OPT. İŞLETME KURULUŞ YERİ SEÇİM YÖNTEMLERİ METHODS FOR OPTIMAL BUSINESS DISTRICT SELECT

Transkript

1 OPT. İŞLETME KURULUŞ YERİ SEÇİM YÖNTEMLERİ METHODS FOR OPTIMAL BUSINESS DISTRICT SELECT

2 OPT. İŞLETME KURULUŞ YERİ SEÇİM YÖNTEMLERİ Kuruluş yeri seçimi sorununu çözümlemeye yönelik sistematik çalışmaların ilk kez 1826 yılında Alman ekonomistlerinden J.H.Von Thunen tarafından başlatıldığı ve bu çalışmaların 1909 yılında Alfred Weber tarafından yoğunlaştırıldığı ileri sürülmektedir. İkinci Dünya savaşından sonra doğrusal programlama, girdi-çıktı analizleri ve daha sonra dinamik programlama gibi yöneylem tekniklerinin gelişmesiyle en uygun kuruluş yeri matematiksel yaklaşımlarla belirlenmeye başlamıştır. Matematiksel programlamayla kuruluş yerini belirlemede yardımcı olan bilim adamları arasında F.L. Hitchcook, W.J. Baumol, P. Wolfe, W. Isard, L. Moses, A. Kuehn, M.J. Hamburger Efroymson ve Ray gibilerini sayabiliriz.

3 OPT. İŞLETME KURULUŞ YERİ SEÇİM YÖNTEMLERİ Yukarıda sözü edilen bilim adamları, belli ölçütlere göre üretim birimlerinin en uygun veya optimum kuruluş yerlerini saptamaya yönelik çeşitli yöntemler geliştirmişlerdir. İkinci Dünya Savaşına kadar kullanılan, bu yöntemler "Geleneksel Kuruluş Yeri Seçimi Yöntemleri" ve II. Dünya Savaşından sonra yöneylem tekniklerine dayanan yöntemler de "Çağdaş Kuruluş Yeri Seçimi Yöntemleri" diye iki grupta sınıflandırılır. 1- Geleneksel Kuruluş Yeri Seçimi Yöntemleri Optimum kuruluş yerini saptamaya yönelik geleneksel kuruluş yeri yöntemleri geliştirildikleri çağın gereği olarak, bir takım analitik geometri, grafik ve diferansiyel hesap tekniklerinden öteye gitmemektedir. Bu yöntemlerden en önemlileri, Alfred Weber (1904) tarafından ortaya atılan; a. Kuruluş Yeri Üçgeni, b. Eş Maliyet Eğrileri, yöntemleridir.

4 OPT. İŞLETME KURULUŞ YERİ SEÇİM YÖNTEMLERİ Kuruluş yeri üçgeni oldukça basit bir yaklaşımdır. Burada bir fabrikanın kurulabileceği 3 adet aday kuruluş yeri ve bir adet tüketim merkezi vardır. Cebirsel hesaplamalar sonucu aday kuruluş yerlerinden optimum olanı (optimum kuruluş yeri), tüketim merkezine ulaştırma maliyetleri en düşük olan yer olarak seçilmektedir. Eş maliyet eğrileri yaklaşımında, ulaştırma maliyetleri yanında enerji maliyeti, işçi ücretleri ve yöresel vergiler toplamından oluşan toplam maliyetleri minimum kılan aday kuruluş yeri optimum kuruluş yeri olarak belirlenmeye çalışılmıştır. Optimum kuruluş yerinin belirlenmesinde bir tüketim merkezi yanında hammadde tedarik noktaları da öz önüne alınmıştır. Eş maliyet eğrileri yaklaşımı daha sonra W. Isard ve M.L. Moses tarafından daha gerçekçi bir zemine oturtulmaya çalışılmıştır.

5 OPT. İŞLETME KURULUŞ YERİ SEÇİM YÖNTEMLERİ Geleneksel kuruluş yeri seçimi yöntemleri uygulamada pek çok yönden yetersiz kaldıkları için bunlar üzerinde ayrıntılı durmayı gerekli görmüyoruz. Zira bir yandan, problem modeline katılabilecek hammadde tedarik ve tüketim merkezi sayıları son derece kısıtlı kalmaktadır. Bu durum, geleneksel yöntemlerin gerçek problemlere uygulanabilmesini engeller. Öte yandan, modeller maliyetleri ele alma açısından da yetersizdir. Ulaştırma maliyetleri dışında üretim ve v.b. maliyetler modellere dahil edilememektedir. 2- Çağdaş Kuruluş Yeri Seçimi Yöntemleri 1940'lardan itibaren yöneylem tekniklerinin gelişmesi ve özellikle 1950'lerden sonra bilgisayarların uygulamaya konulması ile geleneksel kuruluş yeri seçimi yöntemlerinden farklı olan yeni yöntemlerin ve modellerin geliştirilmesi olanaklı olmuştur. Çağdaş model ve yöntemlerin üstünlüğü iki noktada toplanabilir.

6 OPT. İŞLETME KURULUŞ YERİ SEÇİM YÖNTEMLERİ a. Kurulacak üretim birimlerine hammadde ve yardımcı madde temin edebilecek çok sayıda tedarik (kaynak) noktası, çok sayıda aday kuruluş yeri ve tüketim merkezini içeren gerçek problemlerin çözümünü olanaklı kılmaları, b. Ulaştırma maliyetleri dışında üretim ve yatırım maliyetleri gibi çeşitli maliyet bileşenlerini, kârlılık ve diğer öğeleri modeller içine sokabilmeleridir. Başlıca çağdaş kuruluş yeri seçimi model ve yöntemleri arasında şunları sayabiliriz: 1. Ulaştırma modeli (Transportation model) 2. Doğrusal programlama modeli (Lineer programming model) 3. Karma tam sayılı programlama modeli (Mixed - Integer Programming) 4. Dinamik programlama modeli 5. Deneme ve Simülasyon yöntemleri 6. Karşılaştırmalı Yöntemler a. Aday kuruluş yerini etkileyen faktörlerin karşılaştırılması b. Aday kuruluş yerleri maliyetlerinin karşılaştırılması c. Aday kuruluş yerleri kârlılıklarının karşılaştırılması

7 OPT. İŞLETME KURULUŞ YERİ SEÇİM YÖNTEMLERİ Uygulanabilirlik açısından bunlar içinde en önemli olanları; başta doğrusal programlama yöntemine dayalı ulaştırma modeli, doğrusal programlama modeli ve özellikle karma-tamsayılı model olmak üzere en son sıraladığımız karşılaştırmalı yöntemlerdir. Uygulamada son yıllarda en yaygın kullanılanı "karma tamsayı programlama modeli" ve özellikle Land-Doing tarafından geliştirilen Dal ve Sınır Algoritması (Branch and Bound Algoritm)'dır. Doğrusal programlama ve bunun özel bir durumu olan "karma tamsayılı programlama"; işletmecilik biliminde optimum kuruluş yeri seçimi sorunu yanında kapasite planlaması (işletme büyüklüğü ve kuruluş yeri), sermaye bütçelemesi, üretim planlaması, personel atamasında, optimum sipariş hacmi ve pazarlama kanallarının seçimi konularında son yıllarda uygulamaya başlanmıştır. Karşılaştırmalı yöntemler dışında sıraladığımız diğer kuruluş yeri seçimi yöntemi ve modellerinin anlaşılması yüksek düzeyde matematik bilgisini ve bilgisayar programlamayı gerektirdiği için, biz burada sadece "karşılaştırmalı yöntemler" üzerinde duracağız.

8 OPT. İŞLETME KURULUŞ YERİ SEÇİM YÖNTEMLERİ Karşılaştırmalı Yöntemler a. Faktörlerin Karşılaştırılması ve Ağırlık Yöntemi Bir üretim biriminin kurulabileceği alternatif kuruluş yerlerinden veya farklı aday kuruluş yerlerinden hangisinin en uygun yada optimum kuruluş yeri olacağını belirlemede yardımcı olan yöntemlerden birisi, aday kuruluş yerlerini etkileyen faktörlerin birbirleri ile karşılaştırılması esasına dayanır. Bu yöntem üç aşamada uygulanır: 1. Birinci aşamada, her bir aday kuruluş yerinin her faktörden aldıkları puan veya ağırlık belirlenir. 2. İkinci aşamada, aday kuruluş yerlerinin her faktörden aldıkları puanlar toplanır veya her bir aday kuruluş yerinin toplam faktör puanları hesaplanır. 3. Üçüncü aşamada, toplam puanlara göre en yüksek puana sahip olan aday kuruluş yeri en uygun veya optimum kuruluş yen olarak seçilir. Böyle bir derecelendirme ve hesaplamanın yapılmasında, kuruluş yerini etkileyici faktörlerin puanlarının veya ağırlıklarının saptanması en önemli bir konudur. Puan verilmesindeki yanılgılar yanlış bir kuruluş yeri seçimine neden olur.

9 OPT. İŞLETME KURULUŞ YERİ SEÇİM YÖNTEMLERİ Bu yöntemin uygulanmasına örnek verebilmek için, bir işletmenin 3 aday kuruluş yerinden hangisini seçmesinin uygun olacağını belirtmeye çalışalım. Tablo'da görüldüğü gibi aday kuruluş yerleri İzmir, İstanbul ve Ankara olsun ve kuruluş yerlerini etkileyen faktörlere etkinlik derecesine göre 0-20 arasında puanlar veya ağırlıklar verilebilsin. Tablo'da kurulması düşünülen işletmeyi etkileyen kuruluş yeri faktörleri, birinci sütunda önem derecesine göre 0-20 arasındaki değerlere göre puanlanmıştır. Sözü edilen faktörlerden pazar, taşıma, su ve enerji-yakıt durumlarının kuruluş yerini önemli derecede etkiledikleri; buna karşılık iklim koşulları ve işgücü durumunun fazla etkili olmadıkları görülmektedir. Her bir faktör için, İzmir, İstanbul ve Ankara gibi üç aday kuruluş bölgesinin aldığı değerler veya puanlar ayrı ayrı belirlenmiştir.

10 OPT. İŞLETME KURULUŞ YERİ SEÇİM YÖNTEMLERİ Optimum kuruluş yerini saptamada sözü edilen "karşılaştırmalı yöntemlerden" en anlamlı olanı, kuşkusuz maliyetler yanında satış gelirlerini göz önünde bulunduran "kârlılıkların karşılaştırılması' yöntemidir. Ancak bu yöntemin uygulanabilirliği oldukça kısıtlıdır. Zira bu yöntem, birden fazla aday kuruluş yerlerine ilişkin maliyet ve satış gelirleri öğelerinin sağlıklı bir biçimde tahminlenmesini gerektirir. Daha önce belirttiğimiz gibi, maliyetlere oranla satış gelirlerinin önceden saptanması, özellikle piyasanın dengesiz olduğu ortamlarda, çok güç ve hatta olanaksız olmaktadır. Kuruluş yerini etkileyen faktörlerin karşılaştırılması yönteminin kaba bir yöntem olduğu gözönüne alınırsa, bu yöntemlerden uygulanma açısından en sağlıklı olanı "maliyetlerin karşılaştırılması" yöntemidir. Ancak, çok fazla sayıda aday kuruluş yeri söz konusu olduğunda, açıklamaya çalıştığımız bu son üç yöntemde yetersiz kalır. Bu durumda uygulanabilirlik açısından doğrusal programlama modeli ve özellikle bunun özel bir durumu olan karma tam sayılı modelin kullanılması kaçınılmaz olur.

11 OPT. İŞLETME KURULUŞ YERİ SEÇİM YÖNTEMLERİ Aday Kuruluş Yerinin Kârlılıklarının Karşılaştırılması Üretim Maliyetleri, Satışlar, Kâr Aday Kuruluş Yerleri A (10 3 TL.) B(10 3 TL.) C(10 3 TL.) 1. Satışlar Yıllık Satışlar Satış Masrafları Üretim Maliyetleri Hammadde İşçilik Taşıma Enerji, Su Diğer Kalemlar Sabit Maliyetler Toplam Üretim Maliyetleri Toplam Maliyet (Satış Mas. + Top.Uretim Mal.) Yılık Kâr (Satışlar - Toplam Maliyet) Sabit Yatırım Harcaması Yatırımın Kârlılık Oranı % 30 % 28 % 33,33

12 Kuruluş Yeri Seçimi Kuruluş yeri: işletmenin üzerinde kurulacağı, yaşamı boyunca çalışmalarını sürdüreceği yerdir. İşletme stratejisi saptanırken, firma ne tür bir mal veya hizmet sunacağını ve hangi pazarın içinde rekabet edeceğini belirlemiştir. Ürün ve süreç tasarımı kararlarından sonra sıra kuruluş yerinin seçimine gelir. Kuruluş yeri seçimi uzun dönemli, stratejik kararlardandır. Uzun dönemli bir yatırım kararı olduğundan değiştirilmesi güç ve maliyetlidir. Ancak yine de dinamik bir karardır. Kuruluş yeri kararı; girdileri temin etme, üretim ve dağıtım maliyetlerini etkiler, dolayısıyla verimliliği etkiler. Kuruluş yeri, görüldüğü gibi, sabit maliyetleri, ve de değişken maliyetleri etkiler. Aynı zamanda gelir üzerinde de etkisi vardır. Örneğin ürün ve üretim tipine göre veya hizmet verilen yere göre ulaştırma maliyetleri (hammaddenin gelmesi ve tamamlanmış ürünün dağıtımı) satış fiyatının %25 ini oluşturabilir. Ulaştırma bunlardan sadece biridir. Ücretler, vergiler, kiralar, hammadde maliyeti vs... Kuruş yeri kararının, kapasite ve talep tahmini ile birlikte verilmesi gerekir. Özellikle hizmet işletmelerinde kuruluş yeri, talebi belirler. Kapasite ise talebe göre belirlenir. Bu nedenle kararların bir arada alınması gerekir. Kuruluş yeri kararı sadece yeni kurulacak işletmelerde değil, bir tesisi kapatıp yeni bir yerde açma, tesis genişletme, yeni ürün üretme, işletmeye yeni bir bölüm ekleme gibi kararlarda da söz konusudur. Normalde periyodik olarak yer seçimi kararı gözden geçirilmelidir.

13 Tesis yeri seçimi aşağıda belirtilen nedenlerden dolayı oluşabilir: Yeni bir tesis kurulması Yeni bir alana veya binaya taşınılması, Yeni ürün tasarımları veya mevcut ürünlerdeki önemli tasarım ve yönetim değişiklikleri, teknolojik yenilemeler, Bazı ürün üretimlerinden vazgeçilmesi, Yeni makine alımları, Ergonomik koşullardaki olumsuzluklar, Çevre koruma etmenlerinden kaynaklanan zorlamalar, Malzeme taşımalarının maliyetlerde ki etkisi, Ürün ve üretim kalite spesifikasyonlarının sağlanabilmesi. Endüstriyel kuruluş yeri seçimi analizinde maliyetleri: 1.Girdi sağlama maliyetleri: hammadde, işgücü, enerji, doğal kaynaklar vs.. 2.Ürünün üretilmesi maliyeti: dönüştürme 3.Tüketiciye ulaştırma maliyetleri olarak gruplandırabiliriz. Kötü seçilmiş bir kuruluş yeri: yüksek ulaşım giderlerine, işgücü ve hammaddenin yeterli karşılanamamasına, rekabetsel ve finansal kayıplara yol açar. En iyi yer, işletme tipine göre değişir. Endüstri işletmeleri maliyeti minimize edecek yeri, hizmet işletmeleri ise karı maksimize edecek yeri seçmeye çalışırlar. Endüstri işletmeleri maliyete odaklanarak maliyetleri düşürecek bir yeri, hizmet işletmeleri ise gelire odaklanarak, satılacak miktarı artıracak yeri belirlemeye çalışırlar. Sonuçta yararları maksimize edecek yeri ararlar.

14 KURULUŞ YERİNİN SEÇİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER Kuruluş yerinin seçimini etkileyen faktörler hem çok karmaşıktır, hem de birbirleriyle yakından ilgilidir. Belli bir yerde yapılan üretim veya pazarlama faaliyetine üstünlük sağlayan(özellikle maliyet üstünlükleri sağlayan) her şey kuruluş yeri faktörü olarak nitelendirilebilir. Seçimi etkileyen faktörler dikkate alınırken hammadde tedariği ile ürün satışı lojistiği ve ulaştırma maliyetleri hesaplanmakta ve üretim maliyetlerinin düşürülmesi ve işletmenin rekabet üstünlüğünün artırılması ve karlılığının yükseltilmesi amaçlanmaktadır. KURULUŞ YERİNİN SEÇİMİNİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER İşletmelerin, üretim konusuna göre kuruluş yeri seçiminde bazı faktörlerin baskın rol oynadığı gözlenmektedir. Maden işletmeleri doğal kaynakların çıktığı yere bağlı iken, tarım üretimi ile ilgili işletmeler iklim ve coğrafyayı, KOBİ'ler pazarı, büyük kuruluşlar ise yan sanayileri daha çok dikkate almaktadırlar. Kuruluş yeri seçimini etkileyen faktörler: 1.Ekonomik Faktörler 2.Doğal Faktörler 3.Sosyal Faktörler 4.Psikolojik, Fizyolojik ve Politik Faktörler olarak gruplandırılabilir.

15 1. Ekonomik Faktörler Hammadde, enerji, işçilik v.b. gibi faktörler bu grupta ele alınmaktadırlar. Ulaştırma olanakları, arazi ve inşaat maliyetleri, pazara yakınlık, işgören sağlama kolaylıkları, altyapı ve hizmetlerin varlığı 2.Doğal Faktörler İklim ve arazinin durumu kuruluş yeri seçimini etkileyebilir. Arazi yapısı, yüksekliği, ısı farklılıkları, yerin deprem kuşağında olup olmaması, nemlilik derecesi, hatta rüzgar durumu, karar vermede etkindir. 3.Sosyal Faktörler Gürültü, hava kirliliği veya suya zarar vereceği gerekçesi ile toplumun direnişi, işletmenin yerinin seçimini etkileyebilir. Toplumun sağlığını, şehirlerin kuruluşunu ve gelişmelerini göz önüne tutmak gerekir 4. Psikolojik, Fizyolojik ve Politik Faktörler Girişimcinin, bir ülkenin belirli bir bölgesine duyduğu yakınlığın da kuruluş yerinin seçiminde rolü olabilir Devlet, iktisadi ve sosyal yararlar sağlayacağı düşüncesiyle, işletmelerin belirli yerlerde kurulmasını öngörebilir veya işletmecilik bakımından kurulmaması gereken yerlerde işletmelerde kurulabilir. Diğer bir gruplandırma ise kuruluş yeri seçimini etkileyen faktörleri 10 ana grupta toplamıştır: (Endütriyel gelişim dergisi-1960) Pazar İşgücü Malzeme ve hizmetler Ulaşım Hükümet ve yasama gücü ile organları Finansman Su ve atıkların yok edilmesi Enerji ve yakıt Toplumun özellikleri Bireysel faktörler

16 Bu ana sınıflandırma kendi içinde daha alt faktörlere bölünmüş ve sonuçta 753 değerlendirme faktörü elde edilmiştir. Benzer bir biçimde Factory dergisi, 1961 yılında 36 ana faktör ve 317 alt faktörlü bir liste önermiştir. Ulaşım İşgücü arzı İyi yaşama koşulları Pazarlara yakın olma Genişleme olanağı Sosyal çevrenin durumu Kanalizasyon ve çöp atma hizmetleri Varolan tesislerle birleştirme olanağı Üniversite ve yükseköğretim kurumlarının varlığı Hammadde arz bölgelerine yakınlık Reklam yapma olanağı Su sağlanması Ulaşım tesislerinin ve Arsanın topoğrafyası Enerji sorunu Varolan işgücünü tutabilme olanağı İşçi-işveren ilişkileri Yakıt harcamaları Sosyal çevre içindeki mülkiyet durumu İşçi ücretleri Vergilerin özelliği ve yönetim ve vergi politikası İklim Benzer sanayi dalında çalışan imalatçıların yapıları Eğitim durumu Mülkiyet harcamaları Dinsel etmenler Mühendis ve yönetici İletişim olanakları Mahalli sağlama durumu Araştırma kurumlarına yakınlık durumu Kuruluş yeri seçimini dört aşamada inceleyebiliriz.

17 Ülke Seçimi (globalleşme) Her şeyden önce işletmenin hangi ülke sınırları dahilinde olacağı düşünülmelidir. Globalleşen dünya ve çokuluslu şirket kimliğinin yaygınlaşması da bu soruna eğilme derecesinin artmasına neden olmuştur. İnternet, , faks, video, hızlı teslim... Gibi yeni teknolojiler mesafenin önemini azaltmış, işletmelerin kuruluş yerlerini tüm dünya üzerinden seçebilme imkanı sağlamıştır. Bu nedenle kuruluş yeri seçilirken mesafe dışında faktörler kritik hale gelmiştir. Avantajlar: İthal mallara talebin artması, dış pazarı ele geçirme için neden oluşturmuştur. Firmalar direk yabancı ülkelerde üretim yaparak ithal mallara olan olumsuz tutumu azaltırlar. Ticari engeller EU, NAFTA, GATT gibi örgütlerin kurulması ile azalmıştır. Müşterinin olduğu yerde üretim yapan firma ithalat kotalarına takılmamış olur. Ucuz işgücü firmaları bu bölgelere çekmektedir. Kore, Çin, Taiwan gibi Tam zamanında üretim anlayışı, üretici ve tedarikçilerin birbirine yakın olmasını gerektirmiştir. Konum Yeri Seçimi Son aşama olarak işletmenin üzerine kurulacağı arsanın seçimi yani konum yeri seçimi söz konusu olacaktır. Konum yeri seçimi, arsa seçimindeki faktörler ve aralarındaki ilişkiler açısından bölge seçimine göre daha karmaşık bir karardır. Bu seçimi yaparken arazi alanı ve arazinin direnci, topoğrafik yapısı, imar durumu gibi faktörler ve diğer işletmelerle bütünleşme olanağı, yan sanayinin durumu da incelenmelidir. Bu veriler değerlendirilerek işletmenin üzerine kurulacağı arsaya karar verilir. Bölge seçiminde yapılan bir hatanın konum yeri seçimiyle düzeltilmesi mümkün değildir. Aslında bölge seçimi ekonomik bir sorun olup makro analiz gerektirir. Konum yeri seçimi ise bir mühendislik sorunu olup mikro/teknik analiz ile çözülür.

18 Kuruluş Yeri Seçim Yöntemleri 1. Karşılaştırmalı Yöntemler Maliyetlerin karşılaştırılması Karların karşılaştırılması Karlılıkların karşılaştırılması 2. Faktör karşılaştırma ve değerlendirme (puanlama yöntemi) 3. Sevkiyat-uzaklık modeli 4. Ağırlık merkezi yöntemi 5. Başabaş analizi 6. Doğrusal Programlama Modeli (ulaştırma modeli) Maliyetleri Karşılaştırma Yöntemi Birim maliyetlerin hesaplanmasında, maliyet muhasebesinde kullanılan tahmini ve standart maliyet hesaplama usullerinden yararlanılır. Bu da maliyet karşılaştırmaya dayandığından, başka firmaları gerektirir Bu yolun en büyük güçlüğü, geçerli bir hesaplama yapabilmek için, aday kuruluş yerlerinde aynı mamulü üreten bir işletmenin varlığına ihtiyaç duyulmasıdır. Çünkü, maliyetlerin önceden somut biçimde tahmini son derece güçtür. Bu konuda bir örnek vermek gerekirse; bütün özellikleri belirlenmiş bir fabrika için A, B, C, D, E ile adlandırılan beş aday kuruluş yeri olduğunu düşünelim. Bu yerleri, toplam maliyetteki paylarına göre bir histogramla gösterip aşağıdaki şekli elde ettiğimizi kabul edelim. Histogram bize her aday bölgeye ait toplam maliyetleri göstermektedir ve bu basit sıralama sayesinde kıyaslama yapmak oldukça kolaylaşmıştır. Aday kuruluş yerlerinin arazi, işçilik, vergi vb her maliyeti için de benzer histogramlar oluşturmak işimizi oldukça kolaylaştıracaktır.

19 Görünmeyen maliyetlerin karşılaştırılması Ancak son kararı verirken bu verilerle yetinmemek gerekir. Görünmeyen maliyet unsurlarını da en azından kabaca incelemekte yarar vardır. Böyle bir inceleme için de, bu unsurlara sübjektif değerler vererek bir kıyaslama tablosu oluşturabiliriz. Ve bu sübjektif değerlere daha sonra bir ağırlık veya puan verilerek sayısal bir kıyaslama yapılabilir. Fakat şunu da unutmamak gerekir ki, daha geniş kapsamlı araştırmalar yapılmadan karar vermek sağlıklı olmayacaktır. Aşağıdaki tablo bu amaçla hazırlanmış bir tablo örneğidir.

20 Karlılıkları Karşılaştırma Yöntemi Karlılıkları karşılaştırma yönteminde, en önemli sakınca, maliyet ve özellikle satış gelirlerinin isabetli şekilde tahmin etmenin zorluğunda yatmaktadır. Özellikle, istikrarsız dönemlerde karlılığa aday yerlere göre belirlemek, hemen hemen olanaksız hale gelir. Faktör Karşılaştırma veya Puanlama Yöntemi Bu sistemin uygulanmasında pek çok değişkeni aynı anda analize tabi tutarak, yalnız kuruluş yeri seçiminde değil pek çok işletme faaliyetinde karar aracı olarak kullanılmaktadır Faktör karşılaştırma veya puanlama yönteminde ilk olarak kuruluş yerini etkileyen faktörler bir liste halinde tespit edilir. Daha sonra, faktörlerin çeşitli yoğunluk dereceleri için bir sıralama yapılır. Ağırlıklar verilir. Her aday yerin her faktör için aldığı puanlar belirlenir.. Sonraki aşamada, alınan puanlar, faktör ağırlıkları ile çarpılarak ağırlıklı puanlar bulunur. Tüm puanlar toplanarak her aday yerin aldığı toplam puanlar hesaplanır. En yüksek puanı alan yer tercih edilir. Yönetimin derecelemesinde ve puanlamasında sübjektifliğin fazla oluşu, sakıncalı olarak kabul edilmektedir. Yararlı tarafı ise, basit ve uygulanabilir olmasıdır.

21 Faktör Karşılaştırma Yöntemi

22 Sevkiyat uzaklık modeli Bu model, kuruluş yeri alternatiflerini uzaklığa bağlı olarak değerlendiren bir yöntemdir. Modelin amacı toplam sevkiyat miktarının kat edilen mesafe ile ağırlıklandırılmış değerini minimize edecek bir kuruluş yeri seçmektir. Alternatif yerlerin karşılaştırılmasında, her alternatifin ld (load-distance)(sevkiyat-uzaklık) puanı hesaplanır. ld puanı, her sevkiyatın uzaklıkla çarpılması ve bulunan değerlerin toplanmasıyla bulunur. Amaç, büyük sevkiyatların mesafelerini azaltarak ld puanını mümkün olduğunca düşük tutmaktır. 1. uzaklıkların belirlenmesi: Gerçek km ölçüsüyle belirlenebilmektedir. Sıklıkla kullanılan bir ölçü de dik doğrusal uzaklığın hesaplanmasıdır. Dik doğrusal uzaklık kuzey-güney, ve doğu-batı ölçüleri kullanılarak iki nokta arasındaki yolun bulunmasıdır. İki noktanın x ve y koordinatlarının mutlak farklarının toplanmasıyla bulunur. d= I xa- xb I + I ya yb I 2. Sevkiyatın belirlenmesi: LiJ = i ve J arası sevkiyat 3. her alternatifin sevkiyat ve uzaklık değerleri çarpılır. Ağırlık Merkezi Yöntemi AMY, dağıtım maliyetlerini minimum kılacak dağıtım merkezinin yerini bulmada kullanılan matematiksel bir tekniktir. Yöntem genellikle perakendeci birimlere mal gönderen işletmeler tarafından kullanılır. İlk önce talep merkezleri koordinat sisteminde işaretlenir ve minimum dağıtım maliyeti oluşturan X ve Y koordinatları hesaplanır. Koordinat sisteminin merkezi (orjin) ve kullanılan ölçek standart değildir. Sadece göreceli olarak uzaklıkların orantılı bir şekilde temsil edilmesine dikkat edilir. Bu koordinatlar aşağıdaki denklemler ile hesaplanır:

23 Örnek Bir işletmenin altı adet perakendeciye satış yaptığını düşünelim. Söz konusu işletmenin deposu Z şehrindedir. Yeni bir depo kurmak isteyen işletmenin her bir perakende satış noktasından gelen talep düzeyleri aşağıdaki gibidir:

24 Başabaş Analizi Ekonomik temele dayalı karşılaştırmalarda sadece gelir ve maliyetlerin göz önüne alınması yeterli olacaktır. Eğer ürünlerin fiyatı da kuruluş yerinden etkilenmiyorsa toplam gelirleri de analiz dışında bırakmakta sakınca olmaz. İşletmeler için tesis kurulurken karşılaşılan maliyetler sabit ve değişken maliyetler olmak üzere iki grupta toplanır. Arazi, inşaat için yapılan masraflar sabit maliyetler grubuna girerken; işçilik, hammadde gibi maliyetler de değişken maliyetler olarak adlandırılır. Her iki maliyet grubu da bölgeden bölgeye farklılık gösterir. Bu yüzden farklı bölge seçim alternatifleri için bu maliyetleri hesaplamak ve kıyaslamak gerekecektir. Başabaş noktası analizinde tüm maliyetler sabit ve değişken olarak gruplandırılır ve başabaş noktaları hesaplanarak, hedeflenen üretim hacminde en düşük toplam maliyeti veren kuruluş yeri seçilir. örnek A, B ve C olarak adlandırılan üç kuruluş yeri alternatifinin maliyet detayları aşağıda gösterildiği gibi olsun birimlik üretim hacminde hangi alternatifin seçilmesi gerektiğini inceleyelim. Başabaş noktalarını hesaplayalım; Q = Q Q= birim olarak hesaplanır Q = Q Q= birim olarak hesaplanır.

25 Özetle;

26 Ulaştırma Modeli Ulaştırma modeli genellikle, hali hazırda faaliyet gösteren bir işletmeye yeni bir tesis eklenmesi durumunda kullanılır; ancak yeni bir sistemin kurulması durumunda da uygulanması mümkündür. Ulaştırma problemi, Doğrusal Programlama olarak bilinen problemlerin özel bir durumudur. Optimum çözüme ulaşmak için özel bir algoritmaya sahiptir. ulaştırma modelinde, toplam ulaştırma maliyetini minimum kılmak üzere, her birinin belirli miktarda kapasitesi (ai, i=1,2 m) olan üretim noktalarından (Ai, i=1,2..m), talep düzeyleri (bj, j=1,2..n) bilinen talep noktalarına (B j 12 ) k d l ö d il i k iği ij Bj, j=1,2.n) ne kadar mal gönderilmesi gerektiğinin belirlenmesi söz konusudur. Bu belirleme yapıldığında optimum dağıtım planı hazırlanmış olacaktır. A den B ye bir birim mal göndermek için katlanılması gereken maliyet, Cij, sabit kabul edilmektedir. Bu koşullar altında optimum dağıtım planı, A lardan B lere taşınacak mal miktarları olan xij lerin belirlenmesi şeklinde ortaya konmaktadır. Buna göre klasik ulaştırma modeli aşağıdaki şekilde formüle edilebilir:

27

28

29 Modeli bir örnekle açıklamak gerekirse; bir işletmenin üretim yerlerinin A ve B bölgelerinde bulunduğunu ve X,Y ve Z bölgelerindeki pazarlara göndermekte olduğunu düşünelim. Talebin arttığını ve toplam talebin mevcut iki fabrikanın üretimiyle karşılanamayacağını kabul edelim. Bu durumda işletmenin yeni bir fabrika kurmaya gereksinimi vardır. Bu yeni tesis için de C ve D olmak üzere iki alternatif bölge olduğunu varsayalım. Alternatifler arasında bir seçim yapalım. İlk önce aşağıdaki tablo kurulmalıdır:

30 Ulaştırma probleminde öncelikle uygun bir başlangıç çözüm bulunur. Uygun başlangıç çözüm için bir kaç yol: Kuzeybatı köşesi yöntemi En küçük maliyetli hücre yöntemi Ceza ( VAM Vogel s Aproximation Method) yöntemi Daha sonra çözümün optimum olup olmadığı test edilir. Eğer çözüm optimum değilse daha iyi bir çözüm bulunur... (Atlama taşı veya MODİ ile) Atlama taşı Başlangıç uygun çözümden optimum çözüme gidilmesine yardım eder. Boş hücrelerin doldurulması durumunda maliyet etkinliğini değerlendirir. Her boş hücre, eğer buraya bir birim mal gönderilse toplam gönderme maliyeti ne olurdu diye test edilir. 1. Boş hücre seç 2. Bu boş hücreden başlayarak, dolu hücreler yardımıyla (yatay ve dikey hareketlerle) kapalı bir döngü yarat. Bir boş veya dolu hücreden atlayabiliriz. 3. Seçili boş hücreye (+) vererek, sonra sırasıyla (-) ve (+) vererek tekrar boş hücreye gel 4. Bir iyileştirme indeksi hesapla ( + ve leri toplayarak) 5. Bu işlemi tüm boş hücreler için yap. indeks 0 ise çözüm optimal değilse çözüm iyileştirilebilir. (-) ler içinde maksimum değerliyi seç oraya gönderme yap