapça kelme yapıına benzememektedr. "Hpana" ve "Spana" karşılığı olarak lk defa fethten onra 98/716 yılında baılmış br kke üzernde görülmüştür. 3 Sözü edlen kkenn br yüzünde Latnce "Hpana'da baıldı" dğer yüzünde Arapça olarak "ndülü'te baıldı" barenn yer almaı, ülümanların fethn hemen onraında panya çn ndülü mn kullandıklarını götermektedr. 4 Her ne kadar kelme Arapça dl yapıının br ürünü olmaa da ndülü denlnce akla ülümanlar ve ülüman panya gelmektedr. Günümüzde de varlığını devam ettren bu kelme Andaluca olarak Güney panya'da özerk br bölgenn adıdır. ndülü kelmenn kökenn ncelemeden önce berk Yarımadaına verlen mler hakkında kıaca duracağız. Çok ek zamanlarda ndülü'e bro vadnden dolayı berya, daha onra Kurtuba'dan geçmekte olan nehr Baet'n vadne verlen mden dolayı Batka adı verlmştr. Daha onra e şbanyye (panya) adı verlmştr. Bu mn verlme ebeb ek dönemlerde yaşamış şban adında ndülülü br kraldır. 5 Kaynaklara göre bu kralın tam adı şban b. tuş'tur. 6 Kaynaklarda geçen fadelere dayanarak şunlar öyleneblr. bro nehrnn yatağı ve havzaı göz önüne alındığında berya dye katedlen yern Kuzey panya, Baet (Vadu'I-Kebr) nehrnn havzaı ve geçtğ yerler göze alınıra Batka'dan katedlenn Güney panya olduğu anlaşılacaktır. Yne buraı çn Çoban Yıldızı anlamı gelen beruş (Hapero)'a nbetle şbaryye (Hepera) de denlmştr. 7 Ancak bölge çn verlen mler anlam genşlemene uğrayarak tüm yarımadayı fade eder duruma gelmştr. berk yarımadaında ülümanların fethettkler bütün topraklar (bugünkü panya, Portekz ve güney Frana), "ülüman panya" katedlerek ndelü adıyla anılırken, Hırtyanların etkl olarak 4 77/1085 tarhnden tbaren gerçekleştrmeye başladıkları Reconquta, yan ndülü'ü ülümanlardan ger alma hareketyle brlkte toprak kaybı hızlandıktan onra adece lam hakm- 1 ndülü cojlrafyaı le lgl ayrıntılı blg çn bkz. ltahr, ealku'i-emalk, ed:. J. DeGoeje, Leden 1927'den ofet, Beyrut tz, ; bn Havkal, Ktabu Süret'I-Arz, Leden 1938, ; Bekr, e-ealk ve'/-ema/k, thk: Cemal alebe, Beyrut 2003, ll, ; Yakut e Hamev, u'cemu'/-bu/dan, thk: Ferd Abdülazz e-cünd, ı, ; Hmyer, er-ravdu'i-'tar f Haber'I-Aktar, thk: han Abba, Beyrut, 1984, mal Hakkı Atçeken, ndü/ü'ün Feth ve üab. Nuayr, Ankara, 2002, ehmet Ozdemr, "ndülü", DlA, Itanbul, 1995, Xl, ehmet Özdemr, ndülü ülümanlart-1, Ankara, 2006, Bekr, e-ea/k, ll, 378; Hmyer, er-ravdu'l-'tar, akkar, Nefhu't-ıb mn Gun'I-nde/ü'r-Ratb, thk: han Abba, Beyrut 1997, 1/134; bnü'i r, el-kaml f't-trh, Beyrut, 1965, IV, bnü'i-r, el-kaml, ıv. 557; Hüeyn un, arhu'i-cografyye ve'i-cogrıfyyn f'i-ndelu, Kahre 1986,. 138; uhammed Suheyl akkgş, arhu'l-ulmne f'i-ndelü, Beyrut 2005,. 14.

3 ndü/ü Admm Köken Üzerne 373 yetndek yerler bu mle anılır olmuştur. 8 Bu mn kökenne dar tarh boyunca brçok görüş ortaya atılmıştır. Bu güne kadar ndülü kelmenn kökenne dar ler ürülen görüşler dört temel başlık altında ıralamak mümkündür. Bunlar: 1.Vandaluca kelmenden ndelü'e 2.ndelş veya ndelüş'den ndelü'e 3.Atlant'den ndelü'e 4.Landahlout'dan ndelü'e dönüştüğü şeklndedr. 1. Vanda/uca Bu m o yörede yaşamış daha onra Kuzey Afrka'ya göç ederek Serberleşmş kablelerden kaynaklanmaktadır. 9 Bu görüşü Batılı brçok bln adamı 10 dle getrdğ gb ülkemzde lm kanaat de bu yöndedr.ıı Söz konuu tez lk kez ortaya koyan panyol yazar Renhart Dozy'dr. 12 Ntekm bu görüşe göre;.s. 409 yılında Süevler Vandallar ve Alanlar gb br takım Germen kavmler berk yarımadaına akınlar düzenledler. Vandallar ülkenn tamamını tla etmelerne rağmen çoğunlukla güney panyaya yerleştler. uhtemelen bu ebepten bu bölgeye Vandalların ülke anlamına gelen Vandaluca denlmştr. 13 V. yüzyılda Kuzey Afrka'ya geçmeden Vandallar önce on ekz yıl kadar panya'nın güneynde kalmışlardır. 14 üm bu düşünceler kabul etek ble; on ekz yıl gb kıa br dönem bu bölgede kalan ve daha onra Kuzey Afrka'ya göçüp oradak ırklarla karışan göçebe br kavmn br bölgeye ne kadar m vereblecekler ve daha onra bu topraklarda yaşayan nanların topraklarını tla eden br kavme nbetle ülkelern adlandırmaları zayıf br htmaldr. 2. ndelş veya nde/üş ndülü mnn ndelş veya ndelüş kelmenden geldğne dar dda genellkle lam tarh ve coğrafya kaynaklarında yer almaktadır. Bu görüşe göre; Nuh tufanından onra ndülü'e lk yerleşen kavmn ndelş olduğu zkredlr. 15 Ntekm bazı coğrafya kaynakları da ndülü mnn buraya yerleşen ndelş kavmnden geldğn dda etmektedrler.ı 6 Bu konuda bnü'i-lr, bu bölgeye lk yerleşen kavmn ndelüş adlı br kavm olduğunu ve daha onra kelmenn o- 8 Lütf Şeyban, Reconquta, ndülü'te ülüman-hırtyan lşkler, tanbul 2003, Doguştan Günümüze Büyük lam arh, rdk: Hakkı Durun Yıldız, tanbul, 1989, J. D. Latham v.dgr., "a-andalu", f2, Leden, 1986, ı, ehmet Özdemr, ndü/ü ü/üman/an-1,. 30; "ndülü", DA, Xl, 211; "ndülü'ün Yıkılış Sürecnde Öne Çıkan Bazı Huular", Ankara Ünverte lahyat Fakülte Derg, (1997), Clt: 36,. 233; Lütf Şeybaı, a.g.e.,. 38. ı ı S.. lmamuddn, ulm Span A.D., Leden 1981, John A. Crow, Span: he Root and the Flower: A Htoıy of the Cvlzaton of Span and of the Spanh People, New York: Harper & Row, ; Wllam ontgomeıy Watt-Perre Cacha, A Htoıy of //amc Span, dnburg 2001, ehmet Özdemr, "ndülü", DA, Xl, akkar, Nefhu't-17b, 1/ Bekr, e-ealk, ll, 378; Hmyer, er-ravdu'i-'tar,. 32.

4 374 Arş.Gör. Al Dadan nundak "ş" harfnn ""ye dönüştürülerek Arapçalaştırıldığını öylemektedr. 17 bn Haldun e bu konuya tamamen farklı br bakış açıı getrerek Arapların Akdenz'n kuzeynde kalan toprakların batı kemn ndelüş olarak mlendrdklern zkretmektedr. 18 Ntekm ndülü le alakah en ek görüş onun Nuh'un oğlu Yate'n oğlu ubal'ın oğlu ndelü'den geldğ yönündedr. Bunun yanııra ndelü'ün panya'ya lk yerleşen kş olduğu da öylenmektedr. 19 Bu kşnn bnü'i-r tarafından Nuh'un oğlu Yate'n oğlu ndelü olduğu fade edlmştr.z0 Ama rvayetlerde buraya lk yerleşen kmenn Nuh oyundan gelen br m olduğu yoka Nuh'un oyundan gelen br kavm m olduğu konuu net değldr. Ancak ülüman müellflern aktardığı bu blgler tarh gerçeklerle bağdaştırmak mümkün gözükmemektedr. 3. Atlant ndülü mnn kökenne dar br dğer dda Joaqufn Vallve Bermejo'ya attr.2ı Bu görüşe göre ndülü, Atlant kelmenden türemştr. Vallve, Platon'un maeu ve Crta ktaplarında bahettğ efanev batık kıta ve uygarlık Atlant'le bağlantı kurarak Atlant kelmenn Arapça öylenş olduğunu dda etmektedr. 22 Buna götermş olduğu en büyük dayanak da Araplar'ın tercümeler yoluyla ek Yunan'a at eerlerden Atlant'e dar blg ahb olablecekler varayımıdır. arh ve toponomk açıdan Vallve'nn bu ddaını detekleyememe ebebyle bu görüş lm çevrelerce pek benmenmemştr. Kaldı k Atlant'n nere olduğu noktaında net br şeyn öylenememe bu görüşün adece br dda düzeynde kalmaına yol açmıştır. ' 4. Landah/out lk kez bu görüşü ler üren Von Henz Halm'dır. Der Ilam dergnde yazmış olduğu Af-Anda/u und Gothca Sor 23 başlıklı makalende Halm daha önce ndülü mnn kökenne dar ddaları dernlemene nceleyp eleştrdkten onra ndülü kelmenn Vandalu kelmenden geldğ görüşünü eleştrerek hem dl açıından hem de tarh açıdan ndülü kelmen Vandallar le lşklendrmenn dkkate alınacak br görüş olmadığını açıklar. 24 Halm'ın ddaı şöyledr: ndülü ber k yarımadaına Araplar tarafından verlen br mdr. Araplar 92/711 yılında burayı ahplenp Vzgot hakmyetne on vernce, buraya 17 bnü'l-r, el-kaml, IV, lbn Haldun, el-lber, Beyrut 1971, IV, Pacual De Gayango, Htory of ohammedan Dynate In Span, London 1850,. 17; John Harr Jone, lbn Abd-e-Hakem' Htory of Conquet of Span, Londra 1858,. 44; C.F. Seybold, "ndülü" A, tanbul1977, IV, bnü'i-r, el-kaml, IV, homa F. Glck,llamc and Chrtan Span n he arly ddle Age, Leden 2005,. XXI.?? -- Davd Jame, arly llamc Span: he Htory oflbn a-qü{ya, New York 2009, Von Henz Halm, "AI-Andalu und Gothca Sor", Der Ilam, ayı:66 yıl:1989, Von Henz Halm, he mpre of he ahd: he Re of Fatmd, nglzeeye çev. chael Banner, Leden 1996,. 280, 24. dpnottak açıklama

5 ndü/ü Adının Köken Üzerne 375 Vzgotlar'ın, kend ülkelern tanımlarken öyledkler Landahlout mn kullandılar. Bunun çn ndülü, Landahlout kelmenn Arapça telaffuzundan başka br şey değldr. Landahlout da mra kalan topraklar, kader ülke, şan ülke gb manalara gelmektedr? 5 Von Henz Halm'dan daha onra bu konuyla alakalı br dğer makale yazan blm adamı Georg Boong'dur. O da ndülü kelmenn Vandallardan gelmedğn dda eder. Bu kelmenn Hnt-Avrupa dl alenden öneeye at br kelme olduğunu ve k parçadan oluştuğunu beyan ederek bunların Anda ve Luz kelmeler olduğunu fade eder. 26 Her k blm adamının makalelernde ndülü'ün adının kökenne dar grmş oldukları analzler ebebyle ayrıca ddalarını benzer yer adlarıyla detekledkler çn öncek üç görüşe göre daha kabul edleblr görünmektedr. SONUÇ V DGRLNDR ndülü kelme tarh boyunca hep ülümanları ve ülüman panyayı mgelemş ola da bu kelme köken tbaryle ek dönemlere kadar gtmektedr. Yukarıda ndülü kelmenn kökenne dar br takım ddalar ıralanmıştır. Ancak bunlar araından br terch yapmak zor gözükmektedr. Bununla brlkte ülüman fathlern fethettkler ülke ve yerlern mlern değştrme gb br adetler blnmemektedr. Bu nedenle ndülü kelmenn ülümanlardan hemen önce orada yaşayan nanların yaşadıkları yurdu naıl mlendrmşlere ülümanların da o m, dlden dle öylenş farkıyla kend dllerne aldıkları öyleneblr. Sonuç olarak ndülü kelmenn ülümanlardan önce mekun olan Vzgotlar'ın memleketlerne vermş oldukları m kullanmaları güçlü br htmaldr. Bu ebeple yukarıda özünü ettğmz görüşlern hep htmal dahlnde olmaına ve tutarlı br yanının bulunmaına rağmen ndülü kelmenn köken tbaryle Landahlout'a dayandınlmaı daha yakın görünmektedr. Kaynaklar:» Atçeken, mal Hakkı, ndülü'ün Feth ve üa b. Nuayr, Ankara 2002.» Bekr, Abdullah b. Abdülazz b. uhammed (ö.487 /1094), e-ealk ve'i-emalk, thk. Cemal alebe, Beyrut 2003.» Boong, Georg, "Der Name AI-Andalu Neue Überlegungen Zu nem Alten Problem", rend n Ungutc, Sound and Sytem: Stude n Structure and Change, ed. Davd Retle & Detmar Zaefferer, Berln » Crow, John A., Span: he Root and the Flower: A Htory of the Cvlzaton of Span and of the Spanh People, New York: Harper & Row, 1963.» Doğuştan Günümüze Büyük lam arh, rdk: Hakkı Durun Yıldız, tanbul, 1989.» Gayango, Pacual De, Htory of ohammedan Dynate In Span, Londra, 1850.» Glck, homa F., llamc and Chrtan Span n he arly ddle Age, Leden 2005.» Halm, Von Henz, "AI-Andalu und Gothca Sor", Der Ilam, ayı:66 yıl:1989, » Halm,Von Henz, he mpre of he ahd: he Re of Fatmd, nglzeeye çev. chael Banner, Leden Von Henz Haım, he mpre of he ahd, Georg Boong, "Der Name AI Andalu Neue Überlegungen Zu nem Alten Problem", rendn Ungutc, Sound and Sytem: Stude n Structure and Change, ed. Davd Retle& Detmar Zaefferer, Berln 2002,

6 376 Arş.Gör. Al Dadan» Hamev, Yakut (ö.626/1229), u'cemu'i-buldan, thk: Ferd Abdülazz e-cünd, Beyrut 1990.» Hmyer, uhammed Abdülmün'm (ö.749/1348), er-ravdu'i-'tar f Haber'I Aktar,thk: han Abba, Beyrut 1984.» Hüeyn un, arhu'i-goğrafyye ve'i-coğrafyyn f'i ndelu, Kahre 1986.» lmamuddn, S.., ulm Span A.D., Leden 1981.» ltahr, bg hak brahm b. uhammed (ö.303/916), ealku'i-emalk, ed:. J. DeGoeje, Leden 1927'den ofet, Beyrut tz.» bn Haldun, Abdurrahman b. uhammed(ö.808/1405), arhu bn Haldun (el-ber), Beyrut 1971.» bn Havkal, bü'i-kaım (ö.367 /977), Ktabu SGret'I-Arz, Leden 1938.» bnü'i-r, lzzüddn bu'i-haen Al b. uhammed (ö.630/1232), el-kaml f'harh, Beyrut 1965.» Jame, Davd, arly llamc Span: he Htory of lbn a-qütlya, New York 2009.» Jone, John Harr, lbn Abd-e-Hakem' Htory of Conquet of Span, Londra 1858.» Latham, J. D. vd., "a-andalu", l 2, Leden 1986, 1, » akkar, Şhabüddn Ahmed b. uhammed (ö.1041/1631), Nefhu't-b mn Gun'I ndelü'r-ratb, thk: han Abba, Beyrut, 1997.» Özdemr, ehmet, "ndülü'ün Yıkılış Sürecnde Öne Çıkan Bazı Huular", Ankara Ünverte lahyat Fakülte Derg, Ankara 1997, Clt: 36, » Özdemr, ehmet. "ndülü", DA, tanbul1995, Xl, » Özdemr, ehmet, ndülü ülümanları-1, Ankara, 2006.» Seybold, C.F., "ndülü", A, tanbul1977, IV, » Şeyban, Lütf, Reconquta, ndülü'te ülüman-hırtyan lşkler, tanbul 2003.» akküş, uhammed Suheyl, arhu'i-ulmne f'i-ndelü, Beyrut 2005.» Watt, Wllam ontgomery-cacha, Perre, A Htory of llamc Span, dnburg 2001.