(1994) - YOMRALIOĞLU, T. / ÇELİK, K., GIS?, CBS'94-1.Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemleri Sempozyumu, Sayfa:21-32, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon

Transkript

1 GIS? Y.Doç.Dr. Tahsin YOMRALIOĞLU, Araş.Gör. Kemal ÇELİK Karadeniz Teknik Üniversitesi, Mühendislik -Mimarlõk Fakültesi Jeodezi ve Fotogrametri Mühendisliği Bölümü, Trabzon ÖZET : Geographical Information Systems (GIS) veya ülkemizdeki adõyla Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS), grafik ve grafik-olmayan veriler ile bütün içerisinde çalõşan bir bilgi sistemi olarak bilinmektedir. Geniş bir uygulama alanõ olmasõna karşõn, GIS'in kesin bir tanõmlamasõ yapõlamamaktadõr. Kullanõcõsõna göre farklõ şekilde yorumlanan GIS, bazen bir sistem, bazen de oluşturulan bilgi sistemi içerisinde kullanõlan teknolojik bir araç olarak görülmektedir. Bu yazõda, GIS'in tarihsel gelişimi dikkate alõnarak, benzeri özellikleri gösteren diğer sistemler ile karşõlaştõrõlmasõ yapõlarak bazõ terimler üzerinde durulmuştur. 1. GİRİŞ Günümüz toplumlarõnca bilginin önemi anlaşõlmõş olacak ki çağõmõz "bilgi çağõ" olarak adlandõrõlmõş ve bu konuda ülkeler büyük bir yarõş içerisine girmiştir. Artõk bir kaynak olarak kabul edilen bilgiden en iyi şekilde yararlanma yoluna gidilmektedir. Bilginin toplumsal gelişmeler üzerindeki önemini Tekeli [1994] Bilgi Çağõ adlõ eserinde şöyle vurgulamaktadõr. " Dünyada bütün toplum, örgüt ve insanlar kadar, her bilimsel disiplini etkisi altõna alan bir devrim bize meydan okuyor. Bilgi çağõ olarak tanõmlanan bu süreçten en çok etkilenecek olan toplumlar ise, gelişmesini henüz tamamlamamõş Türkiye gibi ülkeler olacaktõr. Bilgi çağõnõn etkileri, teknik özellikte olmaktan çok toplumlarõn sosyal, kütürel ve ekonomik yaşamlarõnda görülecektir. Bu etkilerin yarattõğõ toplumsal tepkileri açõklayabilmek için bu konuda felsefi ve bilimsel yaklaşõmlarõn benimsenmesi önem kazanmaktadõr". Prof.Dr.Hasan TEKELİ [1994], s.7 Her alanda olduğu gibi, harita-destekli uygulamalarõn yerine getirilmesinde de bilgiden maksimum düzeyde yararlanarak bilgiyi etkili bir şekilde kullanmak gerekmektedir. Bunu gerçekleştirmek için, günümüz bilgi teknolojisinin bu alanlarda kullanõlmasõ yeterli olacaktõr. Özellikle harita bilgisi olarak nitelendirilen, konuma bağõmlõ grafik ve grafik olmayan yazõlõ bilgilerin bir sistem içerisinde bütünleştirilmesi gerekmektedir. Ancak bu sayede depolanacak bilgiye hõzlõ ve sağlõklõ bir ulaşõm söz konusu olacaktõr.

2 Geographical Information Systems (GIS), bu imkanõ günümüzde kullanõcõya sağlayan önemli bir teknolojik araç olarak mevcuttur. Geniş bir uygulama alanõ bulan GIS, ülkemizde henüz yeni yeni kullanõlmaya başlamõştõr. Mevcut uygulamalar neticesinde yararlarõ daha da iyi görülerek anlaşõlacak olan GIS'in, ülkemizde özellikle kamu kurumlarõnca kullanõlarak diğer müteşebbüs sahiplerinin de bu konuda teşvik edilmesi gerekmektedir. GIS uygulamalarõnõn ülkemizdeki gelişimi yanõnda bir de kavramsal olarak gerekli tanõmlamalarõn yapõlmasõ gerekmektedir. Tam olarak türkçemize çevirdiğimizde Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) olarak isimlendirilen bu terimin anlamsal olarak GIS'e karşõlõk gelip gelmediği konusunda henüz yeterli tartõşmalarõn yapõlamadõğõ görülmektedir. Bu nedenle, GIS kavramõ çoğu kez yazõlõm-donanõm sistemleri (örn: Arc/Info, Intergraph, System-9, AutoCAD vd.), Veri Tabanõ Yönetim Sistemleri (Data Base Management Systems - DBMS), Bilgisayar Destekli Çizim ve Tasarõm (Computer Aided Desing - CAD), Arazi Bilgi Sistemleri (Land Information Systems - LIS), Kent Bilgi Sistemi (Urban Information System - UIS) gibi sistemler ile karõştõrõlmaktadõr. Bütün bu sistemler teknolojideki gelişmelere paralel olarak ortaya çõkmakta ve gelişmeye bağlõ olarak zamanla isim değişikliklerine uğramaktadõrlar. Örneğin başlangõçta Çok Amaçlõ Kadastro (Multipurpose Cadastre) olarak ortaya çõkan kavram bugün Arazi Bilgi Sistemi (LIS), hâtta Parsel-destekli Bilgi Sistemi (Parcel-Based Information System) olarak isimlendirilmektedir. Genellikle bu tür isimlendirmeler uygulama biçimine göre yapõlõrlar. Ancak bunlarõn tümü bir bilgi sistemi şemsiyesi altõnda olup, önemli olan, kullanõlacak sistemin esas fonksiyonunun ne olduğunun bilinmesidir (Örn:Tapu-Kadastro Bilgi Sistemi-TAKBİS, Orman Bilgi Sistemi-ORBİS). 2. BİLGİ SİSTEMLERİ Bilgi sistemleri ve bunlarõn sõnõflandõrõlmasõna ilişkin tartõşmalar sadece ülkemizde değil, diğer ülkelerde de yapõlmaktadõr. Ancak teknolojiyi devamlõ olarak transfer etmek zornuda kalan ülkemiz için bu türden tanõmsal sorunlar daha da fazla olmaktadõr. Konuya açõklõk getirmek amacõ ile, bilgi sistemlerinin sõnõflandõrõlmasõna geçmeden önce "bilgi" ve "sistem" kelimeleri ayrõ ayrõ irdeleyelim. Bilgi, insan zekâsõnõn erişebileceği olgu, gerçek ve ilkelerin tümü olarak tanõmlanabilir [Ağar, 1974]. Genel olarak, öğrenme, araştõrma ve gözlem sonucu ortaya çõkan bilgi, sosyal, bilimsel, ekonomik, kültürel vs konularda araştõrma ve inceleme yapmak, günlük

3 gelişmelere yön vermek, politika üretmek için gerekli olan önemli bir kaynak ve ihtiyaçtõr. Nitekim bugünki gelişmiş toplumlarõn bilgi düzeyleri ve bilgiyi izleme kapasitelerinin yüksek olmasõ neticesinde, diğer toplumlara göre daha saygõn bir yer almõşlardõr. Bilgi, genel olarak üç ana grup halinde sõnõflandõrõlabilir. (A) (B) (C) Mevcut bilgiler a. Sabit bilgiler (özel isim) b. Değişken bilgiler (sõcaklõk, basõnç) c. Birikimli bilgiler (nüfus, tapu, arşiv bilgisi) Üretilebilen bilgiler (koordinat, alan, yenileme) Planlanan bilgiler (imar planõ, uçuş planõ) Bilgi kendiliğinden oluşamaz. Dolayõsõyla bilginin elde edilmesi için mutlak suretle takip edilmesi gereken bir yol, yani bir sistemin var olmasõ gerekir ki toplanacak bilgi verimli hale dönüştürülebilsin. Sistem, bir sonuç elde etmeye yarayan yöntemler düzenidir. Bilginin toplanõp işlenmesi de belli bir sistemin var olmasõnõ gerektirmektedir. Bu amaçla kurulan sistemlere "bilgi sistemleri" adõ verilmektedir. Dolayõsõyla bilgi sistemi, bilgiye kolayca erişip, bilgiyi daha verimli kullanabilmek için oluşturulan bir sistemdir. Bunun yanõnda, günümüzdeki bilgi sistemlerinin temel fonksiyonu "doğru-karar" verebilme kapasitesini artõrmaktõr. Bilgi sistemi, organizasyonlarõn yönetimsel fonksiyonlarõnõ desteklemek amacõ ile bilgiyi toplayan, depolayan, üreten ve dağõtan bir mekanizma olarakta tanõmlanõr [AGI, 1991]. Böyle bir sistem klasik yazõlõ dökümantasyon sistemi olabileceği gibi, bilgisyar destekli bir sistem de olabilir. Böyle bir sistem ile esas amaç planlama, araştõrma ve manejerlik işlevlerinde kullanõcõnõn karar-verme yeteneğini artõrarak, neden ve niçinler ile en doğru kararõ vermesine yardõmcõ olmaktõr. Bir bilgi sistemi Şekil 1'de görüldüğü gibi, gözlem aşamasõndan veri toplama ve analizine kadar uzanan bir dizi işlem akõşõndan oluşur.

4 Kullan c šhtiyaçlar Kullan c faaliyeti Ç kt -sonuç üretimi Planlama Veri toplama Veri depolama š lem-analiz Şekil.1: Basit anlamda bir bilgi sisteminde işlem akõşõ [Star ve Estes, 1990] 2.1. Bilgi Sistemlerinin Sõnõflandõrõlmasõ Günümüzdeki kurum ve kuruluşlar, bilginin önemini daha iyi kavrayarak, bilgi paylaşõmõna ilişkin mevcut faaliyetlerde maliyeti azaltõp, verimin artmasõnõ hedeflemişlerdir. Bunu gerçekleştirmek için de bilgisayardan yararlanma yoluna gidilmektedir. Nitekim mevcut bir sistemin daha verimli çalõşmasõ için insan ve bilgisayar faaliyetleri ve sisteme katkõlarõ karşõlaştõrõldõğõnda birbirlerine göre üstünlükleri olduğu da görülmektedir (Tablo 1). Tablo 1: Bilgi işlemede insan ve bilgisayar kapasitelerinin karşõlaştõrõlmasõ [Martin, 1992] Faaliyet İnsan Bilgisayar Yerleşim masrafõ pahalõ ucuz Zamana göre performans azalma sabit Yenileme masrafõ pahalõ ucuz Kalõcõlõk-Süreklilik zayõf çok iyi Hesap kapasitesi zayõf çok iyi Beklenmedik olaya hakimiyet iyi zayõf Ortak çalõşma anlayõşõ çok iyi zayõf Konuşma yeteneği iyi zayõf Bilgi sisteminin mutlak suretle bilgisayar destekli olmasõ zorunlu değildir. Herhangi bir bilgi sistemi klasik yöntemler ile olabileceği gibi klasik+bilgisayar bütünleşikli bir sistem de olabilir. Esas olan, bilgi sisteminin ana fonksiyonu olan kullanõcõ, plancõ, araştõrmacõ ve yöneticilerin karar verme kapasitesini artõrmaktõr. Bilgisayar burada sadece işleme hõz kazandõrõcõ bir araç niteliğindedir.

5 Özellikle bilgisayar teknolojisindeki gelişmeler "bilgi sistemi" kavramõnõn günümüzde daha sõkça telafüz edilmesine neden olmaktadõr. Geniş bir uygulama alanõ olan bilgi sistemleri uygulama şekillerine göre sõnõflandõrõlmaktadõr. Ancak, bilgi sistemlerine kurum ve kuruluşlar kendi uygulanmalarõ açõsõndan baktõklarõndan ve bazende bu sistemleri ortaklaşa kullandõklarõndan bilgi sistemlerinde belirgin bir sõnõflandõrma yapmak zor olmaktadõr. Ancak, Şekil 2'de belirtildiği gibi, bilgi sistemlerini başlangõçta iki gruba ayõrmak mümkündür. 1. Konumsal Olmayan Bilgi Sistemleri (KOBS) : Bu tür bilgi sistemleri daha çok kuruma veya organizasyona yönelik yönetimsel fonksiyonlarõ içerirler. Örneğin bir kurumun çalõşmasõ için gerekli yasal düzenlemeler, çalõşma prensibleri, kişilerin üstleneceği görevler ve bu görevlerin yerine getirilmesinde yine kişiler veya kurumlar arasõ işbirliğinin neler olduğu veya olmasõ gerektiği hususu konumsal olmayan bilgi sisteminin kapsamõ dahilindedir. Çok basit anlamda KOBS için bir örnek olarak, herhangi bir kurum bünyesindeki sekreteryalõk işlemi verilebilir. 2. Konumsal Bilgi Sistemleri (KBS) : Objelerin sadece koordinatõ ile değil, aynõ zamanda öznitelik bilgileri ile de tanõmlanmasõnõ konu alan bir bilgi sistemidir. KBS'nin en önemli özelliği, herhangi bir obje'nin mutlak suretle x,y,z koordinat bilgisi ile tanõmlanmasõ ve bunun yanõsõra, o objenin özelliklerini tanõmlayõcõ alfasayõsal bilgisinin de var olmasõdõr. Bilgisayar teknolojisindeki gelişmelere pararlel olarak, grafik ve grafik olmayan bilgiler bir sistem dahilinde ilişkilendirilmiş ve buna bağlõ olarakta yeni uygulama alanlarõ ortaya çõkmõştõr. Konumsal bilgi ile çalõşanlar sistemlerde kesin bir sõnõflandõrma yapõlmamakla birlikte bazõ araştõrmacõlar [Cowen, 1987; Dale ve McLaughlin, 1988; Larsson, 1991] Şekil.2'ye benzer bir sõnõflandõrmayõ yapmaktadõr Konumsal Bilgi Sistemlerindeki Gelişmeler Konumsal bilgi sistemlerine ilişkin ilk çalõşmalar 1960'õn sonlarõ ve 1970'li yõllarõn başõnda başlamõştõr. Başlangõçta bilgisayar destekli çizim ve tasarõm (CAD) şeklinde gelişen KBS teknolojisinin ilk uygulandõğõ yerlerin başõnda, Harvard Üniversitesi Grafik Laboratuvarõ; Coloroda kamu servisleri şirketler grubu; Houston gaz şirketi; Kanadadoğal kaynaklarõn yönetimi kurumu gelmektedir. Genelde, organizasyon gruplarõ ve özel şirketler kendi ticari işlemlerini geliştirmek amacõ ile CAD sistemlerini kullanmõşlardõr.

6 BšLGš SšSTEMLERš KONUMSAL-OLMAYAN BšLGš SšSTEMLERš KONUMSAL BšLGš SšSTEMLERš šdari Sistem Yasal Sistemler Haberle me KONUM BšLGšLERš ARAZš BšLGšLERš Çevresel Altyap Kadastral Sosyoekonomik Mühendislik Bilgiler Bilgiler Bilgileri Bilgiler Toprak Kamu hizmetlerimülkiyet SaŸl k šklim Binalar DeŸerlendirme Nüfus Jeoloji Ula m Tapu-sicil Seçim Bitki örtüsü šleti im Emlak Göç Yabani hayatkanalizasyon Vergi Araziye Yönelik Ki iye Yönelik Nokta ve Poligon Referansl Parsel Referansl Şekil.2 : Bilgi Sistemlerin Sõnõflandõrõlmasõ GIS'in teorik anlamda ortaya çõkmasõ, 1960'lõ yõllarõn sonunda Harvard Üniversitesinde gerçekleştirilen bir proje ile olmuştur. Bu proje neticesinde, gölgeli eğim haritalarõnõn bilgisayar aracõlõğõ ile üretilebileceği anlaşõlmõş ve bu amaçla SYMAP adõ verilen bir program geliştirilmiştir. 1970'li yõllarda yine aynõ üniversitede, poligon işlemlerinin yapõlarak veri katmanõ oluşumuna imkan sağlayan ODYSSEY adlõ program geliştirlmiştir. Bu ürünler, GIS fonksiyonunu yerine getiren konumsal veri işlem alanõndaki ilk uygulamalar olarak bilinirler [Montgomery ve Schuch, 1993].

7 Bilgisayar destekli haritacõlõk (AM-Automated Mapping) ve Tesislerin Yönetimi (FM- Facilities Management) teknolojiside ilk olarak 1960'lõ yõllarda ticari piyasada görülmeye başlamõştõr. Colorado Kamu Servisleri şirketinde (CPCo) kullanõlmaya başlayan AM/FM teknolojisi, daha sonra yazõlõ veriler (tabular data) ile birleştirilmek istenmiştir. Konumsal veriye dayalõ olarak, IBM ve CPCo işbirliği ile AM/FM sistemi "Geo-tesisleri Veri Tabanõ" adlõ bir sisteme dönüştürülmüştür. AM/FM sistemleri genellikle endüstriyel amaçlõ problemlerin çözümü için geliştirilmiş bilgisayar destekli çizim ve tasarõm işlemlerini yerine getiren bir CAD ürünüdür. CAD sistemleri çok çeşitli grafiksel katmanlarõn ayrõ ayrõ çizimine ve edit edilmesine imkan vermektedir. İki ve üç boyutlu çizimlerde CAD ile yapõlabilmektedir. Ancak tablo vb yazõlõ bilgilerin işlenmesi CAD ile mümkün olmadõğõndan, ayrõ bir veri tabanõna ihtiyaç duyulmuştur. Bu ihtiyaç, Veri Tabanlarõ 'nõ (DBASE) ortaya çõkarmõştõr. Veri Tabanõ Yönetim Sistemleri (Database Management Systems - DBMS) olarakta bilinen DBASE sistemleri, tablo formundaki yazõlõ bilgileri (Tabular data), depolayan ve işleyen sistemlerdir. Oluşturulmasõ düşünülen veri tabanõ kullanõcõlar tarafõndan tasarlanarak, gerekli yazõlõm destekleri ile gerçekleştirilir. DBMS'de veri tabanlarõna ilişkin yapõlar, verilerin birbiri ile olan ilişkileri dikkate alõnarak belli bir formda tasarlanõrlar. Genellikle, hiyerarşik (hierarchical), ağ (network) ve ilişkisel (relational) veri modelleri, veri tabanõ oluşturmada kullanõlan modellerdir. Bunlardan ilişkisel veri modeli günümüzde en yaygõn olarak kullanõlanõdõr. CAD teknolojisi ile çalõşan AM/FM sistemleri, nokta ve lineer özelliklerin, örneğin; boru, kablo, elektrik, su, kanal vb hat kapaklarõnõn gösteriminde kullanõlmaktadõr. Bu tür tesislere ilişkin yazõlõ bilgiler ise ayrõ bir veri tabanõnda depolanõr. Dolayõsõyla bir bütün içerisinde olmayan bu tür sistemler ile etkili bir konumsal veri işlemi yapmak mümkün değildir. Nitekim GIS ile CAD sistemlerinin ayrõldõğõ en önemli nokta, grafik ve grafik olmayan veri tabanlarõnõn bu sistemler içerisindeki işlevleridir. Özellikle, CAD kullanõcõsõ, grafik işleme herhangi bir kodlama ve veri tabanõ tasarõmõ yapmaksõzõn başlayabilir. Oysa GIS gibi bir sistemde başlangõçta bir kodlama ve veri tabanõ tasarõmõ şarttõr. Bu nedenle GIS gibi daha etkili sistemlerin oluşturulmasõ kaçõnõlmaz olmuştur. Bu zorunluluk bugünki konumsal bilgi sistemlerini ortaya çõkarmõştõr.

8 Dale ve McLaughlin [1988], konumsal bilgileri özelliklerine ve kullandõklarõ veri tiplerine göre, Şekil.2 'de görüldüğü gibi genel olarak dört grupta toplamaktadõrlar. Bunlar; 1. Çevresel (Environmental) Bilgi Sistemi : Çevrenin fiziksel, kimyasal veya biyolojik yapõsõnõ ve bunlarõn çevreye olan etkilerini insan-çevre ilişkisi ile irdeleyen bir bilgi sistemidir. Örneğin; hava kirliliği, bitki örtüsü, doğal kaynaklar). 2. Altyapõ-Mühendislik (Infrastructure) Bilgi Sistemi : Mühendislik, alt ve üst yapõlarõ ve bunlar arasõndaki ilişkileri irdeler. Yeraltõ ve yerüstü tesislerin yapõlanmasõ, korunmasõ, bakõm-onarõm ve yerel idarelerce yapõlan diğer temel hizmetlerinin yerine getirilmesi bu bilgi sisteminin temel görevleridir. 3. Kadastral (Cadastral) Bilgi Sistemi : Kadastro işlemlerini esas alarak, mülkiyete ilişkin görevlerin yerine getirilmesinde, parsel bazõnda, arazi kullanmasõ, planlama ve mülkiyet haklarõ arasõndaki ilişkileri düzenler. 4. Sosyo-ekonomik Bilgi Sistemi : Ülke veya bölge bazõnda sosyal ve ekonomik yapõlaşma için gerekli olan bilgilerin toplanmasõ ve işlenmesini esas alan bilgi sistemidir. Özellikle, istatistik, nüfus vb demografik verileri ile idari bölge zonlarõnõn tespitini kapsamõna alõr. 3. GIS? GIS, bazõ araştõrmacõlara göre konumsal bilgi sistemlerin tümünü içeren bir kavram, bazõlarõna göre konumsal bilgi sistemi içerisinde özel amaçla kullanõlan bir sistem olarak yorumlanmaktadõr. Dolayõsõyla, bilgi sistemlerinin sõnõflandõrõlmasõnda, GIS'in yeri konusundaki tartõşmalar hâla devam etmektedir. Ancak şu bir gerçek ki, GIS genellikle uygulama şekline göre değişik isimler ile ifade edilmektedir. Bunlardan bazõlarõ Tablo.2'de listelenmiştir. GIS kullanõcõlarõnõn farklõ disiplinlerden olmasõ nedeniyle, bu kavram değişik şekillerde tanõmlanmaktadõr. Maguire [1991] 'nin de belirttiği gibi, GIS dünyada konumsal bilgi ile ilgilenenler arasõnda geniş bir merak uyandõrmõş durumda. Gelişmelerdeki hõzlõ

9 değişiklikler, özellikle ticari beklentiler, farklõ uygulama ve fikirler, GIS'in kesin bir tanõmõnõn yapõlamamasõna neden olmaktadõr. Tablo 2 : Uygulama şekillerine göre GIS çeşitleri [Maguire, 1992] Kadastral Bilgi Sistemi (Cadastral Information System) Görüntü işlem tabanlõ Bilgi Sistemi (Image based Information System) Arazi Veri Sistemi (Land Data System) Arazi Bilgi Sistemi (Land Information System) Coğrafik referanslõ Bilgi Sistemi (Geographically referenced Inf. Sys.) Doğal Kaynak Yönetimi Bilgi Sistemi (Natural Resource Management Inf. Sys.) Ticari Analiz Bilgi Sistemi (Market Analysis Information System) Çok Amaçlõ Kadastro (Multipurpose Cadastre) Planlama Bilgi Sistemi (Planning Information System) Mülkiyet Bilgi Sistemi (Property Information System) Toprak Bilgi Sistemi (Soil Information System) Mekansal Bilgi Sistemi (Spatial Information System) Mekansal Karar-destekli Bilgi Sistemi (Spatial decision support Inf. Sys.) Kent Bilgi Sistemi (Urban Information System) GIS için yapõlan tanõmlardan bazõlarõ ; "GIS, belirli bir gaye ile yeryüzüne ait verilerin toplanmasõ, depolanmasõ, sorgulanmasõ, transferi ve görüntülenmesi işlevlerini yerine getiren araçlarõn tümüdür" [Burrough, 1986] "GIS, genel harita bilgilerini görüntülemeye yarayan bilgi yönetimi sisteminin bir şeklidir " [Devine ve Field, 1986] "GIS, Coğrafik bilgileri bir bilgisayar ortamõnda depolayan ve analiz eden bir araçtõr" [ESRI, 1987] "GIS, konumsal veya coğrafik koordinatlarõ referans alan ve bu veriler ile çalõşmayõ dizayn eden bir bilgi sistemidir" [Star ve Estes, 1990] "GIS, yeryüzü referanslõ verileri toplayan, depolayan, kontrol eden, işleyen, analiz eden ve görüntüleyen bir sistemdir" [AGI, 1991]

10 Özet olarak; "GIS, konuma dayalõ gözlem ve ölçmeler neticesinde elde edilen grafik ve grafik olmayan verileri bir bütün içerisinde işlemeye yarayan teknolojik bir araçtõr". Yukarõda yapõlan tanõmlardan da anlaşõlacağõ gibi GIS'in bir sistem mi, yoksa bir araç mõ, olduğu konusunda tartõşmalar vardõr. Özellikle ülkemizde yeni yeni uygulama alanõ bulan GIS konusunda, bir kavram bütünlüğü oluşturmak amacõ ile konunun tartõşõlmasõ gerekmektedir. Türkçemize Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS) olarak geçen bu kavram ile ülkemizde ifade edilmek istenen; 1. Diğer bilgi sistemlerini kapsayan bir konumsal bilgi sistemi mi? 2. Konumsal bilgi sistemi içerisinde yer alan ve klasik coğrafik bilgi amaçlõ bir sistemin oluşturulmasõ mõ? 3. Harita bilgilerini bilgisayar ortamõnda işlemeye yarayan bir yazõlõm mõ dõr? Kavramsal anlaşmazlõklarõn ortadan kaldõrõlmasõ için, bu sorular õşõğõnda CBS'nin yerinin belirginlenmesi veya yeniden isimlendirilmesi gerekir. Öncelikle bir bilgi sistemi isimlendirmesi ve bu sistem şemsiyesi altõnda uygulamaya yönelik özel amaçlõ bilgi sistemlerinin sõnõflandõrõlmasõnõn yapõlmasõ gerekmektedir. Ancak bu tür özel amaçlõ sistemlerinin işlevlerini tam olarak yerine getirmek için de teknolojik bir araça ihtiyaç vardõr ki bu da bugün GIS olarak isimlendirilen yazõlõm-donanõm bileşenidir. Herhangi bir bilgi sisteminden söz ediliyor ise, başlangõçta bu sistem için mutlak suretle bir tasarõm var demektir ve bu tasarõm kurumdan kuruma farklõ olabilmektedir. Oysa bugün dünya piyasalarõnda, GIS adõ altõnda bir çok sistem satõlmaktadõr. Kurum ve kuruluşlar bilgi sistemi tasarõmõnõ yaparak, kullanõlacak yazõlõm ve donanõmõ piyasadan temin etmektedirler. Ancak bunlar yeterli olmayõp, satõn aldõklarõ bu tür sistemler ek bir takõm yazõlõmlarõ da kendileri geliştirmek zorundadõrlar. Örneğin bir bölge bazõnda Arazi Bilgi Sistemi (ABS) geliştirilmek isteniyor ise bu Konumsal Bilgi Sistemin bir fonksiyonudur ve bir tasarõm ve uygulama gerektirir. Bu tasarõm her zaman için standart olmayõp bölge özelliklerine göre farklõlõk gösterir. ABS'nin beklenen verimi sağlamasõ için teknojik araç olan GIS'in bu sistem içerisinde kullanõlmasõ gerekir. Aynõ şekilde küçük ölçekli harita verisi kullanõlarak bir ABS geliştirilmek istenir ise, bunu da CBS olarak isimlendirebiliriz. Bu aşamada GIS, CBS içerisinde bir araç olarak ta kullanõlabilir. Terim karmaşõklõğõ olmamasõ açõsõndan GIS yerine "Konumsal Veri İşlem Sistemi (KVİS)" kullanõlabilir.

11 4. SONUÇ Bilgi sistemlerindeki hõzlõ gelişmeler haritaya yönelik uygulamalarõ önemli bir şekilde etkilemiş ve etkilemeye de devam etmektedir. Başlangõçta CAD sistemleri kullanõlarak yapõlan çizim işlemleri, zamanla veri tabanlarõ ile ilişkilendirerek bugünkü konumsal bilgi sistemlerinin doğmasõna neden olmuştur. Konuma dayalõ hertürlü veriyi toplama, depolama, işleme ve görüntüleme görevlerini yerine getiren teknojik araçlar, harita altlõk bilgilerini daha verimli kullanõlõr bir hale getirmiştir. Uluslararasõ ticari alanlarda GIS olarak adlandõrõlan bu tür sistemler ülkemizde henüz kullanõlmaya başlanmõştõr. Teknolojik araçlar ile birlikte ülkemize transfer edilen terimlerin tam olarak ifade edilememesinden dolayõ GIS'in ne olduğu tam olarak anlaşõlamamõştõr. Özellikle, GIS'in bir sistem mi yoksa bir araç mõ olduğu tartõşõlmaktadõr. Bir objenin konum bilgisi olarak, o objenin x,y,z koordinatlarõ yanõnda bir de öznitelik bilgilerinin bilinmesi gerekmektedir. Yani grafik ve grafik olmayan bilgiler herhangi bir sistem içerisinde bütünleşik halde olmalõdõr. Bu şekildeki bir bütünleşik yapõnõn oluşturulmasõ Konumsal Bilgi Sistemi (KBS) 'nin konusudur. Dolayõsyla KBS, genel çatõyõ oluşturur. Bu çatõ altõnda özel amaçlõ bilgi sistemleri bulunabilir. Bunlara örnek olarak şu sistemler verilebilir; kadastro parselini esas alarak büyük ölçekli harita verileri ile mülkiyet verileri arasõndaki ilişkileri irdeleyen Arazi Bilgi Sistemi (ABS), herhangi bir nokta'yõ referans alarak, özellikle küçük ölçekli harita verileri ile bölge veya ülke genelindeki doğal veya beşeri ilişkileri açõklamayõ amaçlayan Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS), altyapõ tesisleri ile üst yapõlara ilişkin kamu hizmetlerini esas alarak, kentsel faaliyetlerin planlõ bir şekilde yerine getirilmesini ve bu faaliyetlerin yönetilmesini amaçlayan Kentsel Coğrafi Bilgi Sistemi (KCBS), orman bölgelerini esas alarak, ormanlarõn sõnõflandõrmasõnõ, bakõmõ ve korumasõ ile orman envanterlerinin çõkarõlmasõnõ amaçlayan Orman Bilgi Sistemi (ORBİS), vd. KBS çatõsõ altõndaki tüm bu sistemler özel amaca yönelik sistemlerdir. Bu sistemler uygulayõcõlarõ tarafõndan tasarlanarak gerçekleştirilirler. Ancak, bütün bu sistemler içerisinde veri toplama, depolama, işleme ve görüntüleme ihtiyaçlarõnõ hõzlõ ve sağlõklõ bir şekilde yerine getirecek olan bir yazõlõm+donanõm'a da ihtiyaç vardõr. Bigisayar teknolojisi olan bu sistem, Konumsal Veri İşlem Sistemi (KVİS) 'i olarak adlandõrõlõr.

12 KVİS'e örnek olarak, Arc/Info, Intergraph, System 9, MapInfo, SmallWorld, Span gibi sistemler verilebilir. KAYNAKLAR AGI (1991), GIS Dictionary, Ver.1.1, Association for Geographical Information Standards Committee Publication, UK. Ağar, T. (1974), İnsan-Bilinç-Sistem Sevk ve İdare İkilemleri, Sistem Yayõn Dizisi: 1, Ankara. Burrough, P. (1986), Principles of Geographical Information Systems for Land Resources Assessment, Oxford. Cowen, D. (1987), GIS vs. CAD vs. DBMS: What are the differences?, GIS'87, American Congress on Surveying and Mapping, and American Society for Photogrammetry and Renote Sensing, Vol.1, s Dale, P. ve McLaughlin, J. (1988), Land Information Management, Oxford University Press, Oxford. Devine, H., ve Field, R., (1986), The gist of GIS, Journel of Forest, August, s ESRI (1987), Arc/Info Programmers Manual, Vol.I, Environmental Systems Research Institute, Redlands, California. Larsson, G. (1991), Land Registration and Cadastral Systems: Tools for Land Information and Management, Longman Scientific&Technicals. Maguire, D.J., (1991), An Overview and Definition of GIS, In Maguire D.J., Goodchild M, Rhind D (eds.), Geographical Information Systems: Principles and Applications, Vol.1, Longman, London. Martin, C. (1992), Information Systems: A management perspective, McGraw-Hill Book Company. Montgomery, G. ve Schuch, H. (1993), GIS Data Conversion Handbook, GIS World Books, GIS World Inc., USA. Star, J. ve Estes, J. (1990), Geographical Information Systems: An Introduction, Prentice Hall, New Jersey. Tekeli, H. (1994), Bilgi Çağõ, Simavi Yayõnlarõ Deneme İncelemeDizisi:15, İstanbul.