AKARÇAY TEPE KAZısı, 1999

Transkript

1 AKARÇAY TEPE KAZısı, 1999 M.ARIMURA* Nur BALKAN ATU F.BORELL E. BUCAK WCRUELLS GDURU A. ERM-ÖZDOGAN J.IBANEZ o.maede YMIYAKE M MOUST M. ÖZBAŞARAN GRş Şanlıurfa l, Breck lçes'ne bağlı Akarçay Köyü sınırları çnde yer alan Akarçay Tepe, Kargamış Baraj Gölü etk alanında kalan Neoltk Dönem yerleşryıesdr yılındak lk kazı kampanyası, Şanlıurfa Müzes başkanlığında, [stanbul Unverstes Prehstorya Anablm Dalı, Barcelona Otonom Unverstes ve Tsukuba Unverstes öğretm üye ve öğrenclernden oluşan karma br ekp tarafından gerçekleştrlmştr. Fırat Nehr'nn batısında, Akarçay Deres ya da Su Deres olarak blnen derenn hemen güneybatısında, alüvyal br ovada yer alan Akarçay Tepe, doğu-batı yönünde 350, kuzey-güney yönünde 150 m. boyutlarında yayvan br höyüktür. Uzernde yer aldığı Kuvarterner Döneme at br teras le brlkte yükseklğ 6 m.y bulur kazı sezonunun ana amacı kazı ve sondajlarla yerleşmenn krono-stratgrafk slslesn anlamak, dolayısıyla Güneydoğu Anadolu'nun lk tanmcı topluluklarının mmarı, çevre kullanımı, değş tokuş sstemler gb sosyokültürel öğelern ortaya çıkarmak olarak belrlenmştr. Bu amaçlara ulaşablmek çn 1999 yııı kazılarında 620 m 2lk br alanda çalışılmıştır: 1. Stratgrafk slsley saptamaya yönelk sondajlar ve açmalar (20 L-M-N-O-P; 22 U; 22T ve 24 O le 24 X). 2. Genş alanda yürütülen kazılar (19 K; 19 F-G; 27 S; 27 T ve 27 U) (Çzm: 1). M.ARIMURA, Tsukuba Ünverstes JAPONYA Nur BALKAN ATlı, Prehstorya Anablm Dalı, stanbul Ünverstes, Lalel stanbuırrürkye F.BüRELL, Barcelona ütonom Ünverstes SPANYA E.BUCAK, Şanlıurfa Müzes Müdürü, ŞanlıurfarrÜRKYE W.CRUELLS, Bareelona Otonem Ünverstes-SPANYA G.DURU, Prehstorya Anablm Dalı, stanbul Ünverstes, Lalel stanbuırrürkye A. ERM ÖZOüGAN, Prehstorya Anablm Dalı, stanbul Ünverstes, Lalel stanbuırrürkye J.IBANEZ, Barcelona Otonom Ünverstes-SPANYA ü.maede, Tsukuba Ünverstes JAPONYA YMIYAKE, Tsukuba Ünverstes JAPONYA M.MüLlST, Barcelona ütonom Ünverstes SPANYA M. ÖZBAŞARAN, Prehstorya Anablm Dalı, stanbul Ünverstes, Lalel stanbuırrürkye 181

2 STRATGRAF VE MMAR Çalışılan alanın batı kesmnde yer alan nce uzun açmada (Çzm: 2), brbrn takp eden 18 tabaka saptanmıştır. Bu tabakalar yerleşme ç yapılaşma dışı yapı öğelernden oluşmaktadır. Tabakalar arası herhang br boşluk ya da yerleşmey terk durumu saptanmamıştır. En üstte se yüzeye yakın, bu slsleyle doğrudan bağlantısı olmayan Obeyd çukurları ortaya çıkarılmıştır. Yenden eskye doğru bu slslede, yerleşmenn en üsttek ı. evres, kısmı yapı öğeler ve büyük ocaklarla temsl edlmektedr. Br alttak ıı. evre se 20 açmasındak üç yapı evre s le 19 F-G açmalarındak dörtgen yapılarla blnr. Kesntsz devam eden 20 açmasındak ııı. evrede yne yapı dışı alanlar bulunmaktadır. Bu alanın en altında ortaya çıkarılan ıv. evre açık alanlarda yer alan ocaklar, drek çukurları gb yapı öğeleryle blnr. Söz konusu alanda 1999 sezonunda ana toprağa ulaşılamamıştır. lk üç evrenn arkeolojk buluntuları yontma taş endüstrs ürünler, çanak çömlek, hayvan kemkler ve yüzdürme le elde edlmş btk kalıntılarından oluşmaktadır. lv. evrede se çanak çömlek yoktur, bunun dışındak buluntularda se çeştllk açısından br fark gözlenmemştr yılında çalışılan alanın doğu kesmnde yalnızca k evre saptanmıştır: YÜzeyn hemen altındak evre, gayet y korunagemş yapılarla ve k yapı evresyle temsl edlmektedr. Son evre se küçük br alanda (27 X açması) saptanmıştır. Söz konusu son k evre son derece zengn ve çeştl yontma taş ve kemk buluntulara sahptr. Ilk gözlemler ve değerlendrmeler ışığında lk üç evre Çanak Çömlekl Neoltk Döneme (Evre, ve III); son üç evre se (Evre IV- V ve V) Çanak Çömleksz Neoltk Dönem yerleşmelerne attr. Akarçay Tepe yerleşmesndek mmarı bulgular, son yıllarda araştırma alanı dışında kalan Güneydoğu Anadolu bölges çn, her k dönem yerleşmes açısından zengn ve çeştl verler sağlamaktadır. Çanak Çömlekl Neoltk yapıları teknk ve morfolo Ek açıdan br bütünlük göstermektedr. Bunlar temeller taştan, dörtgen planlı yapılardır. Ust yapının kerpçten, sıvaların se toprak ya da kerpç toprağından olduğu gözlenmştr; kreç sıvaya rastlanmamıştır. Yapı ç ya da yapı dışı mmarı öğeler çok fazla olmamakla brlkte, yerleşme ç düzen hakkında blg verr (19 F-G açmaları, A ve F yapıları) (Çzm: 2; Resm: 1). Bunlar çok adalı, ve ortaya çıkarılan yapılardan anlaşıldığı kadarıyla küçük boyutlu özenl yapı mekanlandır. A ve F yapıları brbrnden uzun ve dar br geçtle ayrılmaktadır. Yenleme evrelerne sahptr; son evrede geçdn doğusunun kapatıldığı, dolayısıyla şlevnn ptal edldğ görülür. Çanak Çömleksz Neoltk yerleşmeye at yapısal bulguların da aynı şeklde zengn ve çeştl verler sunduğu gözlenmştr. Verler aynı yapı evresne at üç yapıdan sağlanmaktadır: B- E ve C yapıları (Çzm: 3; Resm: 2). Bunlar, yapı malzemes olarak taş kullanımı; genş, tek adalı olmaları (45 m 2den büyük B mekanı örneğnde olduğu gb); duvar ve taban sıvalarının toprak sıva olması gb ortak mmarı özellkler gösterr. Yapıların ortasında genş br açık alanın faalyet alanı olduğu saptanmıştır. Daha esk yapı evrelernde se, kısıtlı bulgulara karşılık, kerpçn ve bölümlü planların (çok adalı?) (Resm: 3) olduğu söyleneblr. Km olağandışı örnekler de söz konusudur: Örneğn küçük planlı E yapısının genş duvarları kalkerden levhasal taşlarla yapılmıştır. Duvar yükseklğ yed sıraya kadar korunagelmştr. Yapıların dolgu toprağında se k tarafı kazı bezekl taş levhalara rastlanmıştır. ÇANAK ÇÖMLEK Ele geçrlen çanak çömlek, lk gözlemlere göre üç evrede ncelenmektedr. En gelşkn lk evre (I. Evre), kaba malların yanı sıra nce malların üstünlüğüyle blnr: Astarlılar, astar üzer boyalılar ve bast boyalılar. Çok az sayıda koyu yüzlü açkılı mallara da rastlanır. Br dğer özellk se çok sayıda ele geçrlen ve gayet y korunmuş huskng traylerdr. 182

3 knc evre (II. Evre) boyalı çanak çömleğn azalmasıyla karakterze olur. En yoğun görülen mal grubu, btksel katkılı kaba mallardır. Uçüncü evrenn (III. Evre) çanak çömleğ çok kısıtlı br alanda ele geçrlmştr. Az sayıda olmakla brlkte yen br çanak çömlek dzsyle karşılaşılır, dğer mal grupları bu evrede görülmez. Söz konusu yen mal grubu, koyu renk özlü (black seres) ve mneral katkrlıdır; bezemeszdr, yüzeyler haff açkılıdır. Formlar se basttr (bast kaselen. Çanak çömlek üzerndek lk değerlendrmeler, üretmde br devamlılığa şaret etmektedr. Bölgedek dğer yerleşmelerle bazı ortak özellkler gösterr: Fırat bölgesndek Kumartepe, Gürcütepe, Tel Assoud ve Tel Halula le Balk vadsndek Tel Sab Abyad ve Tel Damshlya le An el Kerkh bölges. Bu verler Akarçay Tepe'dek slsley Neoltk sonuna, daha genş anlamda Halaf öncesne, GO Vlll, bnyıla tarhlemektedr. YONTMA TAŞ ALET ENDÜSTRs Yerleşme, zengn ve yoğun yontma taş endüstr ürünlern serglemektedr. Hammadde olarak çakmaktaşı ve obsdyen kullanılmıştır. Çakmaktaşında k farklı hammadde kaynağına şaret eden k grup çakmaktaşı saptanmıştır: 1. Yerel ve mnerolojk olarak çeştllk gösteren ve yerleşme yakınındak teraslarda bulunanlar. 2. Daha y kaltede, çkolata renkl, en yakın kaynağı yerleşmeye 25 km. uzaklıkta bulunan çakmaktaşı. Söz konusu hammaddenn özellkle ok ucu yapımında kullanıldığı görülür. Yontma teknkler farklı evreler arasında değşm göstermektedr. En esk evreler (Vl-lv, Evreler) k vurma düzleml çekrdeklerden elde edlen standart br dlg üretm gösterr. III. Evreden başlayarak daha sonrak evrelerde yontma teknğ değşr, k vurma düzleml çekrdekler yok olur, tek vurma düzleml yongalama ve özellkle çok vurma düzleml çekrdeklerden yonga çıkarımı gözlenr. Alet yoğunlukları evrelere göre değşmektedr; esk evrelerde (VI-IV Evreler), Byblos tp ok uçları, kazıyıcılar ve orak dlgler yoğunken, yen evrelerde (III-I. Evreler) aynı tp aletlern yanı sıra yoğunluk kalem Iere ve dşl yongalara geçmektedr. Obsdyen ürünler tüm slslede gözlenr, esk evrelerde yoğunken yen evrelere doğru azalmaktadırlar. Bunlar özellkle dlg ve dlgckler le çok az sayıda çekrdek ve yongalardan oluşur Makroskopk gözlemler kaynakların Bngöl ve Van Gölü (yeşl ve kahverenkller) le Iç Anadolu (saydam gr) kaynaklı olduklarına şaret etmektedr. DGER BULUNTULAR Kemk endüstrs özellkle bızlar ve açkılama aletler le (Resm: 4), kl buluntular hayvan heykelckler ve şematze br kadın fgürn, takılar se kalker ve yeşl taştan bencuklar le özellkle Orta Fırat'ın kelebek bçml boncuklarıyla temsl edlr. Sürtme taş buluntular arasında taş kaplar, yassı baltalar ve delkl taşlar (Resm: 5, 6) yer alır. SONUÇ Akarçay Tepe'nn lk kazı mevsm sonucunda elde edlen verler, bölgenn Neoltkleşme sürecnde yerleşmenn..öneml br roloynadığını göstermektedr. Stratgrafk verler ve yerleşme özellkler, GO X. ve Vlll. bnyıla at br yerleşmeye şaret etmektedr. Bu gözlemler, sonucu alınmış beş adet C-14 analzyle doğrulanmaktadır: 183

4 C-14 Sonuçları EVRE YER LAB. NO. co. TARHLER KAlBRE MÖ (8IG. 2) Evre V Evre V 27 U -Blg.C2 Beta (AMS) 8750 ± Evre LV 20 P Beta ± Evre - 20 N-6 Beta ± Evre II 20 M - 21 Beta ± Evre 19 K - 9 Beta (AMS) 7280 ± Akarçay Tepe yerleşmes, blglermzn yoğun olmadığı br bölgedek Neoltkleşme sürecnn anlaşılablmes çn son derece öneml verler sağlamaktadır. Yerleşme aynı zamanda brçok sorunun merkeznde bulunmaktadır: üretm sstemnn transformasyonu (tarımcılığın etknleşmes, hayvancılığın başlaması); Çanak Çömleksz Neoltkten Çanak Çömlekl Neoltğe geçş (mmarı ve teknolojlerdek transformasyonlar); daha genş anlamda VIII. bnyıl topluluklarının daha y anlaşılması. Akarçay Tepe'dek 1999 yılında yürütülen lk dönem kazılarından elde edlen verler, özellkle Fırat bölgesnn, genelde Güneydoğu Anadolu Bölgesnn tarımcı topluluklarını daha y anlamak çn öneml br olanak sunmaktadır. 184

5 11... co ol y rı c:::p9 L 1 LT %'f (,J _,,;oy YC::::U Yı-:P, X ıoo n L ~1..{11~ ) r.% lv.. IW f ;"0 L..-_.L--+-v 1 1 }';,,000') v II L 1 ır 71 v.ı- ' "00 [7 )?v 71 [-"0 w Y u ı~v 1<.,1 11 IIY ) 1,[71 1 T ı.ı-: 1 J ~ V 7-~'-"~ [ 1''' I" v 1 1 s V k: 7,~.# I»>!:?VI Y A-! v y., R V I ;:J---:;;V A _VI I 1 v v H 1 1 % Q 1Y 11' (II }.. J' "ô.._.._v V P IVV 7U717 V) -<"I~VI! ""~ o ( V 17]1 ır( 7 1 l,,$f( see!. ~ N 1 11 J1 V J 1 h!5 '.0! M jj rv17' Y r ( LL~ v ı L _ -~------r 1:7! ) YAf 1-,., ~! J ~ A V ıt'a \ '\ \ r--~ l----l.-----!7 :::: J _ y v. (! 177 -r \ \o. L '\ H -'" J '.) } A".. <:0 lo, ~~ '-- '-, 7A. G f '"' 7'.,( -",0< 1'OO! 171 -'~ \ 1\ <, 7...-( F v V ) :7A '\ ~ --- 7'~ ; l Y E V..- \ \ L;;:;', ~6! D V V1 t:>j-:::~~ ı AKARÇAY TEPE 1999 c v v J lj.-j r-1! \ o B V la l..---~ \.. o " - LN A r ~~Ill! Çzm: 1

6 Q P ,, N ı \.:. 1 "., 1._.._.J ~.'..',.---.: _._('... ~,! -- 1, :..>, " ; J ;r" j I.'.--.» 'ıd.,..!. J,.--,, ':.> ~"\,. ~ ',., M! Jı! " ;,~ L'ı..",..'! J. L!!, : (. ~! j )(-- ~-~-»< _ K I, -,'0- Q~ \ LlL ~ \,, J.'-,-",..---,- \ \ H G F \ ". '. ". e, ~ ı\r ~~~ -, -, -. ~- '.- -"-.., ,, 1 ---_ --~--I~~----. l---~~----- N LE Çzm: 2 -u AKARÇAY TEPE >, e. 186

7 . ~ ~ W V II V 1 1 ~ U 1- F~ ( ( 7W!;J... T ~~~,~! s 1 1 ~.f.j 1 ı-. 1 R 1 1. Q 1 ll "j 1 V - --_-,\ ~---- "-_...- P ~ u s. AKARÇAY TEPE 1999 N -U Çzm: 3 187

8 Resm: 1 Resm: 2 188

9 Resm: 3 Resm: 4 189

10 Resm: 5 Resm: 6 190