İbn Dureyd in Cemheretu l-luga Adlı Eserinin Tefsir İlmi Açısından Değerlendirilmesi

Transkript

1 İbn Dureyd in Cemheretu l-luga Adlı Eserinin Tefsir İlmi Açısından Değerlendirilmesi Özet İskender ŞAHİN* Arapça sözlük çalışmalarının başlamasında yatan ana neden, Kur an ın anlaşılmaması endişesidir. Bu yüzden söz konusu eserler, içlerinde Kur an a ait pek çok kelimeyi ve tefsirini barındırmaktadır. Bu yönüyle ilk sözlükler, filolojik tefsirin örnekleri olarak görülmelidir. Önemli bir dil bilgini olan İbn Dureyd, Cemheretü l-luga adlı eserinde beş yüze yakın ayet zikretmiş ve bir o kadar Kur an kelimesini tefsir etmiştir. Müellifin, bu eserinde bizlere sunduğu zengin tefsir malzemesi, onun filolojide olduğu kadar tefsir ilminde de hatırı sayılır bir birikime sahip olduğunu göstermektedir. İbn Dureyd, Kur an kelimelerinin tefsirinde hem rivayet hem de dirayet metodunu kullanmıştır. Anahtar Kelimeler: Sözlük, İbn Dureyd, Filolojik Tefsir, Filoloji, Kur an In terms of Interpration Evaluation of İbn Durayd s Work Named Cemheretu l-luga Abstract The main reason in the begining of Arabic dictionary studies is worry about not to be understood the Quran. Therefore, related studies, include many words of the Quran and their interprations. In this aspect the first dictionaries should be seen as a examples of philologial commentary. İbn Durayd as a significiant language scholar has stated near five hundred verses and interpreted just as it Quran words in his work named Cemheretu l-luga. A rich exegetical commentary material in this work offered by author shows the fact that he has a considerable accumulation in the science of interpretion as philology. İbn Durayd has used both rivayet and dirayet methots in interpration of Quran words. Keywords: Dictionary, İbn Durayd, Philologial Commentary, Philology, Quran * Dr., Başöğretmen, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi, sahin_iskend@hotmail.com 2013/2 yıl: 4 cilt: IV sayı: 8

2 Giriş İslam ilim kültüründe dil bilim, teolojinin vazgeçilmez yardımcı bilimi ve Kur an metninin doğru okunması yanı sıra anlaşılması ve yorumlanması için zorunlu bir araç olarak değerlendirilmiştir. Bu literatür, iki bölümden oluşmaktadır: 1-İlmu n-nahv (Nahiv-Sarf); 2- İlmu l-luga(sözlük bilim). 1 İslam dininin farklı dil ve kültüre sahip medeniyetler tarafından benimsenmesiyle birlikte Araplarla söz konusu medeniyetler, ortak bir noktada buluşup etkileşim içerisine girmişlerdir. Bu etkileşimin kendisini en çok hissettirdiği alanlardan birisi hiç kuşkusuz dil olmuştur. Bir yandan Müslüman olan halklara kelime veren Arapça, diğer taraftan onlardan kelimeler almaya başlamıştır. Arapça yı benimseyen Acemler, öğrendikleri bu dili aslına aykırı bir şekilde kullanma eğilimine gitmişler ve birçok kelime, Arapların kullandıklarından farklı anlamlarda kullanılır olmuştur. İşte bu durum kelimelerin doğru anlamları ile muhafaza altına alınmasını ve bunun için eserler telif edilmesini gerektirmiştir. Çünkü aksi takdirde bu kelimelerin kaybolup gitmesinden, bunun sonucunda da Kur an ve hadislerin anlaşılamamasından korkulmuştur. Bu sebeple çok sayıda dil âlimi hemen bu işe soyunmuş ve bu konuda pek çok eser telif etmişlerdir. 2 Bu eserleri meydana getirirken dilbilimciler, cahiliye dönemine ait linguistik kullanımları muhafaza eden çöldeki göçebe bedevîlere başvurmuşlar veya onları yaşadıkları şehirlere yanlarına almışlar ve böylelikle Arapça sözlük yazımının temelini atmışlardır. 3 Söz konusu sözlüklerin yazarlarının ilki olan ve eserini boğaz harflerine göre telif eden Halil bin Ahmed (Ö. 175) tir. Ondan sonra farklı bir metotla alfabetik olarak düzenlenmiş Cemheretü l-luga adlı eseri telif eden önemli bir sözlük müellifi olan İbn Dureyd gelir. 1 Ignace Goldziher, Klasik Arap Literatürü, çev.: Azmi Yüksel-Rahmi Er, (Ankara: İmaj yay., 1993), s Abdurrahman b. Muhamed b. Haldûn, Mukaddime, çev.: Halil Kendir, (Ankara: Yeni Şafak Kültür Armağanı, 2004), II., Ignace Goldziher, Klasik Arap Literatürü, ss

3 Abbasiler döneminde m. 223/h. 833 tarihinde Basra da doğan İbn Dureyd, amcası sayesinde çocukluğundan itibaren ilimle meşgul olmaya başlamış, Ebû Hâtim es-sicistânî ve Eşnendânî gibi alimlerden dil ve İslamî ilimleri tahsil etmiş, şiirde ustalaşmış, özellikle dil konusunda kendisini yetiştirerek bir otorite haline gelmiş ve yaşadığı dönemde bu yönüyle temayüz etmiştir. Basra ve Mısır da yaşadığı müddetçe yetmiş yıl hocalık yapmış ve İslam ilim dünyasına es-sîrâfî, Ebu l- Ferec el-isbehânî, İbn Hâleveyh, el-merzubânî gibi önemli âlimler ve el-kitâbu l- İştikâk ve Cemheretü l-luga başta olmak üzere Arap diline dair pek çok kıymetli ilmî eser kazandırmıştır. 4 Yaklaşık bir asır ömür süren müellif, m. 321/h.933 yılında Kahire de vefat etmiştir. İslamî ilimlerle de meşgul olmakla birlikte dilcilik yönü daha ağır basan İbn Dureyd, Cemheretü l-luga ile Arapça nın alfabetik sistemli ilk eserini meydana getirmek suretiyle bu sahanın kapısını aralamıştır. Eserinin her bakımdan zengin bir içeriğe sahip olması, müellifin bu eserini daha da önemli hale getirmiştir. İbn Dureyd, Cemhere yi, İbn Mikyâl in tavsiyesi üzerine, o gün kullanılan ve sadece Arapça olan kelimeleri bir araya getirmek için kaleme almıştır. Eserin yazılmasına gerekçe gösterilen sebeplerden biri de Halil b. Ahmed in eserinde takip ettiği mahreç sisteminin zorluğundan dolayı halkın bundan istifade edememesi gerçeğidir. 5 Müellifin Kur an tefsiri konusunda önemli bir birikime sahip olduğunu biliyoruz. Nitekim şu anda elimizde mevcut olmayan ve kaleme aldığını bildiğimiz Lugâtü l-kur an adlı eseri 6 ve Cemhere de tefsirle ilgili sunduğu malzeme bizlere bunu göstermektedir. İbn Dureyd, sözlüğünde kelimeleri açıklarken ayet, hadis ve şiirden çokça istifade etmiştir. Cemheretü l-luga da beş yüze yakın ayete ve dolayısıyla kelimeye atıfta bulunması ise bu eserin tefsir sahasındaki önemini bir kat daha artırmaktadır. Eser her ne kadar bir lügat çalışması olsa da ayetlere bu kadar çok atıfta bulunulmuş olması, onu bir yönüyle dil bilimsel tefsir örneği olarak kabul etmemize imkân sağlamaktadır. Ne yazık ki müellifin bu eserinde bablara dayalı kalb sistemini uygulamış olması, kendisinden istifade edilmesini oldukça güçleştirmiş ve ilim ehlinin ilgisini pek cezbedememiştir. Diğer taraftan kendisiyle ilgili yapılan pek çok asılsız eleştiri ve ithamın da bunda etkili olduğu kanaatindeyiz. 7 Bu çalışmamızda İbn Dureyd in Cemheretü l-luga adlı eserini tefsir yönüyle.ك-ب I., 4 Ebubekir Muhammed b. el-hüseyin b. Dureyd, Cemheretü l-luga, (Beyrut: Dâru s-sâdır, 2010/1431), 5 İbn Dureyd, I., Müellif, sözlüğünde söz konusu bu eseri zikreder ve onda üzerinde durduğu Kur an kelimelerinin izahını yaptığını ifade eder. İbn Dureyd, II., 400; III., 78, 242, Özellikle dilci Ezherî nin İbn Dureyd hakkında sarf ettiği ağır ithamlar ve eleştirileri örnek verebiliriz. Ezherî, eserinde İbn Dureyd i, kendisinden ve ilminden uzak durulması gereken biri olarak zikretmiş ve Arapça kelime uydurmak, kafadan lafızlar türeterek bunları Araplara nispet etmekle itham etmiştir. Ayrıca İbn Dureyd in kişiliği ile ilgili ağır suçlamalarda bulunmuş, onu içki içmekle suçlamıştır. Ezherî nin müellif hakkındaki bu tür ifadeleri için bkz.: Ebû Mansur Muhammed b. Ahmed el-ezherî, Tehzîbu l-luga, thk. Abdusselam Muhammed Harun, Muhammed Ali en-neccâr, (Mısır: Dâru l-mısriyye, trs).i., 31,

4 değerlendirmeyi amaçlamaktayız. Burada kitabın 2010/1431 tarihinde Beyrut ta Dâru s-sâdır Yayınevi nin çıkardığı yeni ofset baskısını esas aldık. Makalenin sonunda eserde geçen ayet numaraları, tefsiri yapılan kelime ve kitapta geçtiği sayfa numaraları liste şeklinde sunulmuştur. Böylece ayet ve kelime ile ilgili eserde yapılan tefsirlere ulaşma imkânı sağlanmıştır. Verilen listede bazı ayetler eserde geçtiği halde yer almamıştır. Bunun sebebi müellifin, söz konusu ayetlere başka vesilelerle atıfta bulunmasıdır. A- Tefsirde Referansları Tefsir ilminde rivayetlerin önemli bir yeri vardır. Hemen her müfessir ayetleri izah ederken mutlak surette rivayetlere müracaat etmektedir. Bunun sebebi, manaya isabet etme çabasıdır. Bu çerçevede dilci İbn Dureyd in ayetleri tefsir sadedinde rivayetlerden bolca istifade ettiğini görmekteyiz. O, rivayetlerin çoğunu Ebu Ubeyde den (Ö. 210/825) nakletmektedir. Bunun yanında dilcilerden, isim vermediği ve çoğul sığasıyla ifade ettiği müfessirlerden ve âlimlerden de epeyce tefsir rivayeti aktarmıştır. Nadiren de olsa İbn Abbas (Ö. 68/687), Mukatil bin Süleyman (Ö. 150/767) 8 ve Ebû Hatim es-sicistânî den (Ö. 255/696) rivayet aktarmıştır. İbn Dureyd in tefsir mahiyetinde kaleme aldığı Lügâtü l-kur an adlı eserinden de birtakım nakillere de yer verdiğine şahit oluyoruz. Ayrıca sadece bir yerde ehl-i kitap âlimlerinden nakilde bulunmuştur. 9 Müellif, nakilde bulunurken kimi yerlerde ayetteki kelimenin manası ile ilgili oluşan ihtilafları zikretmektedir. 10 İbn Dureyd, ayetlerin anlaşılması ve açıklanmasında genellikle tevil yerine tefsir kelimesini kullanmıştır. Bunun sebebi herhalde tefsirin manadan çok lafızla alakalı bir kavram olmasından kaynaklanmaktadır ki müellif de zaten eserinde ayetlerin bütünsel anlamını değil de onlardaki lafızların tafsilî manasını vermektedir. Verdiğimiz bu genel bilgilerden sonra artık konumuzu örneklerle daha da tafsilatlı hale getirebiliriz. 1- Ebu Ubeyde Mamer b. el-müsennâ: Kur an ı anlama yönünde kendisine uzak kalamayacağımız önemli ilim adamlarından biri olan ve bu sahada Mecâzu l-kur an adlı bir de kıymetli eser bırakan Ebû Ubeyde dir. İbn Dureyd ayetlerdeki kelimeleri açıklarken Ebû Ubeyde nin adını zikretmek suretiyle ondan oldukça istifade etmiştir. Onun Ebû Ubeyde yi pek çok ayette referans almasından, onu tefsir sahasında bir otorite kabul ettiğini söyleyebiliriz ki bu durum bizlere İbn Dureyd in tefsirde Ebû Ubeyde ye oldukça itimat ettiğini göstermektedir. 8 Müellif, Mukatil b. Süleyman dan sadece bir defa nakilde bulunmuştur. İbn Dureyd, Cemhere, III., İbn Dureyd, Cemhere, II., İbn Dureyd, Cemhere, I., 123, 225, 239, 262, 273; II., 131, 376; III., 47,

5 Örnek 1: Hûd suresinde geçen ج ذ وذ م kelimesini 11 Ebû Ubeyde nin kesip koparmak şeklinde açıkladığını ifade etmiş 12 ve bu manayla yetinmiştir. 13 Örnek 2: Şuarâ suresinde geçen س ح ر ين ال kelimesinin 14 anlamı konusunda insanların ihtilaf ettiklerini, kimilerinin, bu kelimeye gıdaya bağımlı olup rızıklandırılan kimselerden ; kimilerinin de kendisinde göğüs/akciğer olanlardan anlamını verdiklerini belirtir ve bu iki anlamın birbirine yakın olduğunu ifade eder. Daha sonra Ebû Ubeyde nin bu kelimeye yaratılanlardan anlamını verdiğini belirtir 15 ve Ebu Ubeyde nin kelimenin anlamına Lebid in şiirinden verdiği örneği aynen nakleder. 16 Örnek 3: İbn Dureyd, kimi zaman Ebû Ubeyde nin tefsirini tercih ettiğini açıkça ifade etmektedir. Mesela Nâziât suresinde geçen ات الن از ع kelimesinin 17 izahında Bu kelime ile ilgili, ben bunun tefsirine yeltenmem; ancak Ebû Ubeyde bu kelimeden kastın doğan yıldızlar olduğunu belirtmiştir. 18 der. 2- İbn Abbas: İbn Dureyd, eserinde tercümânu l-kur an olarak bilinen ve tefsirde önemli bir yere sahip olan Abullah bin Abbas tan sadece yedi yerde bahsetmiştir 19 ki ondan naklettikleri de kıraate 20 ve tefsire dairdir. Örnek 1: Müellif, فتح kelimesinin anlamını açıklarken Fatiha suresinin Fatihatu l-kitap olarak isimlendirilmesi ile ilgili olarak İbn Abbas tan: Kinde kabilesine mensup bir kadının bana Gel hakemim/ فاحتتى هلم şeklinde hitabını işitene kadar Fatiha kelimesinin ne anlama geldiğini bilmiyordum. şeklinde nakilde bulunmaktadır. 21 Örnek 2: İbn Dureyd, Sâffât suresinde geçen ب ع ال kelimesini 22 izah eder- 11 Said olanlar ise cennettedirler. Gökler ve yer durdukça temelli kalacaklardır orada. Rabb inin / ع ط اء غ ي ر م ج ذ وذ dilediği başka. Bu, ardı arkası kesilmeyen bir atiyedir. 11/ Ebû Ubeyde Mamer b. el-müsennâ, Mecâzu l-kur ân, thk. M. Fuad Sezgin, (Kahire: Mektebetü l-hancî, trs), I., İbn Dureyd, Cemhere, I., Dediler ki: Sen ancak büyülenmişlerdensin! 26/153, 185. Musahhar kelimesinin ق ال وا إ ن ا أ نت م ن ال س ح ر ين insanın başından aklını alacak bir şekilde büyülenmiş kimse anlamına geldiği de söylenmiştir. Bu kelimenin Buceyle lügatinde mahlûk, yaratılmış anlamına geldiği rivayet edilmiştir. er-razî, Fahreddin b. Allâme Ziyaeddin Ömer, Tefsir-i Kebir/Mefatîhu l-gayb, trc. Suat Yıldırım ve arkadaşları, (Ankara: Akçağ Yayınları, 1992), XVII., 364. Ferrâ ise, içi boş olan karnı bulunan her şeye musahhar denilir, demiştir. Ebu Zekeriya Yahya b. Ziyad el-ferrâ,, Meani l-kur an, thk. İbrahim Şemseddin, (Beyrut: Dâru l-kütübi l-ilmiyye, 2002), II., 177. Kelimeye verilen bu manaya göre inkarcılar bu sözleriyle Sen de yiyip içmektesin ve sen de bir insansın. demek istemişlerdir. 15 Ebû Ubeyde, Mecaz, II., 89. Ebû Ubeyde, tefsirinde kelimeye tam olarak insanlardan ve canlılardan yiyecekle beslenenlerin tümü şeklinde mana vermiştir. 16 İbn Dureyd, Cemhere, II., /1. kaybolmasına Doğan yıldızların و الن از ع ات غ ر ق ا Ebû Ubeyde, Mecaz, II., 284; İbn Dureyd, Cemhere, III., İbn Dureyd, Cemhere, I., 278, 314; II., 4, 40, 296; III., 78, İbn Abbas tan sadece bir yerde kıraat nakletmiştir. İbn Dureyd, Cemhere, I., İbn Dureyd, Cemhere, II., /125. ediyorsunuz? Siz en güzel yaratıcıyı bırakıp ta Ba l e mi dua أ ت د ع ون ب ع ال و ت ذ ر ون أ ح س ن ال ال ق ني 83

6 ken İbn Abbas tan: Bir bedeviye Bu deve kimindir? şeklinde sorduğum zaman onun: Devenin sahibi انابعلها/ benim şeklindeki cevabını işitene kadar ب ع ل kelimesinin ne anlama geldiğini bilmiyordum. şeklindeki tefsiri nakletmiştir. 23 Örnek 3: İbn Dureyd, İsra suresindeki د ل وك kelimesini 24 İbn Abbas ın güneşin, göğün tepe noktasından batıya doğru meyletmesi şeklinde tefsir ettiğini ifade etmiştir Ebû Hâtim es-sicistânî: Cemhere de ismi oldukça sık geçen Ebû Hâtim es-sicistânî, İbn Dureyd in hocalarındandır. Önemli bir dilci olan Ebû Hâtim Garibu l-kur an sahasında da önemli bir yere sahiptir. 26 Müellif, hocası olan Ebû Hâtim den kelimelerin anlamı konusunda epeyce istifade etmiştir. O, bu tutumunu Kur an kelimelerini izah ederken de sürdürmektedir. Fakat onun tefsir ile ilgili Ebû Hâtim den nakilleri az sayıdadır. Örnek 1: Müellif, Zuhruf suresindeki الكتاب ام ifadesini 27 Ebû Hâtim in Ebû Ubeyde den de naklederek levh-i Mahfuz şeklinde tefsir ettiğini nakletmiştir. 28 Örnek 2: İbn Dureyd, Nebe suresinde geçen اب ا ح س kelimesini 29 izah ederken Ebû Hâtim den istifade etmiş ve onun bu ifadeyi yeterli anlamında tefsir ederken işittiğini söylemiştir. 30 Örnek 3: Yine Hûd suresindeki الت ن ور ifadesini 31 izah ederken İbn Dureyd, Ebû Hâtim den faydalanmış ve onun, söz konusu kelimenin sahih Arapça bir kelime olmadığını ve Arapların bu kelimeyi isim olarak bilmediklerini söylediğini ifade etmiştir İsim Vermediği Müfessirler: Müellif, ayetlerdeki kelimeleri açıklarken isim vermeksizin müfessirlerin ve âlimlerin kelimeye verdikleri anlamı zikretmiş, pek çok kelimenin izahında onlardan istifade etmiştir. Onlardan nakilde bulunurken de müfessirler dediler ki, müfessirler zikrettiler, müfessirlerden bir grup böyle zikretti, bazı müfessirler dedi ki, bir topluluk böyle tefsir etti gibi ifadeler kullanmıştır. 23 İbn Dureyd, Cemhere, I., Güneşin batıya meyletmesinden gecenin أ ق م الص ال ة ل د ل وك الش م س إ ل ى غ س ق الل ي ل و ق ر آن ال ف ج ر إ ن ق ر آن ال ف ج ر ك ان م ش ه ود ا kararmasına kadar namaz kıl; sabah vakti de namaz kıl, zira sabah namazı gözetilmektedir. 17/ İbn Dureyd, Cemhere, II., İbn Nedim, el-fihrist, (Mısır: Dâru l-marife, trs.), ss O, katımızda bulunan kitabın anasında/levh-i Mahfuz da mevcut, yüce ve و إ ن ه ف ي أ م ال ك ت اب ل د ي ن ا ل ع ل ي ح ك يم hikmetle dolu bir kitaptır. 43/4. 28 İbn Dureyd, Cemhere, I., /36. bağış Rabb inden bir karşılık olmak üzere yeterli bir ج ز اء م ن ر ب ك ع ط اء ح س اب ا 30 İbn Dureyd, Cemhere, I., /40. kaynayınca Nihayet emrimiz gelip de tennür (geminin kazanı) ح ت ى إ ذ ا ج اء أ م ر ن ا و ف ار الت ن ور İbn Dureyd, Cemhere, II.,

7 Örnek 1: Müellif س اج د م kelimesini 33 izah ederken kelimenin, kendisiyle secde edilen organlar manasını içerdiğini ve bu organlardan her birine mesced denildiğini ifade ettikten sonra Cin suresinde geçen bu ifadeyi müfessirlerden bir grubun da bu yönde üzerine secde edilen organlar olarak tefsir ettiklerini beyan etmiştir. 34 Örnek 2: İbn Dureyd, و ر اء kelimesini açıklarken müfessirlerin Hûd suresinde geçen bu kelimeyi 35 çocuğun çocuğu yani torun olarak tefsir ettiklerini ifade eder. 36 Örnek 3: Müellif, ayetlerde ق ان ت ني geçen kelimesi üzerinde dururken Ebû Ubeyde nin Ahzab suresinde geçen bu kelimeye 37 itaat edenler anlamını verdiğini ifade ettikten sonra Bakara suresindeki aynı kelimenin 38 namazdaki kunut olduğunu ve bunun namazda kıyamın uzatılması manasını içerdiğini ve müfessirlerin de aynı manaya işaret ettiklerini belirtir İsim Vermediği Dilciler: İbn Dureyd, çok olmamakla birlikte isim vermeksizin lügat ehli ifadesini kullanmak suretiyle dilcilerden ayetlerde geçen kelimelerin tefsiriyle ilgili birtakım nakillerde bulunmuş, kimi yerde kelimenin anlamı ile ilgili aralarında meydana gelen ihtilafları sunmuştur. 40 Örnek 1: Müellif, ف ت ح fiilini izah ederken bundan türeyen فتح م kelimesinin hazine/kenz anlamına geldiğini ifade ettikten sonra bazı dilcilerin de kelimeye bu şekilde mana verdiklerini ve Kasas suresindeki ف ات م kelimesinin 41 aynı manada tefsir edildiğini beyan etmiştir. 42 Örnek 2: Yine müellif, ضع خ fiilinin zelil olmak anlamına geldiğini ve Ebû Ubeyde nin de bu şekilde anladığını ifade ettikten sonra Şuarâ suresinde geçen kelimesi 43 ile ilgili olarak dilcilerden bir topluluğun ona itaat ve zillet için خ اض ع ني boynunu ve başını eğen anlamını verdiğini söyler Secde etme yerleri/mescitler Allah ındır. Hem Allah a hem de başkasına dua و أ ن ال س اج د لل ف ال ت د ع وا م ع الل أ ح د ا etmeyiniz. 72/ İbn Dureyd, Cemhere, II., Hanımı ayakta idi. Bunun üzerine güldü. Biz de ona و ام ر أ ت ه ق آئ م ة ف ض ح ك ت ف ب ش ر ن اه ا ب إ س ح ق و م ن و ر اء إ س ح ق ي ع ق وب İshak ı, İshak tan sonrası olan Yakub u/torunu müjdeledik. 11/ İbn Dureyd, Cemhere, I., /35. kadınlar itaat eden erkekler ve itaat eden و ال ق ان ت ني و ال ق ان ت ات Namazlarınızı ve orta namazı muhafaza ediniz de Allah için ح اف ظ وا ع ل ى الص ل و ات والص ال ة ال و س ط ى و ق وم وا لل ه ق ان ت ني 38 uzunca kıyamda durunuz. 2/ İbn Dureyd, Cemhere, II., İbn Dureyd, Cemhere, III., Biz ona öyle hazineler vermiştik ki, anahtarlarını güçlü و آت ي ن اه م ن ال ك ن وز م ا إ ن م ف احت ه ل ت ن وء ب ال ع ص ب ة أ ول ي ال ق و ة kuvvetli bir topluluk zor taşırdı 28/ İbn Dureyd, Cemhere, II., ki, Eğer dileseydik onlara gökten öyle bir mûcize indirirdik إ ن ن ش أ ن ن ز ل ع ل ي ه م م ن الس م اء آي ة ف ظ ل ت أ ع ن اق ه م ل ه ا خ اض ع ني onun karşısında boyun bükerlerdi. 26/4. 44 İbn Dureyd, Cemhere, II.,

8 Örnek 3: İbn Dureyd, كنن fiilinin manasının örtmek anlamına geldiğini, fakat Esmaî in bu fiille ilgili görüş belirtmediğini, bazı dilcilerin de bu fiile örtmek anlamını verdiklerini ve Sâffât suresinde geçen م ك ن ون 45 ve Kasas suresinde geçen söyler kelimelerinin bu anlamda olduğunu ifade ettiklerini ت ك ن Bunların yanında İbn Dureyd, ayetlerdeki kelimelerin izahında kendi eseri olan Lugâtü l-kur an adlı eserinden kimi zaman nakiller yapmıştır. 48 Ayrıca ilk defa Kur an ı baştan sona tefsir eden Mukatil bin Süleyman dan ise sadece bir yerde rivayet aktarmakla yetinmiştir Hiçbir İsim Zikretmeksizin bu şekilde tefsir edildi Şeklindeki Nakiller: Dilde söz sahibi olduğu kadar tefsirde de önemli bir birikimi olduğu anlaşılan İbn Dureyd, eserinde ele aldığı kelimelerin Kur an daki kullanımlarına çoğu zaman yer vermiş ve onları açıklamaya gayret etmiştir. Bunu yaparken yukarıda saydığımız referanslarına ilaveten pek çok yerde kelimeye verdiği anlamı teyit edecek tarzda bu şekilde tefsir edildi gibi ifadelerle kaynak vermeksizin nakillerde bulunmuş ve onlardan epeyce istifade etmiştir. Örnek 1: Müellif, ت ل kelimesinin yere yatırmak anlamına geldiğini beyan ettikten sonra Sâffât suresinde geçen ت ل ه kelimesinin 50 de bu şekilde tefsir edildiğini ifade etmiştir. 51 Örnek 2: ح صر kelimesinin izahında ص ير ا ح ifadesinin hapsetme yeri anlamına geldiğini ifade eden İbn Dureyd, İsrâ suresindeki ص ير ا ح kelimesinin 52 de bu şekilde tefsir edildiğini beyan etmiştir. 53 Örnek 3: Yine müellif م ز ع fiilinden türeyen يم ز ع kelimesinin kefil anlamına geldiğini beyan ettikten sonra Yusuf suresinde geçen bu kelimenin 54 bu manada tefsir edildiğini söylemiştir. 55 B- Manayı Kanıtlamak İçin Ayetleri Açıklama Tarzı Müellif, lügatinde azımsanamayacak derecede Kur an dan kelimeler tefsir etmiştir. Söz konusu kelimelerin tefsirini yaparken rivayet ve dirayet metodunu uy /49. gibidirler. Sanki onlar örtülü yumurta ك أ ن ه ن ب ي ض م ك ن ون 46 bilir. Rabb in, onların göğüslerinin gizlediklerini ve açığa çıkardıklarını و ر ب ك ي ع ل م م ا ت ك ن ص د ور ه م و م ا ي ع ل ن ون 28/ İbn Dureyd, Cemhere, I., İbn Dureyd, Cemhere, II., 400; III., 78, 242, İbn Dureyd, Cemhere, III., /103. yatırınca. İkisi de Allah a teslimiyet gösterip babası, oğlunu alnı üzerine yere ف ل م ا أ س ل م ا و ت ل ه ل ل ج ب ني İbn Dureyd, Cemhere, I., /8 kıldık. Cehennemi de kâfirler için hapishane و ج ع ل ن ا ج ه ن م ل ل ك اف ر ين ح ص ير ا 53 İbn Dureyd, Cemhere, II., 134. getirirse, Dediler ki: Hükümdarın su tasını kaybettik, kim onu ق ال وا ن ف ق د ص و اع ال ل ك و ل ن ج اء ب ه ح م ل ب ع ير و أ ن ا ب ه ز ع يم 54 bir deve yükü vardır ve ben buna kefilim. 12/ İbn Dureyd, Cemhere, III., 7. 86

9 gulamıştır. Bu başlık altında İbn Dureyd in tefsirdeki metodunu ortaya koymak istiyoruz. 1- Rivayet Tefsiri Metoduyla Açıklaması: Bilindiği gibi ayetleri beyan ve tafsil etmek için, bizzat yine Kur an daki başka ayetlerle, Hz. Peygamberin, sahabenin sözleriyle açıklama şekline rivayet tefsiri denir. 56 Müellif, ayetleri tefsir ederken nadiren de olsa rivayet tefsir metoduna başvurmuştur. a- Kur an ı Kur an la Tefsir Etmek Suretiyle: İbn Dureyd, üzerinde durduğu kelimelerden, ayetlerde geçenlerin manalarını, başka ayetlerle tefsir etme yoluna gitmiştir. Fakat onun eserinde, bu tür tefsir metoduna pek az rastlamaktayız. Örnek 1: Kelimenin sarf yönüyle kullanımı ile ilgili olarak müellif, Kamer suresinde geçen ال ت ق ني ف ي ج ن ات و ن ه ر إ ن ayetindeki 57 ر ن ه kelimesinin tekil olmasına rağmen dilin, bu kelimenin çoğul olmasını gerekli kıldığını ifade ettikten sonra bu tür bir yapının Nur suresindeki الط ف ل ال ذ ين ل م ي ظ ه ر وا ع ل ى ع و ر ات الن س اء أ و ayetinde 58 geçen ف ل الط kelimesinde mevcut olduğunu ifade etmek suretiyle kelimenin anlam yapısını ortaya koymuştur. 59 Örnek 2: Müellif, خلق kelimesini izah ederken Ankebût suresinde geçen et- ifadesinin 60 uydurmak, ihdas etmek anlamında olduğunu ifade و ت خ ل ق ون إ ف ك ا tikten sonra bu mananın En âm suresinde geçen و خ ر ق وا ل ه ب ن ني و ب ن ات 61 ifadesiyle aynı olduğunu ortaya koymak üzere söz konusu ayeti zikretmiştir. 62 b- Hadisle Tefsir Etmek Suretiyle: İbn Dureyd, kelimelerin anlamlarını açıklarken hadislerden bolca istifade etmiştir. Fakat müellif, ayetlerde geçen kelimelere mana verirken hadislere nadiren atıfta bulunmuştur. Örnek 1: Müellif, ن ل kelimesinin sözdeki üslup anlamına geldiğini ifade et- 63 و ل ت ع ر ف ن ه م ف ي ل ن ال ق و ل tikten sonra söz konusu kelimenin Muhammed suresindeki 56 İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Usulü, (Ankara: TDV. Yayınları, 1997), s Kamer 54/ Nur 24/ İbn Dureyd, Cemhere, II., Muhakkak sizler Allah a ve O ndan başkalarına kulluk ediyorsunuz da إ ن ا ت ع ب د ون م ن د ون الل أ و ث ان ا و ت خ ل ق ون إ ف ك ا ifk uyduruyorsunuz/ihdas ediyorsunuz 29/ Cinleri, onları O yarattığı halde Allah a ortak ettiler de و ج ع ل وا لل ه ش ر ك اء ال ن و خ ل ق ه م و خ ر ق وا ل ه ب ن ني و ب ن ات ب غ ي ر ع ل م... ilimleri olmadığı halde Allah a kızlar ve oğullar ihdas ettiler/uydurdular 6/ İbn Dureyd, Cemhere, II., 240. gösterirdik; Dileseydik, onları sana و ل و ن ش اء ل ر ي ن اك ه م ف ل ع ر ف ت ه م ب س يم اه م و ل ت ع ر ف ن ه م ف ي ل ن ال ق و ل و الل ي ع ل م أ ع م ال ك م 63 sen de onları yüzlerinden tanırdın. Muhakkak sen, onları sözlerindeki üsluptan da tanırsın; Allah işlediklerinizi bilir. 47/30. 87

10 إ ن ك م ت خ ت ص م ون إ ل ي و ل ع ل أ ح د ك م أ ل ن ifadede de bu manada kullanıldığını belirtmiş ve zikretmiştir hadisini, kelimenin manasını teyit için ب ح ج ت ه Örnek 2: جرح kelimesinin izahında müellif, söz konusu kelimenin kesp etmek anlamına geldiğini beyan ettikten sonra söz konusu kelimenin Câsiye suresinde 66 de bu manada kullanıldığını söyleyerek الوارح يوم القيامة فتنطق 67 hadisini de ayetteki bu kelimenin tefsiri için zikretmiştir. 68 Örnek 3: İbn Dureyd, حور kelimesinin sulhtan sonra fesada, fazlalıktan sonra noksanlığa rücu/dönüş anlamına geldiğini ifade ettikten sonra İnşikâk suresindeki ظ ن أ ن ل ن ي ح ور إ ن ه ayetinde 69 geçen bu kelimenin Ebû Ubeyde den nakille haşrolmak manasında olduğunu ve إني أعوذ بك من احلور بعد الكور اللهم hadisinde dönüş 70 manasında kullanıldığını beyan ederek ayetteki kelimenin manasını hadisle desteklemiştir. 71 c- Hadis Dışındaki Nakillerle Tefsir Etmek Suretiyle: İbn Dureyd, lügatinde Kur an kelimelerini izah ederken sahabeden ve tabiûndan İbn Abbas haricinde hiç kimseden nakilde bulunmamıştır. İbn Abbas tan naklettiği tefsir örneklerini yukarıda verdiğimiz için burada üzerinde durmayacağız. Fakat kelimelerin kıraatleri ile ilgili bazı sahabenin isimlerini zikretmiştir ki bunları yeri geldiğinde ifade edeceğiz. Diğer taraftan müellif in müfessirlerden naklettiği tefsir örneklerini de aynı şekilde yukarıda verdiğimiz için burada onlara değinmeyi gerekli görmüyoruz. 2- Dirayet Tefsiri Metoduyla Açıklaması: Rivayetlere münhasır kalmayıp dil ve edebiyat gibi çeşitli bilgilere dayanılarak yapılan tefsirlere dirayet tefsiri denir. 72 Bu tefsir çeşidinde müfessirin görüşleri daha ağır basmaktadır. İbn Dureyd, üzerinde durduğu Kur an kelimelerini açıklarken dirayet metodunu oldukça sık kullanmıştır. إ نم ك م ت خ ت ص م ون إ ل يم و ل ع لم أ ح د ك م أ حل ن ب ح جم ت ه م ن ص اح ب ه و إ نم ا أ ن ا ب ش ر ف م ن ق ط ع ت ل ه م ن م ال أ خ يه ش ي ئ ا ف إ نم ا أ ق ط ع ل ه ق ط ع ة م ن 64 an- Ben ancak bir beşerim. Bana davalaşarak gelirsiniz. Biriniz diğerinden daha beliğ ve delillerini güzel, النم ار latabilir (ve ben de onu doğru söyleyen bir adam sanıp lehine hükmederim) Binaenaleyh ben (haksızlıkla) kimin için kardeşinden bir mal parçası kopardımsa onun için ateşten bir parça koparmışımdır. Buharî, Şehadat 27, Mezâlim 16, Hiyel 9, Ahkam 20, 29, 31; Müslim, Akdiye İbn Dureyd, Cemhere, II., 192. Kötülükleri kesp edenler, kendilerini iman أ م ح س ب ال ذ ين اج ت ر ح وا الس ي ئ ات أه ن ن ع ل ه م ك ال ذ ين آم ن وا و ع م ل وا الص ال ات س و اء 66 edip salih amel yapanlarla eşit tutacağımızı sanırlar 45/ Bütün organlarlar kıyamet günü konuşur. Araştırmalarımıza rağmen İbn Dureyd in zikrettiği bu hadisin kaynağını tespit edemedik. 68 İbn Dureyd, Cemhere, II., O asla dönmeyeceğini/diriltilmeyeceğini zannetti. 84/ Allah ım, fazlalıktan sonra noksanlığa dönmekten sana sığınırım. Müslim, Hacc, 26; Tirmizi, Daavât, 41; İbn Mâce, Dua, İbn Dureyd, Cemhere, II., Cerrahoğlu, Tefsir Usulü,

11 a- Filolojiye Dayalı Tefsir Etmek Suretiyle: Her şeyden önce İbn Dureyd in bu eseri bir tefsir olmadığı için, o öncelikli olarak ayetleri tefsir etmeyi amaçlamamıştır. O, ele aldığı kelimelere yüklediği anlamların doğruluğunu ispat etmek maksadıyla söz konusu kelimelerin geçtiği ayetlere değinmiştir. Fakat onun bu çalışması yine de değindiği ayetlerin manalarının anlaşılmasında önemli bir filolojik tefsir faaliyeti olarak görülmelidir. Bu çerçevede müellif, üzerinde durduğu kelimelerin lügat anlamlarını ve sarf yapılarını verdikten sonra ayetlerdeki karşılıklarına atıfta bulunmaktadır. Örnek 1: Müellifin, zaman zaman Arapların bir kelimeyi hangi anlamda kullandığını belirtmek suretiyle ayeti tefsir ettiğine şahit oluyoruz. Nitekim ر ب ح kelimesini açıklarken Arapların, çok olması koşuluyla acı suya ve tatlı suya ر ب ح dediklerini belirtmekte ve Rahman suresinde bu kelimenin 73 acı ve tatlı su anlamına geldiğini ifade etmek suretiyle kelimeyi filolojik olarak izah etmiştir. 74 Örnek 2: İbn Dureyd, عوج kelimesinin mastarının vav ve ya harfi ile de iki farklı şekilde kullanılabildiğini beyan ettikten sonra kelimenin ilk harfi olan ayn harfinin fethalı olması durumunda gözle görülebilen kusurlar, aynı harfin kesreli olması durumunda ise bu defa mananın gözle görülmeyen kusurlar anlamını ifade ettiğini ve bunun örneğinin dinde ve başka şeylerde olan kusurlar olduğunu belirtmiş ve bu ikinci anlamı içeren و ج ا ع kelimesinin bu anlamını taşıyan A râf suresinde 75 ve Zümer suresinde 76 iki ayeti zikretmiştir. 77 Örnek 3: رحل kelimesinin izahını yaparken, bu kökten gelen راحلة kelimesinin aslında meful konumunda kalb olunmuş bir fail olduğunu belirten müellif, bu durumun Kur an da kullanıldığına işaret etmek üzere şu iki ayeti misal verir ve ال Yine. demektir مرضية 78 yani ع يش ة ر اض ي ة eder: kelimelerin manalarını beyan demektir. 79 İbn Dureyd bu şekilde ayetlerde المعصوم yani ع اص م ال ي و م م ن أ م ر الله geçen fail kalıbındaki bazı kelimelerin meful anlamında olduğunu beyan etmiştir. 80 İbn Dureyd, Kur an kelimelerinin tefsirinde zaman zaman şiirlere müracaat etmiş ve onlardan epeyce faydalanmıştır. O, önce ayetteki kelimenin anlamını vermiş ve hemen akabinde kelimeye verdiği manayı teyit eden şiiri zikretmiştir. Örnek 1: Müellif, حزب kelimesinin meyletmek anlamını içerdiğini belirttik /19. salıverdi Birbiriyle karşılaşan acı ve tatlı iki suyu م ر ج ال ب ح ر ي ن ي ل ت ق ي ان 74 İbn Dureyd, Cemhere, I., arayanlar- Onlar, Allah yolundan alıkoyan ve onda kusur ال ذ ين ي ص د ون ع ن س ب يل الله و ي ب غ ون ه ا ع و ج ا و ه م ب اآلخ ر ة ك اف ر ون dır. Onlar ahireti de inkâr edenlerdir. 7/ /28 için Kusuru olmayan Arapça Kur an, onların (şirkten) sakınmaları ق رآن ا ع ر ب ي ا غ ي ر ذ ي ع و ج ل ع ل ه م ي ت ق ون 77 İbn Dureyd, Cemhere, II., /7. O, razı olunmuş bir yaşam içerisindedir. Karia ف ه و ف ي ع يش ة ر اض ي ة 79 Oğlu: Dağa ق ال س آو ي إ ل ى ج ب ل ي ع ص م ن ي م ن ال اء ق ال ال ع اص م ال ي و م م ن أ م ر الله إ ال م ن ر ح م و ح ال ب ي ن ه م ا ال و ج ف ك ان م ن ال غ ر ق ني sığınırım, beni sudan kurtarır. deyince, Nuh: Bugün Allah ın buyruğundan O nun merhamet ettikleri dışında kurtulacak yoktur. dedi. Aralarına dalga girdi, oğlu da boğulanlara karıştı. Hûd 11/ İbn Dureyd, Cemhere, II.,

12 ه م ال غ ال ب ون ten sonra Maide suresindeki ayetini 81 şahit göstermiş ve şair ف إ ن ح ز ب الله Râciz den: Yalancı insanların sözlerini açığa çıkardım; Bilal bana meyletmişken nasıl zayıf ve cılız olabilirim ki? şiirini zikretmiştir. 82 Örnek 2: Yine İbn Dureyd, م ز ع kelimesinin daha çok batıl üzerine vâki olma ز ع م ال ذ ين ك ف ر وا أ ن ل ن durumunu ifade ettiğini belirttikten sonra Tegâbun suresindeki ayeti 83 zikretmekte ve bu manayla ilgili Ka b bin Malik ten: Sahîne Rabb ine ي ب ع ث وا galip geleceğini za metti/sandı; muhakkak galip gelenlerin en galibi kesinlikle galip gelir. şiirini nakletmektedir. 84 Örnek 3: قطط kavramını açıklayan müellif, bu kelimenin yazgı veya nasip anlamına geldiğini ifade ettikten sonra Sâd suresindeki ع ج ل ل ن ا ق ط ن ا 85 ibareyi zikretmiş ve şair A şâ dan: Melik Numan değildir karşılaştığım gün; ümmetiyle birlikte, nasipleri dağıtan ve birini diğerine üstün tutan şiirini nakletmiştir. 86 b- Kendi Reyi ile Tefsir Etmek Suretiyle: Dirayet tefsirinde müfessirin kendi reyi ile yaptığı tefsir önemli bir yer tutar. O, ele aldığı ayeti, kendi ilmî birikimi ile yorumlayabilir. Müellif İbn Dureyd de lügatinde pek çok Kur an kelimesini çoğu zaman kendi reyi ile tefsir etmiştir. Elbette onun bu tefsiri, sadece ayetteki kelimenin anlamını vermekle sınırlı kalmaktadır. Örnek 1: Müellif, ص ح ص ح kelimesinin vuzuha kavuşmak, zuhur etmek anla- 87 اآلن ح ص ح ص ال ق mına geldiğini beyan ettikten sonra kelimenin Yusuf suresindeki ibarede de aynı anlamda kullanıldığına vurgu yapmıştır. 88 Örnek 2: İbn Dureyd, جدد kelimesinin atın veya eşeğin sırtındaki renkli çizgi anlamına geldiğini söyledikten sonra Fâtır suresindeki ن ال ب ال ج د د ب يض و م ibaresinde de aynı anlamda kullanıldığını ve ayette 89 dağların renginden ayrı olan yollar manasını ifade ettiğini belirtmiştir. 90 Örnek 3: Yine رمز kelimesinin ima etmek, vahyetmek anlamlarına geldiği- 81 muhak- Kim Allah ı, resulünü ve iman edenleri dost edinirse و م ن ي ت و ل الله و ر س ول ه و ال ذ ين آم ن وا ف إ ن ح ز ب الله ه م ال غ ال ب ون kak ki Allah a meyledenler galip olanlardır. 5/ İbn Dureyd, Cemhere, I., İnkâr edenler diriltilmeyeceklerini ز ع م ال ذ ين ك ف ر وا أ ن ل ن ي ب ع ث وا ق ل ب ل ى و ر ب ي ل ت ب ع ث ن ث م ل ت ن ب ؤ ن ب ا ع م ل ت م و ذ ل ك ع ل ى الل ي س ير za mettiler. De ki: Kesinlikle Rabb ime and olsun ki diriltileceksiniz de sonra yaptıklarınız size bildirilecektir. Bu Allah a kolaydır. 64/7. 84 İbn Dureyd, Cemhere, III., hemence- Bir de: Rabb imiz, hesap günü gelmeden önce bize düşen payımızı و ق ال وا ر ب ن ا ع ج ل ل ن ا ق ط ن ا ق ب ل ي و م ال س اب cik ver! dediler. 38/ İbn Dureyd, Cemhere, I., Aziz in karısı: Şimdi hakikat ortaya çıkmış...ق ال ت ام ر أ ة ال ع ز يز اآلن ح ص ح ص ال ق أ ن ا ر او دت ه ع ن ن ف س ه و إ ن ه ل ن الص اد ق ني oldu, ben ondan murat almak istedim, muhakkak o sadıklardandır. 12/ İbn Dureyd, Cemhere, I., 137. أ نز ل م ن الس م اء م اء ف أ خ ر ج ن ا ب ه ث م ر ات م خ ت ل ف ا أ ل و ان ه ا و م ن ال ب ال ج د د ب يض و ح م ر م خ ت ل ف أ ل و ان ه ا و غ ر اب يب س ود 89 gökten su indirdiğini görmez misin? Biz onunla türlü türlü renkte ürünler yetiştirmiş; dağlarda da beyaz, kırmızı, siyah ve türlü renkte çizgiler/yollar var etmişizdir. 35/ İbn Dureyd, Cemhere, II., 71. Allah ın أ ل م ت ر أ ن الل 90

13 ni ifade eden İbn Dureyd, kelimenin Al-i İmran suresinde geçen ayette 91 kullanıldığını ve işaret etmek manasına geldiğini beyan etmiştir. 92 İbn Dureyd, ayetlerde geçen kelimelerin tefsirini yaptığı hemen her yerde tefsirinin sonuna mutlaka Allah daha iyi bilir./allahu a lem ifadesini kullanmıştır. Ayrıca kimi Kur an kelimelerini tefsir etmekten kaçınmış ve bunu da Bu konuda konuşmayı sevmiyorum. şeklinde ifade etmiştir. Mesela mesih kelimesinin izahında Hz. İsa nın bu şekilde vasfedildiğini fakat ona bu ismi Allah ın verdiğini ve bu konuda konuşmayı sevmediğini ifade etmektedir. 93 Onun bu ifadelerinden, Kur an ı tefsir konusunda bir çekince hali içerisinde olduğunu anlıyoruz. Benzer ifadeleri, İbn Dureyd den yaklaşık bir asır önce vefat etmiş olan ünlü Arap dilbilimcisi Esmaî (Ö. 216/831) için de kullanan İbn Dureyd, onun pek çok Kur an kelimesi hakkında görüş bildirmekten kaçındığını eserinde zikreder. 94 Bu durum, Esmaî nin Kur an tefsiri ve hadisle meşgul olmayı çok tehlikeli bulmasından kaynaklanmaktadır. 95 Bu tutumun, aradan bir asır geçmesine rağmen az da olsa İbn Dureyd in üzerinde ve yaşadığı dönemde hala etkisini devam ettirdiğini söyleyebiliriz. C- Kur an İlimleriyle İlgili Nakilleri İbn Dureyd, Kur an ilimleriyle ilgili eserinde pek çok bilgi sunmaktadır. Kelimelerden müteşabih olanlarını yorumlamıştır. Müellif, onların kimi zaman vücûhuna değinmekte, kimi zaman garib ve müphem olanları açıklamakta, muarrab olanlara atıfta bulunmakta ve pek çok yerde kıraat farklılıklarını ortaya koymaktadır. 1- Müteşabih kelimeleri açıklaması: Birçok manaya ihtimali olup, bu manalardan birini tayin edebilmek için haricî bir delile ihtiyacı olan ayetlere müteşabih ayetler denilmektedir. 96 Müfessirlerin ekseriyeti bu türden ayetleri tefsir etme yoluna gitmişlerdir. İbn Dureyd de pek az olmakla birlikte bazen ayetlerde geçen müteşabih kelimeleri tefsir etmiş çoğu zaman da onları tefsir etmekten kaçınmıştır. Örnek 1: Müellif, Burûc suresinde geçen Levh-i Mahfûz u 97 tefsir etmekten kaçınmış ve bu ifade ile ilgili olarak şu açıklamayı yapmıştır: Biz bunun künhüne ve özelliklerine vakıf olamadığımız gibi ne olduğu konusunda bir cevazımız da olamaz. Bu konuda söylenecek söz, Kur an a ve lügate sığınmaktır Rabb im! Dedi: Bana bir delil göster! O da: Senin delilin ق ال ر ب اج ع ل ل ي آي ة ق ال آي ت ك أ ال ت ك ل م الن اس ث ال ث ة أ ي ام إ ال ر م ز ا insanlarla işaretleşme hariç üç gün konuşmamandır 3/ İbn Dureyd, Cemhere, II., İbn Dureyd, Cemhere, II., 156. Müellifin bu tür yaklaşımları için bkz. II., 140, III., İbn Dureyd, Cemhere, I., 172, III., 146, 434, 435, 437, 465, Cerrahoğlu, Tefsir Usulü, s Cerrahoğlu, Tefsir Usulü, s /22 Mahfuz da Levh-i ف ي ل و ح م ح ف وظ 98 İbn Dureyd, Cemhere, II.,

14 Örnek 2: İbn Dureyd, Hakka suresinde geçen, Allah a nispet edilen ve sağ el anlamına gelen ني ي kelimesini 99 Ebû Ubeyde den naklederek kuvvet anlamına geldiğini ve Zümer suresindeki ayette 100 de aynı manada kullanıldığını ifade etmiştir. 101 Örnek 3: Ruh konusunda çekimser kalan İbn Dureyd, ruhun ne olduğu konusunda kişinin herhangi bir tefsiri öncelemesinin gereksiz olduğunu zira ayette: Sana ruh tan soruyorlar, de ki: Ruh Rabb imin emrindendir, ondan size pek az ilim verildi. 102 buyrulduğunu, bu konuda ilim ehline sorulduğunu, onların da Allah ın kapalı bıraktığını ben de kapalı bırakıyorum. dediklerini ifade eder Ayetlerdeki müphemliği açıklaması: Kur an da kimi veya neyi karşıladığı bilinmeyen, anlamı kapalı olan ism-i mevsuller, ism-i işaretler, zamirler, cins isimler, belirsiz yer ve zaman zarfları, belirsiz miktar bildiren kelimelere mübhemâtu l- Kur an denilir. 104 İbn Dureyd, Kur an kelimelerinin manalarını beyan ederken kimi zaman onlardaki müphemliği verdiği bilgilerle gidermiştir. Örnek 1: Müellif, حضور kelimesinin Yemen de bir yer olduğunu, Enbiya suresinde geçen Onlar bizim baskınımızı hissettiklerinde, oradan kaçmaya koyuluyorlardı. 105 ayetinde ifade edilen, insanların kendisinden kaçtıkları yerin Hadûr isimli yerleşim yeri olduğunu ve Allah ın bu yerin sakinlerine Şuayb bin Zî Mehdem i peygamber olarak gönderdiğini, onların da bu peygamberi öldürdüklerini zikretmek suretiyle ayette geçen müphem mekanı ve müphem kişileri açığa çıkarmıştır. 106 Örnek 2: İbn Dureyd, Zuhruf suresinde Bu Kur an, iki şehrin birinden bir büyük adama indirilmeli değil miydi? dediler. 107 şeklindeki ayette geçen iki şehirdeki büyük adam ifadesinden kastedilenin Velid bin Muğîre ve Ahnes bin Şerîk olduğunu belirterek ayetteki müphem şahısları açıklamıştır. 108 Örnek 3: Yine خصم kelimesinin üzerinde duran müellif, Sâd suresinde Bir de davacıların kıssası geldi mi sana? Hani mihraba ulaşmışlardı. 109 şeklinde ifade edilen ayette geçen davacılar/ ص م ال kelimesinin Hz. Davud a gelen ve kendisinin onlardan çekindiği melekler olduğunu beyan etmek suretiyle ayetteki müphem 69/45. yakalardık. Muhakkak biz onu kuvvetle ل خ ذ ن ا م ن ه ب ال ي م ني 99 Allah ı hakkıyla و م ا ق د ر وا الل ح ق ق د ر ه و ال ر ض ج م يع ا ق ب ض ت ه ي و م ال ق ي ام ة و الس ماو ات م ط و ي ات ب ي م ين ه س ب ح ان ه و ت ع ال ى ع م ا ي ش ر ك ون 100 takdir edemediler. Hâlbuki bütün yer kıyamet günü O nun avucundadır. Gökler de kuvvetiyle dürülmüştür. O, onların ortak koştuklarından münezzehtir. 39/ İbn Dureyd, Cemhere, III., /85 İsrâ و ي س أ ل ون ك ع ن الر وح ق ل الر وح م ن أ م ر ر ب ي و م ا أ وت يت م م ن ال ع ل م إ ال ق ل يال İbn Dureyd, Cemhere, II., Mustafa Özel, Kur an ve Tefsir Terimleri Sözlüğü, (İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2006), ss /12 ف ل م ا أ ح س وا ب أ س ن ا إ ذ ا ه م م ن ه ا ي ر ك ض ون İbn Dureyd, Cemhere, II., /31 و ق ال وا ل و ال ن ز ل ه ذ ا ال ق ر آن ع ل ى ر ج ل م ن ال ق ر ي ت ني ع ظ يم İbn Dureyd, Cemhere, II., /21 و ه ل أ ت اك ن ب أ ال ص م إ ذ ت س و ر وا ال ر اب

15 davacı kimseleri açıklamıştır Kelimelerin vücûhunu beyan etmesi: Bir kelimenin bir ayette ifade ettiği mana, yine aynı kelimenin diğer ayetlerde ifade ettiği anlamların farklı olmasına vücûh denilmektedir. 111 Kur an kelimeleri ile ilgili önemli bir bilgi birikimine sahip olduğu anlaşılan İbn Dureyd, eserinde bazen ayetteki kelimenin diğer ayetlerde hangi anlamda geçtiğine değinmiştir. Örnek 1: Müellif, din kelimesinin, Allah ın gönderdiği ve İslam ı ifade etmek üzere millet anlamının yanı sıra Yusuf suresinde kanun/düzen, 112 Fatiha suresinde ise ceza/karşılık 113 manalarına da geldiğini ifade etmektedir. 114 Örnek 2: Ayetlerde geçen Furkan kelimesi ile ilgili olarak İbn Dureyd, bu kelimenin Kur anda farklı yerlerde kullanıldığını ifade ettikten sonra onun, Furkan suresindeki ayette Kur an 115, Enfal suresindeki ayette yardım 116, anlamına geldiğini belirtmiş ve ayet zikretmeksizin kelimenin burhan manasının da olduğunu ve bunun, müellife ait olan Kitabu Lügâti l-kur an adlı eserde anlatıldığını söylemiştir. 117 Örnek 3: Yine İbn Dureyd, za m kelimesinin, Tegâbun suresindeki ayette 118 batılı gerçek kabul etmek ve Yusuf suresindeki ayette 119 de kefil şeklinde iki farklı anlamda kullanıldığını ifade etmiştir Kelimelerin muarrablığını açıklaması: Arap olmayanların herhangi bir mana için koydukları lafzı Arapların da aynı anlam amacıyla kullanmalarına muarrab denir. Kur an da Arapça kelime olup olmadığı konusu âlimler tarafından tartışılmıştır. Bir kısmı, Kur an da yabancı kelimelerin olamayacağını iddia ederken diğerleri ise Kur an da yabancı kelimelerin bulunduğunu ve bulunmasının da doğal olduğunu ifade etmişlerdir. 121 Bir dilci olarak İbn Dureyd in, eserinden anladığımıza göre Kur an da Arapça olmayan kelimelerin mevcudiyetini kabul ettiğini anlıyoruz. Müellifin, kimi zaman kelimenin aidiyeti mevzu bahis olduğu yerde 110 İbn Dureyd, Cemhere, II., Cerrahoğlu, Tefsir Usulü, 184. İşte Yusuf a böyle bir tuzak öğrettik, yoksa kralın ك ذ ل ك ك د ن ا ل ي وس ف م ا ك ان ل ي أ خ ذ أ خ اه ف ي د ين ال ل ك إ ال أ ن ي ش اء düzenine göre kardeşini tutamayacaktı. Ancak Allah ın dilemesi hariç 12/76. 1/4. maliki. Ceza/karşılık verme gününün م ل ك ي و م الد ين İbn Dureyd, Cemhere, II., yücedir. Kur an ı âlemlere uyarıcı olsun diye kuluna indiren ne ت ب ار ك ال ذ ي ن ز ل ال ف ر ق ان ع ل ى ع ب د ه ل ي ك ون ل ل ع ال ني ن ذ ير ا /1. Allah a ve iki topluluğun karşılaştığı günde إ ن ك نت م آم نت م ب الله و م ا أ نز ل ن ا ع ل ى ع ب د ن ا ي و م ال ف ر ق ان ي و م ال ت ق ى ال م ع ان 116 yardım etme gününde kulumuza indirdiğimize inanıyorsanız 8/ İbn Dureyd, Cemhere, II., 400. İnkâr edenler diriltilmeyeceklerini ز ع م ال ذ ين ك ف ر وا أ ن ل ن ي ب ع ث وا ق ل ب ل ى و ر ب ي ل ت ب ع ث ن ث م ل ت ن ب ؤ ن ب ا ع م ل ت م و ذ ل ك ع ل ى الل ي س ير 118 za mettiler. De ki: Kesinlikle Rabb ime and olsun ki diriltileceksiniz de sonra yaptıklarınız size bildirilecektir. Bu Allah a kolaydır. 64/7. getirirse, Dediler ki: Hükümdarın su tasını kaybettik, kim onu ق ال وا ن ف ق د ص و اع ال ل ك و ل ن ج اء ب ه ح م ل ب ع ير و أ ن ا ب ه ز ع يم 119 bir deve yükü vardır ve ben buna kefilim. 12/ İbn Dureyd, Cemhere, III., Hüseyin Yaşar, Kur an da Anlamı Kapalı Ayetler, (İstanbul: Beyan Yayınları, trs), ss

16 Kur an da Arapların tanıdıkları kelimelerle kendilerine hitap edildiği 122 şeklindeki ifadesinden anladığımıza göre Kur an, Arapların tanımadığı kavramları kullanmamıştır. Dolayısıyla muarrablık ancak Kur an dan önce Arap diline girip ona yerleşmesiyle oluşmuş ve kullanımı yaygınlaştığı için Kur an onların aşina olduğu bu kelimeleri kullanmıştır. Yoksa Kur an, söz konusu kelimeleri Arapçalaştırmamıştır. Örnek 1: Müellif, Kur an da sadece bir yerde geçen د ين ار kelimesinin 123 Farsça olduğunu beyan etmiştir. 124 Örnek 2: İbn Dureyd, Kur an da birkaç defa geçen ور الط kelimesinin 125 bir dağ ismi olduğunu söyleyenlerin yanında, onun Süryanca kökenli bir kelime olup bu dilde dağ kelimesinin karşılığı olduğunu ifade edenlerin de bulunduğunu, bu kelimenin bazı dillerde الطيرة şeklinde kullanıldığını zikretmiştir. 126 Örnek 3: Yine İbn Dureyd, nasip, pay gibi anlamlara gelen ن ق ط kelimesinin 127 kökenini bildirmemekle birlikte bu kelimenin Arapça orijinli bir kelime olduğunu zannetmediğini ifade etmektedir Ayetlerdeki Garib Kelimeleri Açıklaması: Kur an da yer alan, fakat kullanımı yaygın olmayıp anlamını ancak belirli bir kültür ve birikime sahip olanların bilebildiği ya da sözlük yardımı olmaksızın manası bilinemeyen kelimelere Garîb, bunlarla uğraşan ilme de Garîbu l-kur an denir. 129 Kur an da bu tür kelimelerin adedi yüzleri bulmaktadır. Bir sözlük müellifi olarak İbn Dureyd, ayetlerde yer alan bu tür kelimeleri açıklayarak onlardaki garibliği gidermiştir. Örnek 1: Müellif, Rahman suresinde geçen و ر د ة 130 kelimesinin kırmızı renk anlamına geldiğini ifade ederek kelimedeki garibliği gidermiştir. 131 Örnek 2: غسق fiilinin, yaradan sarı suyun akması anlamını ifade ettiğini belirten müellif, Sâd suresinde geçen اق غ س kelimesinin 132 de cehennem ehlinin içeceği su şeklinde tefsir edildiğini söyleyerek kelimedeki garabeti gidermiştir. 133 Örnek 3: İbn Dureyd, Zâriyat suresinde geçen أ ي د kelimesinin 134 kuvvet/kudret anlamına geldiğini ifade etmek suretiyle kelimenin anlaşılmasına engel olan 122 İbn Dureyd, Cemhere, II., 14; III., Al-i İmran 3/ İbn Dureyd, Cemhere, II., Bakara 2/63, 93; Meryem 19/52; Taha 20/80; Tûr 52/1; Tîn 95/ İbn Dureyd, Cemhere, II., Sâd 38/ İbn Dureyd, Cemhere, I., Özel, Sözlük, s /37 vakit. Sema yarıldığı, yağ gibi kırmızılaştığı ف إ ذ ا انش ق ت الس م اء ف ك ان ت و ر د ة ك الد ه ان İbn Dureyd, Cemhere, II., /57. irin İşte bu, tatsınlar bakalım onu, kaynar su ve ه ذ ا ف ل ي ذ وق وه ح م يم و غ س اق İbn Dureyd, Cemhere, III., 36. 1/47. de. Semayı da kudretle/kuvvetle bina ettik elbette onu genişleticiyizdir و الس م اء ب ن ي ن اه ا ب أ ي د و إ ن ا ل وس ع ون

17 garibliği gidermiştir Kıraat Farklılıklarını Beyan etmesi: Kelime üzerinde med, kasr, hareke, sükûn, nokta ve irab bakımından meydana gelmiş olan değişikliğe kıraat denilmektedir. 136 Ayetlerdeki kelimelerin kıraat farklılıklarını bilmek, söz konusu kelimelerin manalarının anlaşılmasında büyük kolaylıklar sağlamaktadır. Bu bakımdan tefsir ilminde kıraat meselesi mühim bir yer tutmaktadır. Dolayısıyla bu gerçeğin farkında olan İbn Dureyd in, eserinde pek çok Kur an kelimesinin kıraat farklılıklarını zikrettiğine şahit oluyoruz. Onun, ele aldığı yaklaşık beş yüze yakın ayetin yarıdan fazlasının kıraat farklılıklarını belirttiğini rahatlıkla söyleyebiliriz. Müellif, kimi zaman okuyanı belirtmeksizin okundu, kimi zaman da şahıs ismi belirtmek suretiyle okudu şeklinde 137 kıraat farklılıklarını dile getirmektedir. Örnek 1: Müellif, Şuara suresinde geçen ف ار ه ني kelimesinin 138 bu şekilde okuyan kimsenin yaptığı işte mahir olan kimseler manasını kastettiğini; diğer taraftan ف ر ه ني şeklinde okuyan kimsenin de genişletenler anlamını ifade ettiğini belirtmiş ve böylece kelimenin kıraat farklılığının manadaki değişikliğini ortaya koymuştur. 139 Örnek 2: Yine Neml suresindeki ب إ س kelimesinin 140 okunuşu ile ilgili müellif şu açıklamayı yaparak okunuştaki farklılıkların manadaki değişikliğe neden olduğunu ortaya koymuştur: Bu kelime uzatılarak سباء şeklinde ve uzatılmadan سبأ şeklinde okunmuştur. Kelimeyi uzatarak/çekerek okuyan bir erkek ismini kastetmişken, uzatmadan/çekmeden okuyan kişi de bir kabile ismini kastetmektedir. 141 Örnek 3: İbn Dureyd, bazen kelimenin okunuşu ile ilgili yanlışlıklara da değinmiş ve doğrusunun nasıl olduğunu beyan etmiştir. Nitekim o, Rahman suresinde geçen ب ق ر ي ع kelimesinin 142 okunuşu ile ilgili olarak Araplara, tanıdıkları kelimelerle hitap edildiğini ve kelimeyi أعباقري şeklinde okuyan kimsenin hata ettiğini zira kelimenin bu vezinde olması durumunda onun cemi/çoğul gelmesinin mümkün olmadığını söylemiştir. 143 Sonuç Arap diliyle gönderilen vahyin anlaşılması için, inişinden itibaren Müslü- 135 İbn Dureyd, Cemhere, III., Cerrahoğlu, Tefsir Usulü, s Müellifin eserinde kıraatlerini zikrettiği isimler şunlardır: İbn Abbas (I., 278), Hz. Aişe (II., 139), Ebû Amr, Mücahid (I., 257), Muhammed bin Amr zu ş-şâme (I., 270), Hamîd bin Kays (I., 274). 26/149. yapıyordunuz. Dağlardan mahir bir şekilde evler و ت ن ح ت ون م ن ال ب ال ب ي وت ا ف ار ه ني İbn Dureyd, Cemhere, II., 404. bil- Çok geçmeden (Hüdhüd) gelip: Ben, dedi, senin ف م ك ث غ ي ر ب ع يد ف ق ال أ ح طت ب ا ل م حت ط ب ه و ج ئ ت ك م ن س ب إ ب ن ب إ ي ق ني 140 mediğin bir şeyi öğrendim. Sebe den sana çok doğru (ve önemli) bir haber getirdim. 27/ İbn Dureyd, Cemhere, III., /76 yaslanırlar. Yeşil yastıklara ve çarpıcı güzellikteki döşeklere م ت ك ئ ني ع ل ى ر ف ر ف خ ض ر و ع ب ق ر ي ح س ان İbn Dureyd, Cemhere, III.,

18 manlar daima bir çaba içerisine girmişlerdir. Özellikle Arapça nın safiyetini kaybetmesiyle ortaya çıkacak olan Kur an ve hadisleri anlayamama endişesi, onları dil ile meşgul olmaya zorlamış; bu çerçevede sarf ve nahiv çalışmalarına paralel olarak sözlük çalışmaları da ivme kazanmıştır. Halil b. Ahmed den sonra yeni bir metotla Arapça nın ikinci sözlüğünü telif eden İbn Dureyd de bu sahada çalışan söz sahibi bir dil âlimi olmuştur. Sözlüklerin ihtiva ettikleri bilgilerin doğruluğu genellikle Kur an la test edildiği için muhtevalarında ayetlerin tefsirine dair pek çok bilgi barındırmaktadırlar. Cemheretü l-luga adlı eser de bu metotla kaleme alındığı için içerisinde epeyce Kur an kelimesi tefsir edilmiştir. Müellif, eserinin sözlük olması hasebiyle ayetlerin icmali manasını vermek yerine ele aldığı kelimenin anlamını vermekle yetinmiştir. Bu bağlamda İbn Dureyd in tevil kavramı yerine tefsir kelimesini tercih etmesi oldukça manidardır. Cemhere de ele alınan ayetlerin sayısı beş yüzü bulmaktadır. Müellif, kelimeleri dirayet ve rivayet metotlarının her ikisini kullanmak suretiyle tefsir etmiştir. Onun rivayet konusunda en çok nakilde bulunduğu ve ilmine güvendiği ilim adamı Ebû Ubeyde dir. Dirayet metodunda filolojiye, kendi reyine ve şiire oldukça ağırlık veren İbn Dureyd, Kur an ilimleri yönüyle de ayetlere değinmiş; müteşabihler konusunda çekimser bir tavır takınmış ve onları tefsir etmekten uzak durmaya gayret etmiştir. Ayrıca ayetlerdeki garibliği, muarrablığı ve mübhematı açıklamış ve ele aldığı pek çok Kur an kelimesinin kıraatini vermekle birlikte yer yer farklı okunuşların manaya delaletine de değinmiştir. Bu bakımdan eser, önemli ölçüde kıraat bilgisi ihtiva etmektedir. Küçük hacimli ve zengin muhtevaya sahip filolojik bir tefsir olarak da niteleyebileceğimiz Cemhere, ne yazık ki tefsir sahasında hak ettiği ilgiyi bulamamıştır. Bunun sebepleri arasında, eserde kullanılan metot ve müellif hakkında ortaya atılan asılsız iddialar olduğunu söyleyebiliriz. Ek-1:Cemheretü l-luga da Kullanılan Ayetler I. Cilt s /74 ;أ ث اث ا s /89 ;إ د ا s /47 ;أ ي د,19/83 ي ؤ ف ك,51/9 ي أ ف ك ون s /61 ;أ ز ا s. ;ح ب s /32 ;ال ب ث وث ;101/4 ب ث ي s /86 ; أمة,21/92,16/120,2/143 أم 2113/39,6/92,3/7 ث ل ة s 47,39,56/13 ;ث ج اج ا,78/14 اج ت ث ت s /26 ;و ت ل ه ;37/103 الالت s /9 ;ب س ا s /5 ي ص د ون s. 73 ;ال خ د ود s /4 ;حت س ون ه م s. 59 3/152 ;م ح ر ر ا s. 58 3/35 ;م ج ذ وذ s /108 40; ق ص ص ا s. 101 ;س م,7/40 م س ن ون s /26 ;ذ ل ال s /69 ;و د ا s /96 ;ي د ع s /2 43/57; ق ط ن ا.s /16, ;ل ل م ط ف ف ني.s /1 ;اض م م 20/22, ض ن ني.s /24 ;18/64, ف ص ك ت 51/29 s. 137 ;م ك ن ون s /49 ;ف ك s /13 ;أ ف ع ي ين ا s /15 ;آل ه تك م s /6 ;ف ط ل 2/265 ال و اي ا.s 172 ;أ وح ي.s /11 16/68, ;ص ي اص يه م.s /26 ;و س و س.s 152 7/20 ;ح ص ح ص 12/51 6/46; s /255 ;ي ئ ود ه s /27 ;ر أ ي,19/74 و ر اء s /71 ;ر ئ ي ا و ى s /58 ;س s. 181 s. 186 ;غ و ى s /121 ;و اع ي ة,69/12 ف أ و ع ى s /18 ;ص ي اص يه م s /26 ;ل لش و ى 70/16 s. 197 ;ف ل ي ب ت ك ن s /119 ;م ت ب ر s /139 ;ه اؤ م s /19 ;إ ن اه s /53 ;ي ت ف ي ؤ 16/48 96

19 ;ح ج اب ا s /45 ;ث ب ور ا s /13 ;ب ي اتا,7/97 ال ب ي وت s /41 ;ف ب ه ت s /258 ;ت ب ت يال 73/8 س ت s /160 ;ف ان ب ج s /62 ;ج ب ال ع ز s /143 ;ال ب ني,37/103 ج ن ب s /36 ;لل ج s. ح ز ب.s 220 ;ذ ب ح 37/107, ال ب ح ر ي ن.s /19 ;ح د ب.s /96 ;ج اب وا 89/9, و ج ب ت ج ن وب ه ا /36 ;ض ب ح ا.s /1 ;ح ص ب.s /98 ;ح س اب ا 78/36, ح س ب ان ا 18/40, ي س ب ح ون.s /40 ;5/56 ب ك s /7 ;ال وب ا s /2 ;ح ب s /32 ;ح س s /20 ;ب خ ش ب s /4 ;خ s. 236 ع ب د ت,26/22 ع اب د ين s. 245 ;أ د ب ار s /40 ;خ ب اال s /47 ;خ ط ب ة s /235 ;ي ت خ ب ط ه 2/275 43/81; s /4 ;ك ب د,72/19 ب ب د ن ك s /92 ;ل ب د ا s /33 ;ي ك ذ ب ون ك ر s /22 ;ب س s. s. 262 ;ض ر ب ت م s /101 ;ت ر ب ص وا s /25 ;ب ش ر ي ن,23/47 ي ب ش ر ك s /45 ;س ار ب /10 ال ب ق ر s. 270 ;ال غ اب ر ين s /171 ;ع ر ب ا s /37 ;ت ع ب ر ون,12/43 ق ر ون ا s /38 ;ر اب ط وا 3/200 أ ب ر م وا s. 276 ;أ ك ب ر ن ه,12/31 أ ك ب ر,40/57 ك ب ائ ر s /31 ;ك ب ر ه s /11 ;أ ق ب ر ه s /21 2/70; ;ت ن اب ز وا s /11 ;الز ب s /11 ;ر ي ب s /2 ;ر ب و ة : s /50 ;ب ور ا s /12 43/79; ب ع s /261 ;س,21/80 ل ب س ن ا s /9 ;ل ب وس ع وب ا s /13 ;ش و ب ا s /67 ;ل ش s. 297 s. 318 ;ب ع ال s /125 ;ب ط ان ة s /118 ;ط ب ق s /19 ;و اص ب ا s /52 ;ص ب غ ة 2/138 و ق ب s. 325,113/3 ;ن ق يب ا,5/12 ن ق ب وا s /36 ;ق ب ال s /55 ;الب غ اء s /33 ;ل غ وب 50/38.س ن ف ر غ 55/31 II. Cilt ك ف ات ا s. 24 ;الت ن ور s.14 11/40 ;ت ر ت يال s /4 ;ر ت ق ا s /30 ;ال ف ت اح,34/26 م ف احت ه s.4 28/76 رف ث s. 40,2/197 ; م ت s. 2921/34 ;م ق ت ا,4/22 ق ان ت ات,33/35 ق ان ت ني 2/238 s. 26,77/25; ي ف ت ن ون 51/13 أ ث ق ال ك م s. 48 ;ت ث ق ف ن ه م,8/57 الن ف اث ات s /4 ;ت ع ث و ا s. 46 2/60 ;ض غ ث ا s /44 ;ف ر ث 16/66 ;16/7 ح ر ج ا 6/125, م ح ج ور ا ح ج ر ا.s 5425/22 ; وا.s 55 45/21 ;اج ت ر ح ج ن ح وا 8/61, ج ن اح.s 602/198 ;.s ;ج د د s /27 ;الن ج د ي ن s /10 ;ف س ي ن غ ض ون s /51 ;م س اج د s /18 ;خ ر ج ا 61 23/72 ر ج ز 7/134, الر ج ز s. 7474/5 ; ن س,9/28 س ج ر ت s /6 ; s /11 ;رج ع ى s. 8096/8 ;الر ج ع s. 81 ع و ج.s 105 ;الس ج ن 12/33, ن س 9/28.s 95 ;ز و ج ني.s 92 11/40 ; م ار ج.s 8555/15 ;الر ج ف ة ت ر ج ف 79/6 s. 115 ; ف ج و ة 18/17, أ و ج ف ت م 59/6 s. 109 ;ج ن ف ا s /182 ;ج ف اء s /17,39/28; ع و ج ا 7/45 s. ;ح اذ ر ون s /56 ; د اح ض ة s /16 ; م د ح ور ا 1217/18 s. ;ن ن ج يك s /92 ;الن ج وم 56/75 ;ص ر ح s /44 ;ح ص ير ا,17/8 أ ح ص ر ت s /196 ;س ح ر s /34 ;ال س ح ر ين ,26/153 ر ق ن ه s /97 ;ل ن ح s /25 ;ر ح يق s. ح ر ام 14221/95 ; ر ح ام,4/1 الر ح م ن s /110 ;ال s. 146.s ;ح س وم ا.s /7 ;ح ز ن ي.s /86 ;ر وح 17/85, ر و ح 56/89, ر وح 14726/193.s ;ي ح ور 84/14 الص ح ف.s 162 ;ال ش ح ون.s /41 ;ال ف ح ش اء.s /90 ;ن ح اس.s /35 ;م س ح ا /33 81/10; ح ك ت s /71 ;ف ض ق م ح ون s /8 ;م ون s /104 ;ك ال ن s /30 ;ل s. 194 ;م خ ض ود.s /28 ;و ح ي ا 42/51, أ و ح ى.s /11 ;ام ت ح ن.s /3 ;ل و ح 85/22, ل و اح ة 74/29 ن خ ر ة.s 215 ;ك ال ف خ ار 55/14.s 212 ; ب ص ر خ ك م 20814/22.s ;ال ر اص ون.s /10 ;أ خ ل د.s 2017/176 ;ي خ ص ف ان s /22 ;ال ن س s /31,81/15 ;ان س ل خ s /175 ;خ ز ائ ن s /55 79/11; ي خ ط ف 2/20, خ ط ف.s 231 ;خ اض ع ني.s /4 ;ال ص م 38/21, خ ص م ون 43/58, ال ص ام.s /18 ;ت خ ل ق ون 29/17-6/100 s. 240 ;خ ل ف ة s /62 ;خ ل ف ك s /76 ;ال ل ط اء 38/24 s /10; ل s /20 ;النخ ر s /13 ;د س s /7 ;الر اد ف ة الد ر ك s. 254/145 ; s /37 ;و ر د ة s. ;ع د و ا s /108 ;م ق ع د s /121 ;الص د ع s /12 ;مسد s /4 ;س ام د ون /61 ك الد ه ان s. 304 ;م د ه ام ت ان s /64 ;ل د ن ا s /13 ;د ه اق ا s /34 ;و د ع ك s /3 ي ع ت ذ ر ون s. 321 ;م ع اذ ير ه s /15 ;د ي ن,12/76 ال د ين,1/4 هدنا,7/156 هودا s /135 55/37; أ س ف ار ا,62/5 أ س ف ر s. 333 ;أ و ز ار ه م,6/31 ز ه ر ة s /131 ;ر م ز ا s /41 ;ز ر ق ا s /102 48/9; ;ف ر ش ا s /142 ;ال ع ش ار s /4 ;م ي س ر ة,2/280 ش ط ر s /149 ;س ك ار ى s /2 74/34; ي ع ص ر ون,12/49 ال ع ص ر ات s. 354,78/14 ;ت ص ع ر s /18 ;ر يش ا s /26 ;أ ن ش ر ه s /22 97

20 .s ;الص ور 23/101, ف ص ر ه ن.s 360 2/260 ;ك الص ر مي.s /20 ;م ق ص ور ات.s /72 ;إ ع ص ار 2/266 s. ;الط ي ر s /19 ;أ ط و ار ا s /14 ;م ط ر ن ا,46/24 أ م ط ر ن ا s /58 ;م ف ر ط ون /62 s. ;ع و ر ة s /13 ;ع ر ف ه ا s /6 ;م ر ف وع ة s /34 ;ن ظ ر ة s /280 ;ان ظ ر ون ا /13 ك اف ور ا s. 401 ;ال ف ر ق ان,25/1 ال ف ر ق ان s /41 ;غ و ر ا s /30 ;غ ر ام ا s /65 ;غ ر ف ة 394 2/49 ر ه ان s. 421,2/283 ;ت ق ه ر s /9 ;ف ار ه ني ;26/ م ن ك ر ون,15/62 ن ك ر ه م s /70 76/5;.ن ه ر 54/54, ر ان 83/14 III. Cilt ;أ ز ل ف ن ا s /64 ;الن از ع ات,79/1 أ و ز ع ن ي s. 9 27/19 ;ز ع م,64/7 ز ع يم s. 7 12/72 ;ف ز ع s. 6 34/23 ال ق س ط ني 5/42, ال ق اس ط ون.s 26 ;ل ز ام ا 25/77, ل ز ة.s /1 ;ال ز م ل.s 17 73/1 ;ي ن زف ون.s 13 56/19 72/15; ط ه م s /28 ;أ و س و اع ا s /23 ;س س ى,66/5 غ س اق s /57 ;ع ف ه s. 40 2/130 ;س s. س ك ن ا 6/96, م س اك ني 18/79, ال ك ن س.s 47 ;س ل ك ك م.s 45 74/42 ;و س ق.s 44 84/17 ;س ل ق وك م 41 33/19 ;الش ي اط ني,26/210 ش ط أ ه s /29 ;س ن ة s. 55 2/255 ;ه م س ا s /108 ;س الم s /23 81/16; غ ف ه ا s /30 ;ش ك ل ه s /58 ;ش ع ق ا s. 75 7/143 ;ص ام,2/256 الص اف ن ات s /31 ;ان ف ص s. 96 ;ت ق ن ط وا:.s /53 ;م ه ط ع ني.s /8 ;ه ض يم 26/48, م و ض ون ة.s /15 ;ف س ي ن غ ض ون 17/51 م ق ن ع ي s. 133 ;ع ف و s /2 ;ال ك اظ م ني s /134 ;ي ل ف ظ s /18 ;ظ ع ن ك م s /80 ت ع ي ه ا 69/12, و اع ي ة 69/12, ف أ و ع ى.s /18, ;ي ن ع ه.s 146 6/99 ;14/43, ي ن ع ق 2/171, ن ق ع ا 100/4 ;ق ف s /15 ;ن ف ق ا s /35 ;غ و ى s /121 ;ت غ ل وا,4/171 غ و ل s /47 ;غ ل ف 2/88,36/40 ك ف ل ني s /28 ;ف ل ك م وا s /8 ;ن ق s /48 ; أ ق ن ى ل ك s /17 ;م s. 176 s. ;ه ون,16/59 ت ن ي ا s /42 ;ب ي م ين ه,39/67 ال ي م ني s /45 ;ل ين ة s /5 ;أ ل و ان ك م 30/22 ي ص ح ب ون s. 205,21/43 ;خ ب ت s /97 ;ال و اب s /13 ;ق د د ا s /11 ;الذ ب اب /73 s. ;ف ج اس وا s /5 ;ي ج أ ر ون s /64 ;غ ي اب ة s ,12/10 ;ي ع ب أ s /77 ;س ب إ 27/22 أ ي د,51/47 ي ئ ود ه s. 246 ;د س اه ا s /10 ;ت ض ح ى s /119 ;ن ي ا s /80 ;ال الء /3 و ر اء ه م s. 253 ;إ ر م,89/7 ت ار ون ه s /12 ;غ و ر ا s /30 ;أ س او ر,22/3 أ س ر s /81 2/255; م ك اء 8/35, ن ل ي 3/178, ت ل ى.s /5, ;م س و م ني.s 257 3/125 ;ي يز.s 255 3/79 ;18/79, و ر اء ه م 76/27 س ر اب يل s. 305 ;ب ر ز خ s /20 ;ش أ ن s /29 ;س ب إ s /15 ;ي ؤ ث ر s /24 ;ل ي م ل ل 2/282 16/81; ب ق ر ي s /76 ;ع s /16 ;ق و ار ير وه ه م s /29 ;و ج s /20 ;الد ه ن s. 434.s 439 ;أ م ر ن ا 17/36, س ل ك ك م 74/2, ن ك ر ه م 11/70, م ن ك ر ون.s 437 5/62 ;ع اص ف.s /22 ;أ س ر 11/81 ر ب ي ون.s 465 ;أ ق ب ر ه.s /21 ;ال ق اس ط ون 72/15, ال ق س ط ني.s 441 5/42 ;ط ائ ف 58/19, م ك ن ون 37/49 3/146;,7/58 ت ب ر وه م s /8 ;ن ك د ا ب ح ا,73/7 ت ف ك ه ون s /65 ;س s /26 ;د ي ار ا s. 485 s. ;و ر ائ ه م s /79 ;ل ص ل ب ن ك م s /71 ;أ ل س ن ت ه م s /11 ;أ ف و اه ه م,3/167 أ م ه ات 4/23.ك ال وه م /3 Kaynakça Abdurrahman b. Muhamed b. Haldûn, Mukaddime, çev.: Halil Kendir, (Ankara: Yeni Şafak Kültür Armağanı, 2004). Ebû Mansur Muhammed b. Ahmed el-ezherî, Tehzîbu l-luga, thk. Abdusselam Muhammed Harun, Muhammed Ali en-neccâr, (Mısır: Dâru l-mısriyye, trs). Ebubekir Muhammed b. el-hüseyin b. Dureyd, Cemheretü l-luga, (Beyrut: Dâru s-sâdır, 2010/1431). Ebû Ubeyde Mamer b. el-müsennâ, Mecâzu l-kur ân, thk. M. Fuad Sezgin, (Kahire: Mektebetü l-hancî, trs). el-ferrâ, Ebû Zekeriyya Yahya b. Ziyad, Meâni l-kur an, thk. İbrahim Şemseddin, (Beyrut: Dâru l-kütübi l-ilmiyye, 2002). 98