Katılanlar ve yüklemler

Transkript

1 Mantık ve Anlam

2 Anlam Soğanı

3 Katılanlar ve yüklemler Katılan: Bir varlık veya varlık grubunu belirten öge Yüklem: i. Katılanın belirttiği varlığın bir özelliği ii. Katılanların belirttiği varlıkların arasındaki bir ilişki ör. Can sıska(dır). Can Ayşe yi seviyor. Önerme = katılan 1,2, n + yüklem 1 Katılanların iç yapısı karmaşık olabilir. Bunda sınır yok! ör. [Adam] 1 [Can ın Ayşe yi sevmesine] 2 şaşırdı.

4 Katılanlar ve yüklemler Bir yüklem en fazla kaç tane katılan alabilir?? Dört, ör. Ayşe 1 Can a 2 araba 3 için TL 4 ödedi. Katılan sayısına göre yüklemler (bir katılanlı yüklem vs.) ör. Cem 1 fakir(dir). Can 1 Ayşe ye 2 Moğolca 3 öğretti. Bir yüklemin katılan sayısını nasıl tayin ederiz? ör. Can okuyor. Can akşamları kitap okuyor. Can kitap okuyor. Can Ayşe ye kitap okuyor. Can mutfakta kitap okuyor. Can Ayşe ye mutfakta kitap okuyor.? Olmazsa olmaz ögeler Ayırt edici ögeler

5 Kaplam ve içlem Dil; dünyadaki şeyler, olaylar, haller hakkında iletişim kurmak için Dilsel ifadelerle dünyanın farklı yönleri arasındaki bağıntı anlam araştırması Kaplam odaklı yaklaşım Bir ifadenin işaret ettiği şey gönderge ör. Bu kedi aç. (şey+hal) Bir sözcüğün potansiyel göndergelerinin kümesi kaplam/gönderim? «Kedi» neden bir porsuğa işaret etmek için kullanılmıyor? Sözcükler işaret edebilecekleri şeylerin zihinsel temsilleriyle ilişkili Bir ifadenin ilişkili olduğu zihinsel temsil içlem İçlem odaklı yaklaşım Dil zihinsel temsil ( kavram) içlem kaplam/gönderim

6 Cümle, ifade, önerme, sözce İletişimde kullanılan en temel dilsel öge cümle. ör. A: Kim geldi? B: Cem geldi. Ancak ör. Kedi mindere oturdu.? Hangi kedi? Hangi minder? Doğru bir ifade mı? Bunlar belli değil.! Bu cümle bize bir şey söylemiyor. Ama anlamsız bir cümle değil! Cümle anlamı: Bir cümlenin sadece bir dildeki düzgün bir cümle olması hasebiyle taşıdığı anlam Kullanım, bağlam vs. Sadece içerdiği sözcükler ve bunların dilbilgisine göre dizilimi Cümlenin kullanımına kısıtlama getiriyor.

7 Cümle, ifade, önerme, sözce Normal şartlarda ifadelerimizin doğru olması beklenir. ör. Kedi mindere oturdu. Doğru mu, değil mi? Kullanım dışında doğruluk değeri yok. Doğruluk koşulları: Cümlenin doğru bir ifadede bulunurken kullanılabilmesi için gerekli koşullar ör. «Kedi mindere oturdu.» Cümle anlamının, ifadenin doğruluk değerini belirlemek için kullanılan yönleri: Önermesel içerik ör. Polis hırsızı yakaladı. Hırsız polis tarafından yakalandı.

8 Cümle, ifade, önerme, sözce Soru anlamı Emir anlamı Henüz, hâlâ, bile vs. gibi sözcüklerin anlamı ör. Can gelmedi. Can henüz gelmedi. «Dışavurumsal» anlam ör. Burası çok soğuk. Amma soğuk lan burası! Resmi dil/konuşma dili ör. Adam dün vefat etmiş. Herif dün mortu çekmiş.

9 Cümle, ifade, önerme, sözce İfade (= beyan vb.) anlamı «İfade etmek» ör. «gidiyorum, gidiyorsun, gidiyor vs.» i. Bir önerme dile getirilmeli. ii. Önermenin doğruluğu taahhüt edilmeli. Önerme Bir varlığa bir özellik atfeder, ya da İki ya da daha fazla varlık arasında bir ilişki kurar. Doğrudur/yanlıştır. (?) Dilsel bir öğe değildir. Aynı önerme çok sayıda cümle ile dile getirilebilir. ör. Can Ayşe yi gördü. Can kız kardeşini gördü. Ayşe Mehmet in dayısı tarafından görüldü. vs.

10 Cümle, ifade, önerme, sözce Kedi mindere oturdu cümlesi neden bir önerme değil? Şu haliyle ne doğru ne de yanlış. Belirli bir kedi vs. için iddia edilmeli. Belirsiz sayıda önermeyi dile getirmek için kullanılabilir, yani her seferinde farklı kediler ve minderler için. Doğruluk taahhüdü Doğruluk değerleri dikkate alınmadan önermeler üzerinde düşünülebilir. ör. Tüm karınca yiyenler mordur.! İletişimde kullanılabilmeleri için «eyleyici güç» taşımaları gerekir, ör. iddia etmek. Bir ifade doğruluğu taahhüt edilerek telaffuz edilmiş bir önermedir.

11 Cümle, ifade, önerme, sözce «Eksik» önerme ör. Saat kaç? Dört buçuk. ( Saat dört buçuk.) Önermenin tam hali ifadenin anlamının bir parçası. İfade anlamı 1. Cümle anlamı 2. Belirli bir önerme a. Önermedeki gönderimsel ifadelerin göndergeleri belirlenmeli. b. Eksik önermeler tamamlanmalı. 3. Önerme doğruluk taahhüdüyle dile getirilmeli.

12 Cümle, ifade, önerme, sözce Sözce anlamı! En detaylı ifade bile göndericinin mesajını tam olarak ifade etmeyebilir. ör. A: Masayı toplayıp bulaşıkları yıkadın mı? B: Masayı topladım. ör. A: Yemeğe yetiştim mi? B: Masayı topladım. İfade edilen önermenin ötesinde çıkarsanan gizli ( eksik) önermeler var. Konuşanın söylediğiyle iletmeye niyet ettiği şeylerin tamamı. Ad hoc kullanımlar ör. «Silgi versene.» deyince «Hoca bakmıyor. Kopya çekebiliriz.» anla. Sözce anlamı = İfade anlamı (+ çıkarsananlar)

13 Cümle, ifade, önerme, sözce Bildirme kipinde olmayan ibareler Sorular Soru anlamı ( ifade anlamı) Önermesel içerik var. Doğruluk değeri yok. S C çiftinin «cevap değeri» sorunun + cevabın önermesel içeriği ör. A: Bugün günlerden ne? (Salı) A: En çok kimi seviyorsun? B: Pazartesi (yanlış cevap) B: Pazartesi (cevap değil) A: Bugün günlerden ne? (Pazartesi) B: Pazartesi (doğru cevap) Cevap koşulları ( doğruluk koşulları)

14 Cümle, ifade, önerme, sözce Emirler Emir anlamı ( ifade anlamı) Önermesel içerik var. Doğruluk değeri yok. «İtaat değeri» emirin önermesel içeriği İtaat koşulları ( doğruluk koşulları) doğru/yanlış/sıfır itaat! Bildirme kipindeki cümleler bir şey ifade etmez.! Soru cümleleri soru sormaz.! Emir cümleleri emir vermez. Bunları ancak bağlamsallaştırıldıklarında yapabilirler. Önermesel içerikleri bunlarla hangi ifadelerin vs. mümkün olduğunu belirler.

15 Anlam ve Mantık İlişkileri

16 Cümlelerin mantıksal özellikleri Cümleler (önermeler) arasındaki mantıksal ilişkiler Gerektirme ör. P Q Bu bir köpektir. Bu bir hayvandır. Can arıyı öldürdü. Arı öldü. Tüm köpekler mordur. Köpeğim mor. P nin doğruluğundan Q nun doğruluğu mantıken ve kaçınılmaz olarak çıkar. Q nun yanlışlığından da P nin yanlışlığı mantıken ve kaçınılmaz olarak çıkar. Bu bir köpektir. Bu bir ev hayvanıdır. Bu bir köpektir. Bu havlar. Mantıksal olarak kaçınılmaz ve bağlamdan bağımsız olmalı.

17 Cümlelerin mantıksal özellikleri Eşdeğerlik = karşılıklı gerektirme (yani aynı önermesel içerik) ör. Can arıyı öldürdü. Arı Can tarafından öldürüldü. Arı ölü. Arı yaşamıyor. Saat 10 da sonuçlandı. Saat 10 da neticelendi. Karşıtlık = aynı anda doğru olamama (aynı anda yanlış olabilir) ör. Can arıyı öldürdü. Arı yaşıyor. Can arıyı öldürdü. Ayşe arıyı öldürdü. Bu boya kırmızı. Bu boya yeşil. P ~Q yu gerektirir. ~Q P yi gerektirmez.

18 Cümlelerin mantıksal özellikleri Çelişiklik = her durumda zıt doğruluk değeri taşıma ör. Arı ölü. Arı hayatta. Can hâlâ şarkı söylüyor. Can artık şarkı söylemiyor. Hiçbir köpek siyah değildir. Bazı köpekler siyahtır. P ~Q yu gerektirir. ~Q da P yi gerektirir. ~P Q yu gerektirir. Q da ~P yi gerektirir. Bağımsızlık = doğruluk değerlerinin birbirinden bağımsız olması ör. Can yorgun. Ayşe evli. Bugün Çarşamba. Ramazan Bayramı bu yıl salıya denk geliyor.

19 Cümlelerin mantıksal özellikleri Analitik, paradoksal ve sentetik cümleler Analitiklik Analitik cümleler her bağlamda otomatik olarak doğru önermeler dile getirir. Barındırdıkların sözcüklerin anlamı ve bu sözcüklerin dizilişi sayesinde ör. Bekârlar evli değildir. Can ın amcası bir erkek. Bu önerme ya doğru ya da yanlış. Paradoks Paradoksal cümleler otomatik olarak yanlış önermeler dile getirir. ör. Bekârlar evlidir. Can ın kız kardeşi bir erkek. (!) Bu kırmızı boya yeşil. (!)

20 Cümlelerin mantıksal özellikleri Sentetiklik Sentetik cümleler bazı bağlamlarda doğru, bazılarında yanlış önermeler dile getirir. İletişimde normal olarak kullanılan cümle türü ör. Can ın kız kardeşi evli. Bu boya yeşil. Tüm köpekler kahverengidir.

21 Mantık sınıfları Sınıf ilişkileri Özdeşlik: S 1 ={a, b, c, d} S 2 ={a, b, c, d} ör. BABALAR sınıfı & ERKEK EBEVEYNLER sınıfı İçerme: S 1 ={a, b, c, d} S 2 ={c, d} ör. HAYVANLAR sınıfı & KÖPEKLER, KARINCAYİYENLER vs. sınıfları Ayrıklık: S 1 ={a, b, c, d} S 2 ={e, f, g, h} ör. MAVİ ŞEYLER & YEŞİL ŞEYLER sınıfları Kesişim: S 1 ={a, b, c, d} S 2 ={c, d, e, f} ör. MAVİ ŞEYLER & YUVARLAK ŞEYLER sınıfları Birleşim: S 3 ={a, b, c, d, e, f, g, h} ör. MAVİ ŞEYLER & YUVARLAK ŞEYLER sınıfları

22 Mantık sınıfları Eşleştirme Bazen bir sınıfın üyeleri diğer paralel bir sınıfın üyelerine «denk gelir». bire bir ör. KİŞİLER PARMAK İZLERİ bire çok ör. ANNELER ÇOCUKLAR çoğa bir ör. ANNELER ÇOCUKLAR çoğa çok ör. SÖZCÜKLER ANLAMLAR

23 Mantık ilişkileri Varlıklar arasındaki ilişkiler Geçişlilik: Geçişli mantıksal olarak kaçınılmaz ör. DAHA UZUN BOYLU Geçişsiz mantıksal olarak imkansız ör. ANNESI Geçişli olmayan mantıksal sonuç yok A B, B C A B, B C A B, B C ör. AYNI GRUPTA ÇALıYOR

24 Mantık ilişkileri Simetri Simetrik mantıksal olarak kaçınılmaz A B ör. YAKIN Asimetrik mantıksal olarak imkansız A B ör. DAHA UZUN BOYLU Simetrik olmayan mantıksal sonuç yok A B ör. ÂŞIK

25 Mantık ilişkileri Karşıtsallık ilişkiler arasında bir ilişki Katılanlar tersine çevrildiğinde aynı önermeyi veren iki ilişki ör. ÜSTÜNDE/ALTINDA A B nin üstünde./b A nın altında. ör. EVLADI/EBEVEYNI A B nin evladı./b A nın ebeveyni.

26 Niceleme Niceleyiciler yüklemin katılanlara uygulanışını kısıtlayan öğeler i. Varoluşsal niceleyici ( ) ii. Evrensel niceleyici ( ) ör. «Biri hapşırdı.» x(hapşır(x)) En az bir x var, öyle ki x hapşırdı. ör. «Adam hapşırdı.» x(adam(x) & hapşır(x)) En az bir x var, öyle ki x bir adam ve x hapşırdı. ör. «Köpekler hayvandır.» x(köpek(x) havyan(x)) Tüm x ler için, x bir köpek ise x bir hayvandır.

27 Niceleme Kapsam/açı ör. Can Cem i tekrar kucaklayıp öptü. Bazı adamlarla kadınların polise kaydolması gerekiyor. Kapsama dayalı anlam belirsizliği ör. Beni çalış-tır-ma-dı-n. kırmızı kalem kutusu Kapsamdaki farklılıklar sözdizimsel yapı ile yakından ilişkili.

28 Kullanım ve bahis ör. Kar üç harflidir. Bahis Kar bir addır. Kar Türkçe bir sözcüktür. ör. Kar beyazdır. Kullanım Kar donmuş sudur. Dildeki bir sözcüğü teşhis edip ondan mı söz ediyoruz? Dünyadaki bir varlığı teşhis edip ondan mı söz ediyoruz? Tırnak içine alınca anlamı etkiliyor mu? «Kar» üç harflidir. «Kar» beyazdır.

29 Alıştırmalar

30 Aşağıdaki yüklemler kaç katılanlıdır? esnemek çalmak teşekkür etmek borçlu uzun boylu daha uzun boylu buluşmak koymak hayal etmek tutmak (para) anlamak açıklamak Cümle, ifade, sözce ve önermeler için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? X işitilmezdi. X bilgilendirici değildi. X yanlış idi. X yabancı aksanla söylendi. X dilbilgisel değildi. X samimi değildi.

31 Aşağıdaki cümle çiftlerinde önermesel içerikler aynı mıdır farklı mı? i. Çek ellerini üstümden! Çek şu pis ellerini üstümden! ii. Yarış başladığında ordaydı. Yarışın başında ordaydı. iii. Can gelmedi. Can gelmedi hâlâ. iv. Telepati üzerine yazdığı şeyleri okudun mu? Telepati üzerine yazdığı zırvalıkları okudun mu? v. Adamın ağzını burnunu kırdım. Adamı dövdüm.

32 Doğruluk taahhüdü var Samimi değil Önerme yanlış Önerme doğru Samimi Doğruluk taahhüdü yok

33 Aşağıdaki cümle çiftlerinden hangisinde ilk cümle ikicisini gerektirir? i. X bir kedi. vii. X bir ev hayvanı. X in dört ayağı var. X canlı. ii. X bir kedi. viii. X ölü değil. X bir hayvan. X canlı. iii. X bir kedi. ix. X sigarayı bıraktı. X bir dörtayaklı. X artık sigara içmiyor. iv. X bir dörtayaklı. x. X Y ye Z öğretti. X in dört ayağı var. Y Z öğrendi. v. X bir dörtayaklı. xi. X Y yi öldürdü. X bir hayvan. Y yaşamıyor. vi. X bir ev hayvanı. xii. X Y yi seyrediyor. X bir hayvan. Y bir şeyler yapıyor.

34 Aşağıdaki cümle çiftlerindeki ilişkileri eşdeğer, karşıt, çelişik, bağımsız ya da karşıtsal olarak sınıflandırın. i. P önermesi doğru. iv. Ayşe kitabı Can dan ödünç aldı. P önermesi yanlış. Can kitabı Ayşe ye ödünç verdi. ii. Can Ayşe yi seviyor. vi. Can evli değil. Can Ayşe yi sevmiyor. Can bekar. iii. Ali bu ifadeye katılıyor. Ali bu ifadeye katılmıyor. Aşağıdaki ilişkileri geçişlilik ve simetri açısından sınıflandırın. EBEVEYNI ATASI KARDEŞI SAĞINDA ERKEK KARDEŞI ARKADAŞI UZAĞINDA AKRABASI YAKININDA BENZIYOR