TOKAT VE NİKSAR'DA YAĞI-BASAN MEDRESELERİ

Transkript

1 TOKAT VE NİKSAR'DA YAĞI-BASAN MEDRESELERİ APTULLAH KURAN DANİŞMENDLÎ MEDRESELERİ : Anadolu* nun doğusunda, Anadolu Selçuklularına tâb olarak XII. yüzyılda hüküm süren ve Anadolu Selçuklularmm batıda, Haçlı Seferler le Bzans kuvvetlerne karşı devamlı mücadelede bulunduğu bu devrde nspeten huzur çnde bulunan DanşmendoguUan, hakmyetler altındak bölgede öneml yapılar nşa etmşlerdr. Kayser Ulu Cam, yne bu şehrde Külük adıyla tanınan cam' ve Nksar Ulu Cam XII. yüzyıla at Danşmendl eserlerdr. Danştnendller eğtme de önem vermşlerdr. Bugün Türkye'de mevcudyetn bldğmz ve kısmen ya da bütünüyle ayakta duran en esk medreselerden ks Daıışmendl Melk Nzâmcddn Yağı-basan ( ) tarafından yaptırılan Nksar Yağı-basan Medreses le Tokat Yağı-basan Medreses (Çukur Medrese) dr. Bu k medresenn Türkye'de nşa edlmş en esk medreseler arasında bulunmaktan başka br özellğ daha vardır. Bosra'da Ebû Mansur Gümüş - tekn'n yaptırdığı 530 H. ( ) tarhl medrese (şekl 1, resm 1) ' br yana bırakılacak olursa, İslâm dünyasında nşa edlen lk merkezî - kubbel medreseler bunlardır. Bosradak Gümüş-tekn medreses Surye mmars üzernde belrl br tesr cra etmemş, tek örnek olarak kalmıştır:. Halbuk, merkezî-kubbel Danşmendl medresesnn Anadolu medrese mmarsnn gelşmesnde rolü büyük olmuş, Danşmendller takben Selçuklu, İlhanlı, Beylkler ve Osmanlı devrlernde merkezî-kubbel pekçok medrese, ve bu tpten mülhem darüşşfa, tekke, zavye, nşa edlmştr: Doğan Kuban'ın da haklı olarak şaret ettğ gb ^ merkezî-kubbel medrese Anadolu'da uzun br gelşme sonunda meydana gelmeyp, bugün bldğmz kadar, açık-avlulu medreselerden daha önce ortaya çıkmış ve onunla brlkte yanyana gelşmştr. Dğer br deymle, merkezî-kubbel Danşmendl medreseler Büyük Selçuklu medreselernn -Nzâmyelern- br devamı değl, Anadolu'da şekl bulmuş, br bakıma lkel fakat br bakıma yepyen br başlangıç olarak kabul edebleceğmz yerl br mmarînn haberclerdr. Her k Yağı-basan Medrese'snıı de gerek yapı gerekse plân şeması tbaryle eş olmaları, merkezî-kubbel medrese tpnn gelşgüzel ortaya çıkmayıp mahallî yapı teknğ ve htyaçlardan doğan ve şekl bulan şuurlu br mmarî olduğunu gösterr. Bu k medrese hakkındak görüşlermz daha etrafh olarak açıklamadan önce bunları nceleyelm. YAĞI-BASAN MEDRESESİ, NİKSAR : Nksar Kalesnn surlarından faydalanılmak suretyle nşa edlen Yağı-basan 1. Muhtemelen Kayser'nn D.ınsmendl başkent olclı'ıgu tarhler arasında yaptırılan bu camnn adı yılında bnayı tamr ettren Külük Şcmseddn'c zâfctcn Külük C^m olarak kalmıştır. Hall Edlıcnı, Kuyseryyc Şehr, İstanbul, 1915, s. 3Z. 2. K.A.C. CresHell, The Musln Archttecltre ol E^ypr, Oxford. 1959, s Anadolu - Tr\ Mmarsnn Kayna\ ve Sorunlun, Istanbul, 1965, s. 139,

2 40 APTULLAH KURAN Medreses, üzerne oturduğu tepenn eğrlern takp eden kale duvarlarına tâb olması yüzünden br tarafı çarpık, fakat aslında dört köje olarak düşünülmüş br yapıdır (şekl 2). Güney-kuzey eksen üzernde tertplenmş bnanın ortasında, merkezden güney-batıya haffçe kaçmış br avlu yer ahr m. x m. ölçülerndek avlunun üstü bugün açıktır. Fakat bnayı bugünkünden çok daha az harap durumdayken nceleyen Gabrel bu kare avlunun, aslında, köşelerde ç çe k katlı trom,plara bnen br kubbeyle örtülü olduğunu söylüyor. ' Halen tromplardan herhang br z kalmamış se de avluya açılan eyvanların yanlarında görülen kemer bngler (resm 2) avlunun aslında kapalı olduğuna şaret etmekte, ve elmze geçen esjc br fotoğraf da (resm 3) bu hususu spatlamaktadır. Avluya açılan 6.40 m. dernlğnde ve 5.20 m. le 5.35 m. genşlğndek svr beşk-tonozlu k eyvan (şekl 2) kuzey ve doğudadır. Grşn karşısına düşen eyvan avlunun merkez eksen üzernde olmakla beraber, doğu eyvanı enlemesne eksenden 80 cm. güneye kaymıştır. Kuzey eyvanımın sağında ve solunda 5.15 m. X 2.70 m. ölçülernde ve çlernde ocak zlerne rastladığımız k eş hücre; bu hücrelern yanlarında da sur burçları çne yerleştrldğnden dışarıya taşan k oda bulunur (resm 4).- Kuzey-batı köşesndek oda 9.90 m. boyunda, 3.30 m. genşlğnde olup avlu eksennden az br mktar batıya dönüktür. Kuzey-doğu köşesndek oda daha genş ve brbrne geçme k hacmden müteşekkldr. Odanın ön kısmı 7.80 m. x 5.05 m. ölçülerndedr. İknc burç çne konulmuş, br kenarı 2.90 m. olan kare bçmndek arka kısım br nş halnde ön hacme açılır. Doğu eyvanının güneyne nce, uzun br hücre karşısına dernlkler daha az ( m.) üç hücre konulmuştur (resm 5). Kuzey eyvanının yanlarındak hücrelerde olduğu gb bu dört hücre çnde de ocak yerler bulunmaktadır. Medresenn kale duvarına btşk olan kuzey kısmındak hacmlern dışarıya bakan pencereler vardır (resm 4). Yan odalarda se dış pencere zne rastlamadık. Bnanın kuzey kısmını hata ettkten sonra yanlarda bnaya dk olarak uzayıp gden (resm 6) kale duvarlarına pencere açıldığı, fakat kalenn çndek düzlüğe bakan duvarların emnyet bakımından sağır bırakıldığı anlaşılıyor. Dışarıya penceres olmayan hücreler kapıları üstüne konulan tepe pencerelernden ışık almaktadır (resm 7). Medresenn grş kapısının bulunduğunu tahmn ettğmz güney kısmı bugün tamamen harap ve çökmüş durumdadır (resm 8). Güney-doğu köşesade, dğerlernden daha genş olan altı hacmn bulunduğu bu kanatta grş holünün, kuzey eyvanının tam karşısına düşmes lk akla gelen şekldr. Ancak, Yağı-basan Medresesnde uzunlamasına eksen güneyde k hücrey ayıran duvar üzerne düşmektedr. Bu bakımdan, kapının ya ortadak dar hücrelerden br, ya da orta hücrelern doğu ve batısındak, onlardan braz daha enh (3.00 m.) hacmlerden br olması gerekr. Gabrel, kapının batıdak hücre olableceğ görüşünü ler sürüyor". Problem kesnlkle halledecek br veska yokluğunda bu görüşe katılıyoruz. Verdğmz resmlerde Yagı-basan Medresesnn bütünüyle moloz taştan nşa edldğ görülür. Dışardan br taş yığınını andıran yapıda bugün herhang br dekoratf eleman yoktur. Ancak, ashnda moloz duvarların beş sıra tuğla hatıuı yontnra ta<la kaplı olduğu ve kaplama taşlarının sonradan sökülerek başka yere götürüldüğü yne elmze geçen esk br fotoğraftan meydana çıkmaktadır, (resm 9). Halen yer yer ayakta duran üst örtü kalıntılarından kubbel orta avlu dışında bütün hacmlern svr beşktonozlarla örtüldüğü anlaşılıyor. Kapılar muhtemelen düz lentolu, kapı üstlerndek tepe pencereler se yarım-dare kemerl d (resm 5). tç duvarlar genellkle 115 cm. kahnlığında örülmüştür. Batı duvarının güney kısmı harç, dış duvarlar cm. kahnhğındadır. Yagı- 4. Albert Gabrel, Momcms Tına d'analofe ll '. Pars, \93'\, s Ayn eser, s. 12.İ; {ekl 80.

3 ; > "It'"- q f e ^ " -El ısa: Sekl 1 Gümüş-tekn Medreses. Bosra. Plan (Creswell'den) m ' H PL o I t * 4 5ekK2. Nksar - Yagbasan plân

4 A I \ m:

5 Res. 2 Yagı-basan Medreses, Nksar. Avludan görünüş. 1 Res. 3 Yağı-basan Medreses. Nksar. Genel görünüş (1930 yıllarında)

6 Res. 4 Yagı-basan Medreses. Nksar. Kuzeyden dıs görünüş. m Res. 5 Yagı-basan Medreses. Nksar. Avludan batıya bakıg. V*!,^^ VakrUar Dcres VII.

7 V k4 Res. 6 Yağı-basan Medreses, Nksar. Batıdan dış görünüş. m Res. 7 Yağı-basan Medreses, Nksar. Avludan esas eyvana bakıg. VakıUar Deres VII.

8 Res. 8 Yağı-basan Medreses, Nksar, Grş cephes. f Mî?- Res. 9 Yağı-basan Medreses, Nksar. Dış görünüş (1930 yıllarında).

9 m V!?4 At ft _.... ' ' J îl.4^»>'^^. *, ^.. Res. 10 Çukur Medrese. Tokat. Kuzeyden dıs görüno-s. İM Res. 11 Çukur Medrese, Tokat. Tromp. 3â

10 -fer Res. 12 Çukur Medrese, Tokat. Genel görünüş. He- Res. 13 Çukur Medrese, Tokat. Güneyden dış görünüş.

11 TOKAT VE NİKSAR'DA YAĞI-BASAN MEDRESELERİ 41 basan Medresesnn ktâbes yoktur. Fakat halk arasında Brnc Dünya Savaşından önce Nksar Melk Gaz Türbesnde bulunan br medrese ktabesnn bu medreseye, at olduğu söylenr. Ktâr benn kapının bulunduğu güney kanadı yıkılınca kurtarılarak Nksar'dak başka br tarhî bnaya nakledlmş o!ması akla yakın br htmaldr. Yağı-basan adını taşıyan H. 552 (1157) tarhl bu ktâbey 1906 yıhnda Hall Edhem okumuş ve Van Berchem neşretmştr *. Bnanın mmarî karakter, plân tertb ve ktabe bu rqedresenn XII. yüzyıla at br Danşmendl yapısı olduğu hususunda şüphe bırakmamaktadır. ÇUKUR MEDRESE, TOKAT : Nksar, Yağı-basan Medresesne çok benzeyen br dğer yapı Tokat'tak Çukur Medresedr. Harap, kısmen yıkılmış, fakat Yağı-basan Medresesne nazaran çok y durumda olan bu bna halen taş deposu olarak kullanılmaktadır. Av^ lusu, eyvanları ve bazı hücreler tavana kadar taşla doldurulmuş bu medresey durumun.arzettğ güçlüklere rağmen ölçüp plânını çıkartmağa ve böylece ç düzen hakkında blg ednmeğe (şekl 3) muvaffak olduk. Çukur Medrese dış ölçüler m. X m. olan kareye yakın br yapıdır. Bnaya kuzey yönündek kapıdan grlr. Gerek bu hacmn, gerekse k yar nındak hücrelern dış duvarları yıkılmış olduğundan (resm 10) medresenn portal hakkında herhang br fkre sahp değlz. Ancak, bnanın vapı tbaryle pek fazla süslü olmayan mütevaz karakter gözönünde tutulacak olursa porta- 1n kemerl, sade br kapı olduğu düşünüleblr. Kare bçmnde ve özellkle merkezî kubbel br bnanın kapısı bnanın merkeznden geçen eksen üzernde olmak gerekr. Çukur Medrese'de bu hususa önem verlmemş, kapı uzunlamasına eksen üzernde 1 metre doğuya kaydırılmıştır. Ayn şeklde, merkez kapı eksen üzerne düşen kubbe de kare kütlenn ta ortasına konulmayıp. doğu-batı eksen üzernde 1 metre doğuya, kuzeygüney eksen üzernde 1.50 m. kuzeye tlmştr. Takrben 14 metre çapında ve zamanı çn büyük addedleblecek kubbe k kath tromplarla (resm 11) m. X m. ölçülerndek orta avlunun duvarlarına oturur. Kubbe yarımküresnn takrben 8 metre çapındak üst kısmı açık olduğundan (resm 12) orta avlu aydınlık ve ferahtır. Orta avluya güney ve batıda svr beşk-tonozlu k eyvan açıhr m. dernlğnde ve 5 30 m. genşlğndek güney eyvanı orta avlunun kuzey-güney eksennden 1.90 m. batıya; yne 6.10 m. x 5.30 m. ölçülerndek batı eyvanı se-avlunun doğu-batı eksennden 1 m. güneye kaçmıştır. Güney eyvanının yanlarında en 2.40 m. olan k hücre vardır. Bunların yanlarında, güney-doğu ve güney-batı köşelernde (resm 13) se brncs 5.80 m. x 5.00 m, kncs 5.00 m. x 8.60 m, ölçülernde odalar vardır m. X 3.50 rn. ölçülernde br üçüncü oda kuzcy-batı köşesne konulmuş; bu nce, uzun oda le batı eyvanı arasına da ölçüler 5.00 m. X 4.00 m. olan br dördüncü odaya yer verlmştr. Avlunun doğu ve kuzey yönlernde se dernlkler 3.50 m. le 3.90 m. arasında değşen hücreler bulunmaktadır. Çukur medrese baştan aşağıya moloz taştan nşa edlmş, yalnız, tromp kemerler taş ve tuğla sıralar halnde örülmüştür (resm 11). Br de, kubbe gözünün çevres brkaç sıra tuğla le btrlmştr. Beden duvarları her yerde 1.10 m.; tonozlar cm. kalınlığındadır. Medresenn hçbr yernde dekoratf detaya rastlamadık. Bugün mevcut olmayan portal yahut mhrab gb br k ö- neml eleman dışında bnanın ashnda da pek fazla süslü olduğuna htmal vermyoruz. Çukur Medresenn nşa tarh kesnlkle blnmyor. Kapının üzernde bulunan ve Yagı-'basan admm geçtğ H. 645 (1247) tarhl ktabe İsmal Hakkı Uzunçarşıh tarafından neşredlmştr'. Danş- 6. M. van Bcrchcm II, fpgrapbe ccs Daııshnıcmldcs II, Zelschrfı jür Assyrohgle, CM XXVII, 1912, s İsmal Hakkı (bzuııçarflı), K'ıîMeı; İstanbul, 1929, s. 3.

12 42 APTULLAH KURAN mcndl Melk Nzâmeddn Yagı-basan 1164 yılında ölmüştür. Dolayısyle H. 645 tarh Yagı-basan çn geçtr. Buna lâveten. Çukur Medresenn gerek mmarî karakter gerekse Nksar, Yagı-basan Medresesne son derece benzemes, bnanm XIII. yüzyılda nşa edlmş olması htmaln tamamen ortadan kaldırmakta, ktabenn yazılışında br hata olduğunu ortaya koymaktadır. Gabrel, hâkkâkın Yagıbasan'ın ktdar devrne rastlayan 546 tarhn yanlışhkla 645 şeklnde ters yazmış olableceğn ler sürüyorbelk de tarh ters yazılmamış, 545 (1150) yerne yüzr yılda br hata yapılarak 645 yazılmıştır. Ktabede tarhn hatalı olarak hâkkedldg potez ne kadar mâkul olursa ol-^ sun kesnhke kabul edlcmyeceğ meydandadır. Bu yüzden, problem vuzuha kavuşturacak br veska bulununcaya kadar Tokat'tak Çukur Mcdrese'nn br DanşmendU eser olduğu ve Melk Nzâmeddn Yagı-basan (1142 ^ 1164) tarafından XII. yüzyıhn ortalarında, ve Nksar'dak medreseden gerek daha smetrk ve muntazam gerekse daha büyük çapta br kubbeyle örtülü olması sebebyle muhtemelen ondan brkaç yıl sonra, nşa ettrlmş olduğu kanısında bulunduğumuzu söylemekle yetneceğz. DANİŞMENDLİ MEDRESELERİNİN ANALİZİ : Danşmendl Melk Nzâmeddn Yagı-basan tarafından br Nksar'da öbürü Tokat'ta yaptırılan merjcczî-kubbeh ve XII. yüzyılın ortalarına at k medresey nceledk. Açıkça görüldüğü üzere bu medreseler, Nzâmyeler le Selçuklu dünyasında belrl br şekl bulduğu tahmn edlen" dört-eyvanh ve açık avlulu medrese temasına uymayan yapılardır. Medrese mmarsnn ana unsurlarından br olan eyvan Yagı-basan Medreselernde mevcuttur. Fakat bunlarda, avlunun ortasında kesşen brbrne dk k eksenn uçlarına konulmuş dört eyvan yerne sadece k eyvan görüyoruz. Her k medresede de eyvanlardan br grşn karşısında dğer sağındadır. Hargrd Nzâmye'snde esas eyvan en genş, yan eyvanlar braz daha dar, grş eyvanı se en dar olmak üzere eyvanlar görevler tbaryle sınıflandırılmışlardır. Yagıbasan Medrese'lernde se eyvanların dernlkler, enler ve yükseklkler eştr. Bunların görevler hakkında kesn blgmz yok se de brnn açık dershane, dğernn mescd olduğu kabul edleblr. Çukur Medrese'de grşn karşısına düşen eyvan kıble eksen üzernde olduğundan mescd muhtemelen bu eyvan d. Bu eyvanın arka kıble duvarı yıkılmış (resm 13) ve burada bulunması htmal dahlnde olan mhrabın araştırılması mkânı maalesef kaybolmuştur. Nksar Yağı^asan Medrese's kıbleye nazaran ters tertplendğnden bu medresede mescdn grşn sağındak eyvan olduğunu ve. mhrabın da zamanında eyvanın güney duvarında bulunduğunu düşüneblrz. Yagı-basan Medreselern Nzâmyelerden ayıran br fark da avlularının br kubbe le örtülü olmasıdır. Anadolu'da bazı medreselern avlularının kubbeyle örtülü olması keyfyet henüz yeterl ve kna edc br şeklde zahı yapılmamış br meseledr. Anadolu klmnn sert olması yüzünden avlunun kapatıldığı poteznn tatmn edc olmadığı kanaat/ndayız. Br kere, Anadolu'da kapalı ve açık avlulu medrese brbrne paralel olarak gelşmştr. İklm Tokat kadar, hatta daha da sert yerlerde, meselâ Erzurum ve Svas'ta, açık avlulu medreseler nşa edlmştr. İknc olarak, avluyu örten kubbeler sağır olmayıp üstler delktr. Bu gözler günümüzde, meselâ Konya Karatay Medresesnde olduğu gb camckânla örtülmüş, veya Çay'dak Taş Medrese (Yusuf bn Yakub Medreses) de olduğu gb tamamle kapatılmıştır. Ancak, aslında hepsnn avluya ışık ve havanın grmesn sağlamak maksadıyla açık bırakıldığını blyoruz. Yoksa Çukur Mcdrese'nn takrben 8 metre çapındak kubbe gözünü camekânla kapatmak herhalde XII. yüzyılda mkân dahlnde değld. Ya da, eğer üstü camekânla örtüle- 8. Gabrel, lyn eter, s. 93, dp notu Hk?.: AnıU Godarıl, T/ıe Ar of Iran, London, 1965, s. W Crcwell. GodardVn görüsüne k.ıtılmıyor; Hargrd'dek yapının medrecs değl cam olduğunu ler soroyor. Ayn eser, s. 133.

13 TOKAT VE NİKSAR'DA YAĞI-BASAN MEDRESELERİ 43 cck İdyse göz 8 metre çapında yapılmazdı. O halde avlunun tepes delk br kubbeyle örtühnesnn sebeb nedr? Bz bu mmarî tezahürün sebebn fonksyoıv da değl estetk'te arayacağız. Merkezî plânlı bnanın dışarıya en y aksedş şekl yapı kütlesnn ortasını saçak sevyesnden daha yüksek br elemanla belrtmektr. Ulu Cam tpnn Osmanlı mmarının, özellkle Snan'ın, elnde erştğ üstün anıtsal fade bu estetk kuralın sezntsnden ve teknk mkânlar dahlnde kullanılmasından başka brşey değldr. Danşmendl mmarının da k Yagı-basaıı Medrese'lernn hemen her bakımdan eş olması bz her k bnanın da ayn şahıs tarafından nşa edlmş olduğu sonucuna götürmüştür bu sezntden hareket ederek merkezî plânlı bnalarını kubbel olarak tahayyül etmş, böylece hem çerden hem dışardan üç boyutlu ve göz doldurucu br mmarî yaratmak stemş olması mümkündür. Üstü açık olsun kubbeyle örtülü olsun, medrese avlularının ortasında br havuz bulunur ve medresenn su htyacı bu havuzdan karşılanır. Her k Yagı- basan Medrese'snn avlusu bugün dolmuş ve orjnal döşeme toprak altında kalmıştır. Bu yüzden havuzların ölçüler hususunda fkr sahb değlz. Dğer yandan, avlularda yapılacak br kazı havuzların ölçü ve şekllern kolayca rneydana çıkarablr. Dör^-eyvanlı şemanın smetrk ve dengel düzenne daha önce şaret ettk. Bu tp bnada eyvanlar avlunun dört tarafında tam orta yerlere konulur ve köşeler brbrne benzeyen eş hacmlerle doldurulur. Esas tbaryle merkezî plânlı bnalar olmalarına rağmen k Yağı-basan Medrese'snde de bu temaya uyulmadığını görüyoruz. Çünkü medreseler karşılıklı benzer bölümlerden meydana gelmeyp br orta avlu etrafında tertplenmş ve br dğerne nazaran daha dar olan "L" bçmnde karşılıklı k kanattan müteşekkl br şemaya sahptr. Her k medresede de avlunun grş, ve kapıya göre, sol yönünü kaplayan "L" bçmndek dar kanat talebe hücrelern htva eder. Dern kanat genel hacmler çne alır ve "L" nn üç köşesnde medresenn öneml odaları bulunur. Hücrelern görev belldr. Bunlar talebelern oturma ve yatak odalarıdır. Medreselerde eyvanların yazlık dershane olarak kullanıldıkları da- blnmektedr. Yağı-basan Medrese'lernde her k eyvanın da dershane olarak kullanıldığını düşünmek bunlarda k müderrsn ders verdğ anlamına gelr k bnaların nütevaz karakter ve ç düzenler bu htmal destekler mahyette değldr. Şu halde, daha önce de şaret ettğmz gb, eyvanlardan brnn yazlık dershane dğernn mescd olmasını daha akla yakın br htmal olarak görüyoruz. Gerye kalan hacmlern ne maksatla kullanıldığını kesnlkle söylemek bugün çn güçtür. Büyük "L"nn üç köşesndek odalardan brnn kışhk dershane ve ktaplık, brnn müderrs odası, brnn de aşhane olduğu düşünüleblr. Her k medresede de kapıya göre sağ üst köşedek hacmn kışlık dershane, sol üst köşedek hacmn müderrs odası, sağ alt köşedek hacmn se aşhane olduğunu tahmn edyoruz. Çukur Medrese'de batı, eyvanının kuzeyndek dördüncü odanın kullanılış maksadını söyleyeblmek daha da zordur. En yakın br htmal, hu hacmn türbe olableceğdr.