TARHSEL MATERYALZM BALAMINDA MARX I YENDEN OKUMAK TO RE-READ MARX IN THE CONTEXT OF HISTORICAL MATERIALISM

Transkript

1 TARHSEL MATERYALZM BALAMINDA MARX I YENDEN OKUMAK TO RE-READ MARX IN THE CONTEXT OF HISTORICAL MATERIALISM Yrd. Doç. Dr. Arslan TOPAKKAYA Özet Tarihsel materyalizm, insanlık tarihinin ve onun sosyo-ekonomik geliiminin diyalektik bir süreçle ilerlediini öne sürer. Kültür, siyaset ve toplumsal gelimeler üretim tarzı dolayısıyla ekonomiyle yakından ilgilidir. Bu balamda ekonomi ve üretim biçimi toplumun alt yapısını; kültür, sanat, felsefe de üst yapısını oluturur. Üretim araçlarına ve sermayeye sahip olma sınıfsal farkılamanın temelini oluturmaktadır. Tarih sınıflar arasındaki çatımaların tarihidir. Diyalektik ise bir yöntem olarak tarihin, oluun ve siyasal hareketlerin nasıl gelitiini bize göstermektedir. Fakat böyle bir diyalektik anlayı Hegel in diyalektik anlayıını tersine çeviren bir anlayıtır. Marx ın tarihsel materyalizm ile ilgili görüleri günümüzde tekrar güncellik kazanmı bulunmaktadır. Bu anlamda Marx a (yeniden) dönüten bahsedilmektedir. leri kapitalizmin çaımızda görünen oldukça olumsuz yönleri ve bunlara bir çözüm sunma balamında Marx felsefesi hâlâ alternatif bir felsefe olarak karımızda durmaktadır. Bu saptamaya bata eletirel teori akımına mensup filozoflar, analitik marksistler ve diyalektik marksistler ve dier marksist filozoflar dikkat çekmektedirler. Bu balamda Marksizmin her türlü önyargıdan uzak bir biçimde ve günümüz koullarını da gözönüne alarak yeniden ele alınmasında büyük yarar vardır. Anahtar Kelimeler: Tarihsel Materyalizm, Diyalektik, Ekonomi, Sınıf, Hegel, Eletirel Teori, Eletirel Gerçekçilik Teorisi, Analitik Marksizm. Abstract Historical materialism proposes that the history of humanity and its socio-economical development go on with a dialectical process. Culture, politics and social developments are closely related with the style of production that means economics. In this context, economics and the style of production form the sub substructure, and culture, art and philosophy upperstructure of the society. Having the means of production and capital Mersin Üniversitesi, Felsefe Bölümü.

2 379 Yrd. Doç. Dr. Arslan TOPAKKAYA forms the basis of class differences. History is the history of class conflicts. Dialectic as a method shows us how the history, existence and political movements develop. But, this conception of dialectic is to reverse the Hegelian view of dialectic. Marx s views about historical materialism has brought up to date again. In this respect, there is a talk about returning to Marx (again). Philosophy of Marx is still an alternative philosophy in terms of offering a solution to negative points of post-capitalism at the present day. Proponents of the doctrine of critical theory, analytical Marxists, dialectical Marxists and other Marxists are first to point out this portrait. In this context, it would be very helpful to undertake Marxism again without any prejudices and by taking into consideration of today s conditions. Key words: Historical Materialism, Dialectic, Economics, Class, Hegel, Critical Theory, Critical Reality Theory, Analytical Marxism. (1. GR) Tarihsel materyalizmin kurucusu Karl Marx ın ( ) biyografisi, Almanya, Fransa ve ngiltere deki sosyal ve politik gelimelerle ekillenmitir. Onun bu üç ülkede yaadıı dönemlerin ana özellikleri eserlerinde oldukça belirgindir. Mesela Almanya dönemi ( ) idealist felsefeyle ve sosyal ideler düüncesiyle youn bir ekilde mücadele ettii bir dönemdir. Bu balamda Marx ın felsefesini geleneksel Alman idealist felsefeye bir bakaldırı olarak deerlendirmek yanlı olmasa gerektir. Bu anlamda o bir Alman filozofu olarak betimlenebilir. 1 Bu betimleme en azından onun Engels le birlikte yazmı oldukları Alman deolojisi adlı eserin yayınlanmasına kadar geçerli bir betimlemedir. Marx bu eserinde Alman felsefe geleneinden kendini tamamen soyutlamaya çalıır ve bu arada uluslararası komuoyunda tanınmaya balar. Yaamının Paris döneminde ( ) yine Alman felsefesiyle bir yüzleme söz konusudur fakat burada politik felsefe ve sınıf teorisi ile ilgili görüler aır basmaktadır. Bu dönemin en önemli eseri Komünist Manifesto dur. Londra da yaadıı dönemde ( ) daha çok ekonomi aırlıklı eserler göze çarpar. Politik Ekonomi Eletirisi ile Das Kapital bu dönemin en önemli eserleridir. Bu makalenin amacı, Marx ve felsefesinin, özellikle kapitalizmin insanları getirmi olduu noktayı göz önüne alındıında, günümüzde daha bir anlamlı hale geldiini göstermeye çalımaktır. Çünkü bugün kapitalizm ve onun temsilcileri olan küresel sermaye sahiplerinin uyguladıkları siyasi, politik ve kültürel 1 Lezsek Kolakowski: Die Hauptströmungen des Marxismus, cilt I, (München, 1978), 15 vd.

3 Tarihsel Materyalizm Balamında Marx ı Yeniden Okumak 380 dayatmalar Marx dönemi kapitalistlerinden çok daha planlı, acımasız ve temel insani deerlerden yoksundurlar. Marx ın dikkatleri çektii kapitalizmin zararları günümüzde bütün çıplaklııyla yaanmaktadır. Bu tespitten hareketle biz bu makalede ilk önce Marx ın eserlerini kronolojik sıraya göre ele alıp, tarihsel materyalizm in geliimini bu sıralamaya göre betimleyerek bu görülerin günümüz insanına ve onun ekonomik, sosyal ve aynı zamanda siyasal çıkmazlarına nasıl bir çözüm yolu sunabileceini göstermeye çalıacaız. Bu amacı baarabilmek aynı zamanda bu makalenin sunabilecei entellektüel katkının sınırlarını belirleyecektir. lk önce tarihsel materyalizmin ne olduu ana hatlarıyla verilip, Marx ın diyalektik anlayıı ile Hegel in diyalektii arasındaki temel ayrım bir kez daha gözler önüne serildikten sonra Marxizmin günümüz felsefesi için ne anlam ifade ettii bir kaç örnekle açıklanmaya çalıılacaktır. Kukusuz çerçevesi sınırlı böyle bir makalede Marx ın günümüz felsefesini nasıl etkiledii konusunu bütün ayrıntılarıyla ele almak imkansızdır. Buradaki amaç, daha çok Marxizmin toplumsal anlamda hâlâ alternatif bir model olup olamayacaı ve model olmak için de ne tür bir tavır göstermesi gerektiini saptamaktır. Fakat burada deinilmeden geçilemeyecek olan bir noktanın altını çizmekte fayda vardır. O da udur: Marxizmin ileri sürdüü bütün görülerin hepsinin doru olduu ya da Marxizm e getirilen eletirilerin yanlı olduu düüncesi dogmatik bir düüncedir ve yazar Marxizmde eletirilmesi gereken bir çok yönün olduunua inanmaktadır. Bu anlamda Marxizm e gerek felsefi, gerek sosyolojik 2 ve gerekse ekonomik anlamda ciddi eletiriler getirilmitir. Bunlar bilimsel bir gerçeklik olarak tespit edilmelidir. Fakat makalenin amacı bilinen bu eletirileri tekrarlamaktan ziyade, her türlü eksikliine ve bazı tek taraflı açıklamalarına ramen cevabı aranan soru, Marxizmin günümüz ortalama insanının içine dütüü ekonomik, politik ve kültürel çıkmaza bir çözüm önerisi getirip getiremediidir. Bu açıdan Marxizme (haklı olarak) getirilen eletiriler makalenin konusu bakımından ikincil öneme sahiptir. Bu giriten sonra Marx ın tarihsel materyalizm ve diyalektikle ilgili görülerinin bir seriminin yapılmasının konunun anlaılması açısından faydalı olacaktır. 2. Marx ilk önceleri sol- Hegelciler in etkisinde kalmı fakat 1845 yılında sol- Hegelcileri sadece eletiri yapmakla ve pratie dair bir ey söylememekle 2 Bu anlamda özellikle Raymond Aron un Marxizmin totaliter tutumuna ve onun ideoloji ve siyasal sistemlerdeki yansıma biçimlerine getirdii eletiriler oldukça önemlidir. Bu konu hakkında daha fazla bilgi için bkz. Raymond Aron: La Lutte des Classes, Gallimard, Paris Aron gibi Marxizmi eletiren dier bir sosyolog H. Freyer dir. H. Freyer endüstri toplumunun eski betimlemelerinin u andaki güncel toplumsal ilikileri anlamada yetersiz kaldıını ve bunun için yeni kavramlara ihtiyacımız olduu görüünü dile getirir. Freyer, Marxsizmdeki tarihsel ilerleme kavramına sert eletiriler getirir. Endüstri toplumlarında ortalama bir insanın kendine yabancılamasının normal bir durum olduunu ve bunun marazi bir durum olarak gösterilmemesi gerektiini ifade eder. Daha fazla bilgi için bkz. Hans Freyer: Theorie des gegenwärtigen Zeitalters. DVA, Stuttgart 1955.

4 381 Yrd. Doç. Dr. Arslan TOPAKKAYA suçluyarak onlarla olan ilikisini kesmitir yılında yazmı olduu Ekonomik- Felsefi Elyazmaları adlı eserinde Marx, Hegel ve Feuerbach üzerinden yabancılama kavramıyla oldukça derin bir tartımaya girer. Burada Marx i i 3 ruhsal bir eylem olarak gören Hegel i eletirir. 4 Buna karılık Marx ii, doa ile anlamlı bir uyum ve üretim süreci olarak betimler. Ona göre üretim insanın temel bir özelliidir ve ruhsal edimlerinin de ön artıdır., kendi aralarında sürekli deien üretim araçları ve sosyal ilikilerle yakından ilgilidir. 5 Marx da i kavramıyla dorudan ilgili olan dier bir kavram yabancılama kavramıdır. kavramından kasdedilen sürekli toplumsal bir i kavramı olup; her i ya da i aktı bireyin dier insanlara yönelik belirli bir tavrını da içermektedir. Kapitalist toplumda i olgusu, dier olgular gibi normal bir araç olarak görülür. Böyle bir toplumda içi hem kendine hem de kendi ürününe yabancılamaktadır. Yani üretilen ey ile onu üreten arasında bir yabancılama söz konusudur. Bu anlamda i, Marx için insan olmanın özel bir edimi olmaktan çıkmı, sadece biyolojik organizmanın ihtiyaçlarını gidermek üzere yapılan fiziksel-hayvansal bir edim oluvermitir. 6 Yabancılama, bireyin ürettii eye ters düüp giderek kendini eylerin kölesi gibi hissetmesidir. Yabancılamanın kaynaı özel mülkiyettir. Böylece Marx yabancılamı emek fikrini ortaya atar. Gerçekte bir nesneyi üretmek içiye güç kazandıracaktır. Ama ürettii nesneyi sürekli olarak yabancıya kaptırmak onu yabancılatıracaktır. O durumda ürettii nesne içiye yabancı bir varlık olarak, üreticisinden baımsız bir güç olarak görünecektir. 7 Bu anlamda iin yabancılaması, dier bir ifadeyle içerik kaybetmesi, insanın kendine yabancılamasına da sebep olmutur. e yabancılamak ve özel mülkiyet, kapitalist üretim biçiminin iki önemli özelliidir. Marx, özel mülkiyetin aniden ortadan kaldırılmasının bu yabancılamayı daha da artıracaı, yapılması gerekenin özel mülkiyetin olumlu ve tedrici bir ekilde ortadan kaldırılmasıdır. Yani insanın kendine yabancılamasına son verip; onun toplum içinde insan olma olanaını gerçekletirerek özel mülkiyeti ortadan kaldırmak en doru olanıdır. Amaç özel mülkiyeti ortadan kaldırmaktan ziyade özel mülkiyet kavramını tamamen zihinden silmek ve atmaktır. 3 Almanca Arbeit kelimesi i, çalıma, bir vazifeyi yerine getirme anlamlarına gelmektedir. Marx felsefesi balamında bu kelimenin Türkçe karılıı olarak i kelimesinin daha uygun olacaı düüncesindeyiz. 4 Marx Hegel felsefesini u sözlerle eletirir: Felsefe fikirlere indirgenmi ve düüncenin terimleriyle ortaya konulmu bir dinden baka bir ey deildir, o insan özünün bir baka yabancılama tarzından ve biçiminden baka bir ey deildir, böyle olduu için onun bırakılması gerekir. Timuçin, A.: Marx çı düünceye genel bakı Felsefelogos, 2005/1-2, 25/26, s.28 5 Ahmet Cevizci, Felsefe Sözlüü, (Paradigma yay., stanbul, 2002), Emek içi için dısaldır, onun asıl varlıına ait deildir, dolaysıyla kendi iinde kendini onaylamaz reddeder, kendini zavallı ve mutsuz hisseder, özgün bir zihinsel ve fiziksel enerji gelitirmez, bedeninin arzularını kırar ve zihnini harap eder. Bu yüzden içi ancak idıı zaman kendini duyumsar çalıtıı zaman deil. (...). Onun yabancı özellii, hiçbir fiziksel ya da baka bir zorlama olmadıkça ondan bir bela gibi kaçınıldıı gerçeiyle açıkça gösterilir. J.Cox: Marx ın yabancılama kavramına giri, Felsefelogos, 2005/1-2, s Afar Timuçin, Marx çı düünceye genel bakı, s.29.

5 Tarihsel Materyalizm Balamında Marx ı Yeniden Okumak yılında yazmı olduu Feuerbach Üzerine Tezler 8 adlı eserinde Marx, kendi materyalizm anlayıının Feuerbach dan farklılıını ortaya koyar. 9 Bu eserin dier önemli bir özellii de Marx felsefenin ilk kez pratie ve eyleme dönük yüzünün belirli bir biçimde ortaya çıkmı olmasıdır. Eserin biti cümlesi Marx felsefesinin bir özeti gibidir: Filozofların yaptıı ey sadece dünyayı farklı yorumlamaktır. Yapılması gereken ey ise onu deitirmektir. 10 Marx ın tarihsel materyalizmin ana karakteristii tam da bu noktada ortaya çıkmaktadır. Bu ise toplumu deitiren eylemlerin önemi ve uzun tarihsel geliim sürecinin sonu vizyonunun vurgulanmasıdır. 11 Dünyayı deitirmek temel amaç olmasına karın; bu deiim hemen imdi olabilecek bir ey deildir. Komünizm tarihsel geliimin ulaacaı son vizyondur fakat bu bir ütopya da deildir. Yani komünizmin dayandıı felsefe sadece teoriden oluan bir felsefe deildir. Bu yüzden Marx, bu felsefe ile felsefe tarihinde karımıza çıkan ütopik toplum felsefeleri arasında esaslı bir fark olduu düüncesindedir. O, dünya tarihinin gerçek hareketidir ve mevcut düzeni deitirebilecek bir güç olarak karımıza çıkmaktadır. Marx ın anladıı biçimde gerçek bir topluma ve gerçek bir insan anlayıına ulaabilmek için yapılması gereken ilk ey, mevcut olan toplum düzeninin ve onun temelini oluturan insan anlayıının toptan ortadan kaldırılmasıdır. Alman deolojisi adlı eserinde Marx kendi ideoloji eletirisini gelitirir. 12 nsanlar sahip oldukları fikirlerin kendi yaam ilikilerinin bir ürünü olduunun farkında deillerdir. Fikirlerinin baımsız ve rasyonel temellendirilebileceine inanmaktadırlar. Marx a göre, kendisini baımsız ve toplumsal artların bir ürünü olarak görmeyen her türlü düünce ideolojiktir. Marx ın bu ideoloji kavramı, ideoloji eletirisi ve bilgi sosyolojisini oldukça derinden etkilemitir. Bu ideoloji görüü Marx ile Engels in materyalist tarih anlayıına eklemlenmitir. Bütün ideolojiler temelde kendi görülerinin tek gerçek olduu iddiasını taırlar. Fakat gerçeklik dediimiz ey tamamen insana balı bir ey deildir ve hiçbir ekilde bilincin bir ürünü de olamaz. Nesnel gerçeklik kendisini yansıtan insan zihninden baımsız olarak vardır. 13 Yaam da bu balamda bilincin bir 8 Marx ve Feurbach in materyalizmi arasındaki farklılıklar ve daha geni bilgi için bkz., F.A. Lange: Materyalizmin Tarihi ve Günümüzdeki Anlamının Eletirisi, cilt II, (çev: Ahmet Arslan), Sosyal yay., stanbul 1998, s Marx sınıf mücadelesine, proletaryanın koullarına (...) ve burjuva ekonomi politiine artan ilgisi, soyut statik doa kavrayııyla Feurbach doalcılıının artık yeterli olmadıı ve giderek artan bir biçimde, aılması gereken çıkmaz bir sokaa girmi bulunduu anlamına geliyordu. J.B. Foster: Marx ın Ekolojisi. Materyalizm ve Doa, (çev:ercüment Özkaya), Epos yay., Ankara 2001, s Marx-Engels Werke (MEW) Bd.I, Berlin 1968, s Max Weber, Marx ın tarih anlayıına getirilen birbirinden oldukça farklı ve uzak tarih yorumlarına karı çıkarak, Marx ın bu konuda oldukça açık olduunu ve onun bu görülerinin çok farklı boyutlara çekildiini u cümlelerle tespit eder: Materyalist tarih yorumu, istenildii gibi üstüne binilecek bir fayton olmadıı gibi, profesyonel devrimcilerin önünde de durmak bilmez. Karl Mannheim: deoloji ve Ütopya, (çev: Mehmet Okyayuz), Epos yayınları, Ankara 2002, s Arslan Topakkaya: deoloji Kavramının Tarihsel Geliim Sürecine Kısa Bir Bakı, Erzincan Ünv.Hukuk Fak.Dergisi, cilt XI, sayı:1-2, Erzincan 2007, s Afar Timuçin: Düünce Tarihi, cilt 3, III.baskı, Bulut yay., stanbul 2001, s. 338.

6 383 Yrd. Doç. Dr. Arslan TOPAKKAYA ürünü olamaz. Bu olguyu Marx ve Engels öyle formüle eder: Bilinç yaamı deil; yaam bilinci belirlemektedir. 14 Marx ın burada yaam kavramından kasdettii ey ile yaam filozoflarının bu kavramdan anladıkları ey birbirlerinden oldukça farklıdır. Gökyüzünden yeryüzüne inmi olan Alman felsefesinden tamamen farklı olarak, felsefeyi yeryüzünden gökyüzüne çıkarmak gerekir. Yani insanların söylediklerinden, düüncelerinden, hayallerinden deil, eyleyen insan ve onun gerçek yaam süreçlerinden hareket etmek gerekir. 15 Maddi artlar insanın üretim yetisini ve sürecini etkileyen önemli öncül unsurlardır. Üretim süreci sırasında ortaya çıkan deiiklikler Marx a göre tarihsel süreci belirleyen temel unsurlardır. Bu balamda Marx a göre ideler herhangi bir tarihe sahip deillerdir. deler sadece maddesel tarihin refleksinden baka bir ey deildir. O halde her gerçek pozitif bilim, ideler yerine maddi yaam artlarını ve üretim süreçlerini kendine konu almalıdır. nsanların ortaklaklaa sahip oldukları ihtiyaçlar onların maddi ilikiler balamında bir araya gelmelerini zorlamaktadır. Bu ilikiler temelde i, üretim ve bunların daılımı ile ilgili olan ilikileridir. Üretim süreci sonunda ortaya çıkan paylaım eitsiz bir paylaımdır. Üretim ve tüketimde eitlik salanamamakta, bu eitsizlik kendini en iyi biçimde i daılımında ve özel mülkiyetde göstermektedir. Bu eitsizlik olgusu toplumun ilk formu olan ailede balamaktadır. Bu i daılımı zorla yapılan bir daılımdır ve burada sınıfsal ilgi ve isteklerle toplumsal ilgi ve istekler çelimektedir. Bu çelikileri gidermek için garantör olarak devlet kurumu vardır. lgi ve çıkarlarını gerçekletirmek isteyen bireylerin karısına devlet bir güç olarak çıkmakta ve bu isteklerin gerçeklemesine engel olmaktadır. Böyle bir devletin kurulu temeli, ne yazık ki özgür iradeye dayanan ortak bir kabul deildir. Bireylerin özgür iradesini ve birliktelik ilkesini kendisine temel olan yönetim biçimi komünizmdir (siyasal anlamda komünizmi benimsemi ve uygulamı devletlerde maalesef bireylerin özgür iradesi hiçbir zaman dikkate alınmamı olup, birliktelik ilkesi de genelde zorla kurulan bir ilke halini almıtır). Böyle bir rejimde i ve üretimin eitsiz paylaımı, özel mülkiyetin ortadan kaldırılmasıyla giderilmi olacak, ayrıca birey kendi ailesine ve devletine yabancılamaktan da kurtulacaktır. Marx a göre, maddesel güce hakim olan sınıf aynı zamanda tinsel güce de hakimdir. Bunun gibi maddi üretim araçlarına sahip olan sınıf, tinsel üretim sürecine de sahiptir. Yükselen her sınıf kendi ilgi ve çıkarlarını genelin ilgi ve çıkarlarıymı gibi satmaya çalıır. Bu durum bu sınıfı oluturan bütün bireylere hakim bir durumdur ve devrimci düünce sınıfa hakim olduu sürece bu olgu da devam eder. Fakat adı geçen sınıf, hakim sınıf olup gücü eline geçirir geçirmez, bu kez kendi özel ilgilerini ön plana çıkarmaya çalıır ve daha da ileri giderek genelin ilgi ve çıkarlarını tam olarak yansıttıını iddia eder. Marx, sermayenin belirli bir sınıfın elinde toplanması olgusunun içi sınıfı için ortak bir durum ve ilgi yarattıı inancındadır. Bu durum içi sınıfının sermaye 14 Marx-Engels Werke (MEW) Bd.III, Berlin 1968, s MEW, III, s.26.

7 Tarihsel Materyalizm Balamında Marx ı Yeniden Okumak 384 karısında -tam olarak kendisi için olmasa da- karıt bir sınıf olarak çıkması anlamına gelmektedir. çi sınıfının kendisi için olma durumu ancak sermaye ve onun taıyıcıları olan burjuvazi ye karı sınıfsal olarak mücadeleye balamasıyla gerçekleecek bir durumdur. çi sınıfının kendi baımsızlıını kazanması yeni bir sınıfsal toplum yapısında gerçekleecek bir ey deildir. çi sınıfı devriminde ortaya çıkacak olan toplum modeli; her türlü sınıfın yokedildii bir toplum modeli olacaktır. Marx bu balamda sınıf kavramını ilk olarak ezenler ile ezilenler arasındaki karılıklı iliki olarak tanımlar. Bu anlamda toplumların tarihi, sınıf savalarının tarihinden baka bir ey deildir. Bunun yanında Marx sınıf kavramını, hem statülere dayanan düzeni ortadan kaldıran tarihsel bir kavram olarak hem de kategorik anlamda toplumdaki dier sınıflarla mücadele eden bir grubu temsil eden bir kavram olarak anlar. Birinci anlamda sınıf kavramı, üretim ilikileri sayesinde belirlenmekteyken; ikinci anlamda sınıf kavramı ise ortak bir düman etrafında oluan ortaklık bilinci etrafında ekillenmektedir. Üçüncü anlamda ise, mevcut olan toplumsal düzenin ortak eylem sayesinde deitirilmesi olarak anlaılmaktadır. Marx 1849 yılından itibaren Londra da yaamıtır. Bu dönemde Engels ile birlikte kaleme aldıkları eserleri daha çok ekomi aırlıklıdır. Bu eserlerin önemlileri sırasıyla, modern kapitalizmin ilkelerinin anlatıldıı ve eletirildii 1857/58 yılında yazılmı olan Politik Ekonominin Eletirisinin Temelleri, 1859 da yazılmı olan Politik Ekonominin Eletirisi adlı eserlerdir. kinci eser aynı zamanda Das Kapital in birinci kısmını oluturur. Marx tarafından tamamlanmayan ciltler daha sonra Frederich Engels tarafından tamamlanmı ve yayınlanmıtır. Bu eser balamında Louis Althusser Marx ın toplumu iki farklı bakı açısına göre analiz ettii tespitinde bulunur. Bu bakı açılarından ilki toplumu tarihsel sürecin bir sonucu olarak gören bakı açısı; ikincisiyse Kapital de açıa çıkan ve burada dile getirilen özel yapı ve ilkeler sayesinde kapitalist toplum modelini açıkladıı bakı açısıdır. 16 Modern kapitalizmin temel karakteri, igücünün alınır satılır bir meta haline gelmi olmasıdır. Yani böyle bir sistemde ücretli içiler kendi i güçlerini yaamlarını sürdürmek için belli bir ücret karılıında satmak zorunda kalmakta; iverende bunun ücretini ödeyerek (ki bu ücret her durumda içinin emeinin ve hakettiinin her zaman çok altındadır) satın almaktadır. gücü dier mallardan farklı olarak kullanıldıında tükenmeyen ve durmadan yeni bir deer üreten bir eydir. Bu açıdan igücü, üretim süreci için vazgeçilmez bir öneme sahiptir. Bu üretim süreci boyunca içiler çalıtıkları sürenin en fazla yarısı karılıı ücretlendirilmekte; dier çalıılan saatlerde iveren tarafından hırsızlanmaktadır. Marx kapitalistleri emek hırsızları olarak niteler. 17 Çünkü içiler normal artlarda her zaman aldıı ücretten fazla mal üretmekte, ortaya her zaman artı deer 16 Louis Althusser,./E. Balibar: Reading Capital, London/ New York 1970, s.64 vd. 17 Hans Joachim Störig: Weltgeschichte der Philosophie, Stuttgart 1985, s. 495 vd.

8 385 Yrd. Doç. Dr. Arslan TOPAKKAYA çıkmaktadır. 18 Bu artı deer normal artlarda içilere daıtılması gerekirken 19 patronlar bu deeri ve onun karılıı olan parayı gasbetmektedirler. Yani içiler tarafından yaratılan bu artı deer dorudan doruya patronun cebine gitmektedir. Böyle bir düzenin devam etmesi mümkün deildir ve aynı zamanda böyle bir düzen de herhangi bir iyiletirme yapmak da mümkün deildir. O halde yapılması gereken ey, mevcut toplumsal düzeni deitirmektir. Bu ancak bir devrim ile olur. Marx a göre, mevcut düzenin yanlılıının en önemli göstergesi sık sık ortaya çıkan ekonomik ve buna balı olarak gelien siyasi krizlerdir. Kapitalist toplumlarda üretim güçleriyle üretim ilikileri arasında gittikçe büyüyen ve açılan bir uçurum söz konusudur. Bunun doal sonucu olarak, sermayeye sahip olanların özel mülkiyeti ve üretim araçları durmadan artmakta; gittikçe artan bir oranda daha fazla içi bu zenginlere içgücünü satmak zorunda kalmaktadır. Halbuki üretim sürecinin sosyal karakteri üretim araçlarının sosyal mülkiyet olmasını zorunlu kılmaktadır. Bu balamda yapılması gereken eylerden en önemlisi, üretim araçları, üretim güçleriyle ve üretim ilikileri arasındaki ilikiyi yeniden kurmaktır. Bunun yolu ise üretim araçlarının kamulatırılması ve üretim araçlarına haksız bir biçimde sahip olan insanların bu haktan! toplum adına vazgeçmeleridir. 20 Böyle bir deiimi yapacak olan sınıf ise içi sınıfıdır. Üretim araçlarına içi sınıfının sahip olması, sınıf savalarını da ortadan kaldıracaktır. Sosyalist bir toplumda üretim araçları herkese ait olduundan sınıf savaları ve emek hırsızlıı da en aza inecektir veya tamamen ortadan kalkacaktır. Kapitalizmin en önemli özelliklerinden biri de birikim (Akkumulation) kavramına sahip olmasıdır. Yani sermayedar kendi ihtiyaçlarının çok üzerinde bir para kazanmakta ve bunu tekrar yatırımla durmadan bir sirkilasyon halinde artırmaktadır. Bu kapitalist üretim sürecinin temel dinamiklerinden biridir. Böyle bir kapitalist birikiminin dayandıı içsel yasa, çiftçilerin, esnafın ve üretim sürecine katılan dier insanların sahip oldukları mülklerin azalmasına ve bizzat sermayeye sahip olanlar arasında bile sermayenin bir kaç kiinin elinde toplanmasına sebep olmaktadır. Bu süreci normale çevirecek ve bu çarpık sermaye birikimine de engel olacak yegane ey, içi sınıfı tarafından gerçekletirelecek ve mülkiyeti tabana yayacak olan devrimdir. Bu sayede üretim süreci toplumsallamı olacak ve artık haksız özel mülkiyet olgusu söz konusu olmayacaktır. Özel mülkiyet artık sadece üretim sürecindeki toplumsal uyuma ve paylama esasına dayanacak ve kimse emeinden fazlasına sahip olamayacaktır. Marx ın tarihsel materyalizm ile ilgili görülerini bu ekilde özetlemek mümkündür. Marx bu görülerini, daha doru bir ifadeyle genel amlamda 18 Karl Marx: Marx-Engels Ausgewählte Werke in sechs Bänden, Band III, Berlin 1987, s. 104 vd. 19 Günümüz kapitalizminde bu paylaım çok az miktarda da olsa kısmen gerçeklemektedir. Büyük holdingler yıllık karlarının küçük bir kısmını içilerine daha fazlasını da yatırımcılarına daıtmaktadır. Bu olgunun Marx ın eit paylaım ilkesini karılamadıı ortadadır. Bazı düünürler ve ekonomistler bu daıtımın gerisinde bile bir takım çıkar ilikisinin yattıı düüncesindedirler. Yani ilgili kurulu bu sayede hem kendisini topluma adil olarak lanse etmekte, hem de bu sayede vergiler açısından ya da i verimi açısından bir takım kazanımlar elde etmenin hesaplarını yapmaktadır. 20 Karl Marx, Marx-Engels Ausgewählte Werke in sechs Bänden, Band III, 398 vd.

9 Tarihsel Materyalizm Balamında Marx ı Yeniden Okumak 386 felsefesini ve ekonomik ve sosyolojik görülerini temellendirmede seçtii yöntem diyalektik yöntemdir. Bu yöntem arayıında onun en fazla etkilendii (felsefesini tersyüz etmesi açısından) filozof Hegeldir. Marx diyalektii yöntem olarak Hegel den almıtır ve bu yüzden hareket noktası Hegel felsefesidir. Hegel in yanında özellikle materyalizm açısından Marx a etki eden düünürler arasında Feuerbach ile 21, Fransız devrimci teorileri, yine Fransız ütopik sosyalistleri ve klasik ngiliz milli ekonomistleri de unutmamak gerekir. Bu balamda L.Althusser in Marx ın gerçeklik anlayıını (yani gerçekliin teorik doruluundan ziyade ulamı olduu pratik baarı ve kabulden dolayı gerçek olduu anlayıı) Spinoza ya borçlu olduu tesbiti dikkate deer bir tespittir. Çünkü Spinoza bilimin ve gerçekliin doru olduu için baarılı olmadıını, baarılı ve pratikle uyumlu olduu için doru olduunu ifade etmitir. 22 Hegel diyalektii bilincin eylem formu olarak, yani içinde günlük hayata dair tecrübelerimizin felsefi bir bilgiye dönütüü bir süreç olarak anlar. Bu süreç, öznel tinden balayıp, oradan nesnel tine ve son olarak ta mutlak tine giden bir süreçtir. Bu süreç bireysel özgürlükle doa, toplum ve tarih arasındaki çatımalarla ortaya çıkan bir süreçtir. Diyalektik Hegel de tinin kendini tanımasının yoludur. Bu anlamda diyalektik hem öz ile görünüm arasındaki farkı, hem de öz ile gerçekliin sürekli bir geliim süreci içinde bulunduu gerçeini içinde barındırır. Bu hareket zıtlıklar ve çeliikliklerle ilerleyen bir harekettir. Gerçeklik çeliikseldir ve her olumlu tez, karısında olumsuzunu yani antitezini ortaya koyar. Bu karı olma, olumsuzlamanın olumsuzlanmasıyla ortaya çıkan yeni bir nitelik ve çözülme bulur ki bu da sentezin kendisidir. Hegel e göre bu süreç insanlıın özgürlüe açılan en yüksek geliim aamasıdır. Bu süreç aynı zamanda insanların gerçek varlıklarının farkına vardıkları evren tininin tarihsel geliim sürecini de açıklayan bir süreçtir. Burada bireysel tin ile tarihsel kurumlarda nesnellemi evren tininin bir birliktelii söz konusudur. Hegel bu diyalektik süreci toplumsal geliime de uygular. Birey her zaman ilk olarak kendi ihtiyaçlarını gidermek amacındadır. Genelin iyilii ve refahı herzaman ikinci plana itilir. Hukuk bunun için vardır ve hukukun amacı bireysel isteklerin öznelliini vurgulamak ve öznel istekler ile toplum düzeni arasındaki çelikilere dikkat çekmektir. Tin ilk olarak kendisini ailede, sonra toplumda ve son olarak ta devlette nesnelletirir. Devlet aynı zaman da baımsız bireylerin kendi iradeleriyle kurmu oldukları ve nesnel tinin kendisini en iyi gösterdii bir alandır. Marx Hegel in bu diyalektik anlayıını alır fakat onu baaaı eder, yani tam tersine çevirir. Marx ve marksistlere göre diyalektik eylere deil, gerilim ve çatıkılara dolaysıyla geçici olana ve kaçınılmaz olarak ilerlemeci bir geliim 21 Manfred Buhr&Georg Klaus: Philosophisches Wörterbuch, Band II, 11 Auflage, Berlin 1975, s.761 vd. 22 John Lechte: Yapısalcılıktan Moderniteye Elli Çada Düünür, (çev:barı Yıldırım), stanbul 2007, s.82.

10 387 Yrd. Doç. Dr. Arslan TOPAKKAYA sürecine vurgu yapmaktadır. 23 Hegel için gerçeklik denen ey tinsel bir ey iken, Marx için bu tamamen maddi bir eydir. de 24, tin, bilinç gibi kavramlar, norm ve deerler sadece ekonomik düzenin refleksleridir. Diyalektik süreç de bilinçle deil, sosyo-ekonomik ilikilerle balantılıdır. Marx diyalektikte devrimci bir sürecin etkili olduu inancındadır. Ona göre evren olmu bitmi ya da tamamlanmı bir süreç deildir. Böyle bir süreçte mutlak olan ve deimeyen hiç bir ey yoktur. 25 Marx diyalektiin içini Hegel gibi ideal olanla deil maddi olanla doldurur. Madde ise Hegel de bakası olmak fikrinden (Anderssein) baka bir ey deildir. O halde Hegel için ide gerçek olan tek ey olup, madde ise bu idenin görünen formudur. Marx a göre bu ekilde oluturulan düünce-varlık ilikisi problemlidir. Ona göre doru ve gerçek olan Hegel düüncesinin tam tersidir. Yani tek gerçeklik madde olup; ruh maddenin bir ürünüdür Marx bu ilikiyi ve madde-tin ikilemi balamında kendi konumunu öyle dile getirir: Hegel için düünme süreci -ki o bu süreci ide adı altında kendi baına bir özneye çevirir- gerçekliin Demiurg udur. Bende ise durum tam tersidir. deal olan, insan zihninde kendini gerçekletirmi ve tercüme edilmi maddeden baka bir ey deildir. 26 Marx bu cümlelerle kendisini 18.yüzyıl Fransız materyalistleri ve Feuerbach a eklemler. Fakat onlardan iki noktada ayrılır.1.) Marx a göre, eski materyalistler diyalektik yöntemi kabul etmezler. Bu düünürler statik düünürlerdir bundan dolayı da tarihsel geliim sürecini doru okuyamamalardır. Diyalektik sürecin dinamik yapısına da sahip olmadıkları için; aynı zamanda fenomenlerin geliim sürecini de doru olarak saptayamamılardır. 2.) Marx a göre, eski materyalistler tamamen teorik bir düzeyde kalmılardır. Bunlar insanı, ürünü oldukları toplumdan soyutlayarak incelemilerdir. Halbuki materyalizm, toplumsal yaama dönük bir materyalizm olmak zorundadır. Materyalizm sadece bir teori ya da soyut bir felsefe olarak kalamaz. Marx ın diyalektik metoda dayanan materyalizmi sadece toplumu tanımaya yönelik teorik bir çaba deil, aynı zamanda onu deitirmeye yönelik pratik bir yönelitir. 23 Karl Marx: Der historische Materialismus. Die Frühschriften, hrsg. von S.Landschut und J.P. Mayer, Leipzig 1932, s.283 vd. 24 Hegel de de kavramı, mutlak ide olarak teorik ve yugulamalı idenin özdeliini dile getirir. Hegel için Saltık de, kendisinin de belirttii ve savunduu gibi, kuramsal-uygulamalı-kuramsal de nin özdeliidir. Bir baka deyile, Saltık de, Kuramsal de ile Uygulamalı de nin bir birleimidir. ahin Yeniehirliolu: Felsefe, Diyalektik, Bilgi Kuramı, A.Ü basımevi, Ankara 1982, s Lenin diyalektik sürecin ileyiine dair bu ilikiyi u cümlelerle açıklar: Diyalektik süreç daha yüksek aamalara kadar giden farklı bir süreç izler. Bu süreç dorusal olarak ilerleyen bir süreç olmayıp; dairesel olarak ilerleyen bir süreçtir. Bu geliim süreci büyük felaketlerle balantılı olan devrimci bir süreçtir. Aralıklarla ilerleyen bir süreklilik, niceliin nitelie dönümesi, toplumda hakim olan farklı güçler ve yönelimlerin birbirleriyle çarpımasından doan içsel geliim güdüsü, karılıklı baımlılık, her türlü görünüm arasında birbirlerinden ayrılmayan balantı ve evrendeki geliim sürecinin ortak ilkesi, bütün bunlar diyalektiin bir takım temel görünüm biçimleridir. W.I.Lenin: Karl Marx. Eine Einführung in den Marxismus, 3. Auflage, Berlin 1946, s.11 vd. 26 Karl Marx: Das Kapital, Nachwort zur 2. Auflage (1873), in der Ausgabe von Benedikt Kautsky, Leipzig 1929, s.10

11 Tarihsel Materyalizm Balamında Marx ı Yeniden Okumak 388 Marx bu balamda farklı bir insan tasavvuruna sahiptir. nsan her eyden önce somut bir gerçeklik olup, somut bir toplumun içinde yaamaktadır. nsan çalıan ve üreten bir varlıktır. ve çalıma insanın kendini varetmesinin temel unsurlarıdır. Marx bu gerçekliin aslında Hegel tarafından da görüldüü, fakat onun idealist olmasından dolayı ii, sadece soyut düünce faaliyeti olarak gördüü saptamasında bulunur. Marx ve Hegel özgürlük ve mülkiyet arasında karılıklı bir iliki olduu düüncesindedirler. Fakat bu ilikinin niteliinin nasıl olduu konusunda birbirlerinden ayrılırlar. Marx bu özgürleme sürecini Hegel de olduu gibi ruhsal bir süreç ya da bilincin kendini açımlaması olarak anlamaz. Aksine o bu sürecin politik-ekonomik bir süreç olduu inancındadır. Bu süreç aynı zamanda tarihin ekonomik açıdan geliimini ve açılımını da bize gösteren bir süreçtir. Bu balamda Marx a göre devlet, ahlaki bir idenin gerçeklemesi olmayıp, hakim olan sınıfın hakimiyetlerini devam ettirmelerinin bir aracından baka bir ey deildir. Bu düüncelerden hareketle Engels diyalektii, doanın geliim süreci ve hareket kanunu olarak yorumlamıtır. Doanın Diyalektii adlı eserinde Engels doanın, toplumun ve düüncenin üç farklı yasasından bahseder. Bunlar sırasıyla öyledir: 1.) Niceliin nitelie ve niteliin nicelie dönüme yasası. 2.) Karıtların birbirlerini zorlama yasası. 3.) Olumsuzlamanın olumsuzlanması yasası. 27 Engels de arkadaı Marx gibi Hegel i diyalektii sadece yalın soyut bir düünce yasası olarak gördüü için sert bir biçimde eletirir. Engels diyalektii kendisinden bilgi yasalarının çıkarıldıı tarih ve doanın geliim yasası olarak anlar. Böyle bir anlayı Marx ın görüüyle farklılık göstermeyen bir anlayıtır. Buraya kadar anlatılanlardan çıkan ilk ey, Marx ın gerek tarihsel materyalizm, gerekse ekonomi ve toplum felsefesi hakkındaki görülerinin hem yaamı süresince hem de ölümünden sonra bütün bir felsefe, ekonomi ve sosyoloji tarihinde derin izler bıraktııdır. Bu tespit oldukça iddialı bir biçimde A.Timuçin tarafından öyle dile getirilmitir: Hiçbir felsefe Marx ın felsefesi kadar yaygınlamamı, hiçbir felsefe kitleler üzerinde bu kadar geni bit etki gücü oluturmamıtır. 28 Kendinden sonraki felsefi, siyasi ve ekonomik gelimelere etki etmesi açısından Marx kadar etkili (Platon, Aristoteles ve Kant hariç tutulursa) ikinci bir düünür bulmak zordur. Kendinden sonra Marx taraftarları iki ana kola ayrılmı, bunlardan birincisi sosyalist düzeni tedrici reformlarla gerçekletirmek 27 Friedrich Engels: Dialektik der Natur, MEW Bd.XX, Berlin 1968, s Afar Timuçin: Marx çı düünceye genel bakı, Felsefelogos,2005/1-2, 25/26, s.21-49, s. 21.

12 389 Yrd. Doç. Dr. Arslan TOPAKKAYA isteyen batıdaki sosyal demokrat partilerin temsil ettii revizyonist sosyalizm; ikincisi ise 1917 yılında bolevik ayaklanmasıyla iktidara gelen devrimci komünizmdir. Marxizm Rusya da Leninizm ve Stalinizm ile ideolojik geliimini tecrübe etmitir. Lenin, Marxizm ile Leninizmi uzlatırmaya çalımıtır. Bunu iki açıdan gerçekletirmitir. Birincisi Marxsizmi Rusyanın özel artlarına uyarlamı; ikinci olarak da içi devriminin teorisi ve pratiini gelitirmitir. Marx, toplumsal hayatın ekonomik temelinin anlam ve önemini, tarihte cerayan eden sınıf savalarını ve bunların kültürel ve tinsel yaama etkilerini ilk olarak tanıyan ve vurgulayan düünürdür. Onun bu kazancı onun karıtları tarafından bile taktir ile karılanan bir olgudur. Buna ramen Marx bir takım ciddi eletirilere de maruz kalmıtır. Bunların baında Marx ın tinsel deerleri, din ve sanatı bir üst yapı olarak ve ekonomik olguların bir yansıması olarak görmesidir. Eletirmenlere göre, bu tek taraflılık ve mevcut düzene aırı bir ekilde dümanlık, onun sadece totaliter devrimci bir deiimi tek çıkar yol olarak görmesine sebep olmutur. Bu eletirilere yenilerini eklemek mümkündür fakat bata belirttiimiz gibi bu makale kendisini daha çok günümüz artları içinde Marx ı yeniden okuma olgusuna teksif etmitir. Marx üretim araçlarının kamulatırılmasını ve üretim ilikilerinin bu balamda tekrar kurulmasıyla insanların ekonomik sömürüden ve her türlü haksızlıktan kurtulabilineceine dair aırı iyimser çıkı noktası da eletirilmesi gereken dier bir noktadır. Bununla birlikte 19 ve 20. yüzyılda hem kapitalist hem de Marksist devletlerde açıa çıkan sosyal, siyasal ve ekonomik gelimeler Marx ın tahminlerini ve önsezilerini haklı çıkarmamı ve özellikle Marksist ülkelerdeki gerek içi haklarıyla ilgili gerekse devlet aygıtıyla ve dolaysıyla idareyle ilgili uygulamalar Marxizmin öngördüü ve idealize ettii ilkelerle büyük oranda uyuma göstermemitir. Marx gerçekten tek tek insana ve onların oluturduu sosyal birliklere gerçeklikle uyumayan aırı bir iyimserlikle bakmı ve sistemini bu iyimserlik üzerine ina etmitir. Bizzat Marksist ülkelerdeki Marxizmle uyumayan çeitli uygulamalar ya da içi haklarını savunduunu iddia eden partilerin halkını ezen hakim sınıfların yerini alması gibi bir takım olgular Marx ın en büyük özlemi olan sınıfsız bir toplum modeli idealinin neyazık ki gerçeklemesinin imkansızlıını gözler önüne sermitir. Bütün bu eletirilere ramen Marx ve onun felsefesinin günümüzde tekrar güncellik kazandıı da unutulmamalıdır. Bu balamda Marx ın (yeniden) dönüünden bahsedilmektedir. 29 J.Derrida nın Marx ın Hayaletleri adlı eseri anti-marksist yaklaımların geçerliliini önemli ölçüde sekteye uratmıtır. 30 Bu balamda G.Lukás ın Marxizm e getirdii yeni yorumlamanın da Marx a olan ilgiyi artırdıını belirtmekte fayda vardır. Felsefi anlamdaki bu ilginin yanısıra 29 Daha geni bilgi için bkz. John Rees, Marx ın Dönüü, (çev: Tanzer Yakar), Felsefelogos, sayı:25-26, s A.g.e., s.14. Bu ilgi balamında yayınlanmı önemli eserler de vardır. Bininci Yıldönümünde Marx, Sosyalizmin Gelecei, Sosyalizmin Yeniden cadı gibi eserler bunlardan bazılarıdır.

13 Tarihsel Materyalizm Balamında Marx ı Yeniden Okumak 390 çaımızda kapitalizmin ve dolaysıyla da kapitalizmin hakim olduu toplumlarda açıa çıkan çok sayıda ekonomik, siyasi ve kültürel problemlerin de Marx a olan ilgiyi arttırdıını söylemek mümkündür. Bu balamda deinilmesi gereken dier önemli bir etken de Marx karıtı olan postmodern felsefenin 90 lı yıllardaki aırlıını kaybetmi olması 31 ve Marx ın ileri kapitalizmin dourucaı sakıncalara dair öngörüsünün maalesef dorulanmı olmasıdır. 32 Fakat bu dönü, J.Rees in de haklı olarak tespit ettii gibi Marx ın dönüü Marxizm e yani, devrimci Marksist gelenee bir dönü deildir. 33 Marx a dönü ve Marx felsefesinin güncellik kazanmasında eletirel teorinin katkısı oldukça önemlidir. Bu görü mensupları Marxizmin ekonomik determinizmi ve kaba materyalizmini (ekonomiye yaptıı katkıları kabul etmekle birlikte) ciddi bir biçimde eletirmiler ve bu görülerin günümüz toplumunu anlamada yetersiz kalacaını ileri sürmülerdir. Onlara göre yapılması gereken ey, Marxizmin yeni koullar ııı altında yorumlanması ya da yeniden kurulma yollarının aranmasıdır. Bu balamda eletirel teori devrimci ve bilimci ortodoks Marxizmden tamamen farklı düünmektedir. Ayrıca Marx tan sonra Engels in Marxizmin yapısını deitirerek bu felsefeyi bir parti programı haline gitirmesine de iddetle karı çıkmılardır. Bu balamda deinilmesi gereken önemli bir farklılık da diyalektik kavramına dairdir. Adorno özellikle diyalektik anlayıında Marx tan ayrılır ve Hegel e yaklaır. Buna ramen Adorno Hegel in diyalektik sürecin son gerçekliini doru olarak tesbit ettii ve bunu betimleyebildii iddiasını kabul etmez. Adorno bu diyalektik yerine, diyalektik sürecin ikinci evresinde yani olumsuzlama evresinde sona eren negatif bir diyalektik anlayı gelitirir. Diyalektik bu anlamda dünyadaki çelikileri ve tutarsızlıkları anlamamıza yarayan bir yöntemdir. Bu belli balı farklılıklara ramen bu akım temsilcilerinin Marx tan bir çok noktalarda etkilendikleri de ayrı bir gerçektir. Eletirel teorinin eletiri kavramını temele alması ve her türlü mevcut durumu esaslı bir eletiriden geçirilmesi gereinden bahsetmesi Marx ın Zur Kritik der politischen Ökonomie de ifade ettii toplum eletirisi düüncesinin etkisi altında kaldıklarını gösteren önemli bir göstergedir. Buradan hareketle Horkheimer, Adorno, Marcuse vb. gibi düünürler adına eletirel teori denilen bir toplum eletiri modeli gelitirmilerdir. 34 Bu anlamda Marx ın kendi çaında ileri kapitalizme ve mevcut toplum modellerine yaptıı temel eletiri ile Frankfurt okulunun Marx ın felsefesinden hareketle giritikleri ve daha iyi yi bulmaya yönelik olan eletiri teorisi esas itibarıyle birbirlerine oldukça benzemektedirler. Ayrıca eletirel 31 Daha fazla bilgi için bkz. Yavuz Adugit: Modernizm, Postmodernizm ve Marxizm, Felsefelogos, sayı:25/26, s Marx ın kapitalizme ait görülerine tekrar geri dönüten bahsetmek doru olmasına ramen bu görüü kabul edenler yukarda Marx a yapılan eletirileri sıralarken dile getirdiimiz onun içi sınıfının devrimci potansiyeline olan inancını eletirmeyi sürdürürler. Bu açıdan bu dönü tamamen bir dönüü deil; kısmi bir dönüü ifade eder. 33 John Rees: Marx ın Dönüü, s Kazım Kütük: Eletirel Teori: 20.yüzyıl alman marxizmi 11.Tez ve praxis felsefesi, Felsefelogos, sayı:25/26, s.336.

14 391 Yrd. Doç. Dr. Arslan TOPAKKAYA teorinin aydınlanma ya getirdii radikal eletirilerin temelinde de Marx ın aydınlanma kavramına getirdii eletirler yatmaktadır. Bununla birlikte Marx ın eletiri teorisi üzerindeki en önemli etkisi, toplum kavramının analizi konusunda olmutur. Hernekadar toplum kavramını Marx tan farklı olarak ulus devlet sınırları içinde incelerlese de toplum çözümlenmesinde Marx ın kullandıı kavramlara sadık kalırlar. 35 Bunun en güzel örnei emek kavramıdır. Eletirel teori mensupları sermaye ilikileri ve malın deiim deeri görülerinde Marx tarafından çizilen çerçeve içerisinde kalmılardır. Bizim bu anlatılanlardan çıkaracaımız sonuç Marx ve onun felsefesinin büyük oranda eletirel teori tarafından 20.yüzyıl felsefesinde güncelliini koruduu tezidir. Marxizm e günümüzde farklı açılımlar ve yorumlar getiren çeitli akımlar söz konusudur. Bunlardan biri 80 li yıllarda daha çok Anglo-Sakson ülkelerde ortaya çıkmı olan ve Marxizmi her türlü ideolojik balantılardan uzak bir biçimde ayrıntılı olarak yeniden deerlendirme amacını güden Analitik Marksistlerdir. Bu akımın balıca temsilcileri G. A. Cohen, J. Roemer, J. Elster dir. G.A. Cohen in Karl Marx ın Tarih Teorisi: Bir Savunma 36 adlı yapıtı bu akımı anlamada önemli bir eserdir. Cohen burada tarihsel materyalizmi savunur. Ona göre Marx ın tarihsel materyalizmi teknolojik determinist bir teoridir. Üretime ait ekonomik ilikiler sadece üretimin maddi güçleriyle ilerlik kazanmamakta aynı zamanda bir takım politik ve legal kurulular da bu tür ilikilerle açıklanmaktadır. Üretimin bir çeidinden baka bir çeidine geçi aynı zamanda gelimenin dinamik gücünü oluturmaktadır. Bu olgu insan türüne has bir özelliktir. Bu balamda insanlık tarihi, insansal üretimin dereceli olarak geliiminin tarihidir. Cohen le e zamanlı olarak Amerikalı ekonomist Roemer, Marx ın sınıf anlayıını temelde olumlayan Sınıfın ve Sömürünün Genel Tarihi adlı yeni bir eser yayınlar. Roemer, i teorisinin sınıf ve sömürü teorisinin açıklanması için gerekli olduu görüünü kabul etmez. Roemer, sömürü ve sınıf kavramının üretim sürecinden ziyade daıtım süreciyle ilgili olduunu iddia eder. Yani asıl sömürü üretilen malların paylaımı esnasında ortaya çıkmaktadır. Yoksa içiler özellikle bu zamanda emeinin karılıını büyük oranda almaktadırlar. Bu balamda üzerinde durulması gereken dier önemli bir analitik marksist de J.Elsterdir. Elster Marx ı Anlamak 37 adlı eserinde rasyonel seçme teorisi ve metodolojik individualizmi sosyal bilimlerin temel yöntemi olarak kabul eder. Elster Cohen in üretim güçlerinin geliimini tarihin genel teorisi olarak kabul etmesi görüüne karı çıkar. Ayrıca i teorisi konusunda Roemer ile aynı düünceyi paylaır. Ona göre diyalektik metod Hegel in obskurantist yaklaımında bir kurtulmadır. deoloji ve devrim teorisi ancak belli bir dereceye kadar faydalı olabilir. Bunun içinde teorinin bütün hereyi açıkladıı ve konuyla ilgili her türlü açıklamada ilevsel olduu iddiasının bir kenara bırakılması arttır. Bu amaca ulamak içinse metodolojik individualizm ve nedensellie dayanan açıklama yönteminden faydalanmak 35 A.g.y. 36 G.A.Cohen: Karl Marx's Theory of History: A Defence. Oxford Jon Elster: Making Sense of Marx,Cambridge 1985.

15 Tarihsel Materyalizm Balamında Marx ı Yeniden Okumak 392 gerekir. Analitik marksistler 80 li yıllarda komünistlerden sosyal demokratlara kadar bir çok sol akımın beenisini toplamılardır. Analitik Marksistler Marx ın devrimci görülerinden elde edilen kavramlarla kapitalizmin ekonomik dinamii ve bu çerçevede açıa çıkan içi sınıfının ilgilerinin açıklanabilecei inancındadırlar. Bu balamda Marx ın çaındaki içi sınıfın ilgileri ve varolu artlarıyla çaımızdaki içi sınıfının ilgileri ve varolu artlarının farklılıı onlara göre vurgulanması gereken önemli bir özelliktir. Bu balamda çada (özellikle ngiliz) içi hareketleri üzerine yaptıı çalımalarla adını duyurmu olan Marksist E.P.Thompson un bu konu hakkındaki görüleri önemlidir. E.P. Thompson, içi sınıfının ekonomist tanımlarına karı çıkar ve Marx ın böyle bir sınıftan söz etmediini belirtir. Thompson a göre sınıf, insanların kendi tarihlerini yaarken kendilerinin tanımladıı bir eydir ve sonuçta sınıfın nihai tanımlaması da budur. 38 B. Ollmann da Marx ın sınıf kavramını deerlendirirken onun sınıfı oluturan bireyler arasındaki karılıklı ilikiden ziyade sınıfı bir bütün olarak alıp, bu sınıfın dier sınıflarla olan ilikisinin analizine önem verdiini vurgular. Marx a göre gerçek ilikiler bireyler arasında oluan ilikiler deil; büyük ve esaslı bir bütünün içsel ilikileridir. Böyle bir ilikide tek tek bireyler ancak bütüne yaptıı katkı kadar bir anlam taır. Burada bireyler kendi bireyselliklerini ön plana çıkarmamakta kendilerini üretim sürecinin genel organizasyonu içinde belirli bir yere konumlandırmaktadırlar. 39 Geleneksel Marxsizmi savunanalar analitik marksistlerin Marx hakkında yanlı metodolojik ve epistemolojik önermelerden hareket ettiklerini iddia ederler. Analitik marksistler diyalektik yöntemi reddederler. Geleneksel marksistler böyle bir reddin tarihsel materyalizmin özünün ortadan kaldırılması anlamına geldii düüncesindedirler. Aynı zamanda analitik marksistler entellektüel edimleri yanlı bir ekilde onun sosyal ve politik boyutunu görmezden gelerek çözmülemeye çalımılardır. Diyalektik marksist için analitik marksizm, yanlı bir marx çı anlayıa sahiptir ve marksizmin en önemli özellii olan devrimci teoriden bir vazgeçitir. Bu anlatılanlarla makalenin baında bir amaç olarak konumu olan Marx felsefesinin güncellii ve çaımızda açıa çıkan toplumsal, siyasal ve ekonomik problemleri çözme veya en azından bunların ortaya çıkardıı zararları asgariye indirme açısından günümüzde yeniden anlamlı bir hale geldii gösterilmeye çalııldı. Bu balamda bata sorduumuz Marxizmin nasıl alternatif bir model olabilecei ve bunu yaparken nelere dikkat edilmesi gerektii sorusuna kısaca cevap vermeye çalıacaız. Marxizm ile Kapitalizm arasındaki mücadelede Kapitalizmin galip çıkması ya da en azından öyle görünmesi yaanan ve görünen neticeleri itibarıyla insanlık 38 E.P. Thompson: 2004, s Daha fazla bilgi için bkz. Bertell Olmann: Alienation, Second Edition, Cambridge University Press, Cambridge 1976.

16 393 Yrd. Doç. Dr. Arslan TOPAKKAYA adına üzücü ve olumsuz bir durum arzetmektedir. Çünkü kapitalizm insana sürekli olarak daha fazla para ve mülk kazanmasını salık verir. Bu amaç için yapmayacaı hiçbir ey yoktur. Bu balamda her türlü ahlaki deerden yoksun, insan onur ve deerine ancak onun ürettii mal oranında önem veren kapitalist anlayı karısında, eitlikçi ve paylaımcı yeni bir yaklaıma ihtiyaç vardır. Marxizmin böyle bir yaklaımı günümüz artları içinde salayıp salayamayacaı üzerinde düünülmesi gereken bir konudur. Belki bugün bu alanda vahi kapitalizme karı gelitirilebilecek önemli bir açılım, Marx çı sosyalizmi toplumsal deerlerle tekrar barıtırarak insanlıa yeni bir alternatif sunabilmektir. Çünkü Marxizm-Kapitalizm savaında maalesef Marxizmin her türlü toplumsal deeri üst yapı olarak deersiz görüp, madde ve onun yansımalarını tek gerçeklik olarak kabul etmesi, toplumların büyük çounluunun Marxsizmden uzak durmasına sebep olmu; buna karılık vahi kapitalistler toplumun bu deerlerine gerçekte sahiplenmedikleri halde sahip çıkıyormu gibi yapmılar ve toplumun büyük bir kısmını yanlarına çekmeyi baarmılardır. Bu olgu siyasal yaama da yansımı sacı partilere kapitalist iadamları daha fazla sempati göstermitir. Bunun en önemli sebebi sol politikacıları büyük oranda Marksist olmakla, dolayısıyla toplumsal deerlere hiçbir ekilde deer vermemekle suçlamaları ve bu suçlamalara dayanan bazı korku ve kaygılar yardımıyla mevcut düzenlerini sürdürmek istemeleridir. Bugün bile bu genel olgu yeryüzündeki birçok devlette böyledir. Marksist felsefe gelien siyasal, sosyal ve kültürel artlar balamında tekrar okunmalı ve toplumsal deerler ile bir çok noktada çelimedii insanlar anlatılmalıdır. Bu yapıldıı takdirde kapitalizm ve kapitalizmin günümüzdeki yansıması olan kontrolsüz küresel sermaye hakimiyetine bir alternatif ortaya konabilmi olacaktır. KAYNAKLAR Althusser, L./Balibar, E., Reading Capital, London/ New York: Aron, R., La Lutte des Classes, Gallimard, Paris Buhr, M&Klaus,G., Philosophisches Wörterbuch, Band II, 11 Auflage, Berlin:Deb, Cox, J., Marx ın yabancılama kavramına giri, Felsefelogos, 2005/1-2, sayı:25-26, Cohen,G.A., Karl Marx's Theory of History: A Defence. Oxford: Oxford University Press, Cevizci, A.,Felsefe Sözlüü, stanbul: Paradigma yay., Engels, F., Dialektik der Natur, MEW, Bd.XX, Berlin:Dietz Verlag, 1968.

17 Tarihsel Materyalizm Balamında Marx ı Yeniden Okumak 394 Elster, J., Making Sense of Marx,Cambridge: Cambridge University Press, Foster, J.B., Marx ın Ekolojisi. Materyalizm ve Doa, (çev:ercüment Özkaya), Ankara: Epos yay., Freyer, H., Theorie des gegenwärtigen Zeitalters. DVA, Stuttgart Kolakowski, L., Die Hauptströmungen des Marxismus, cilt I, München: Kütük, K., Eletirel Teori: 20.yüzyıl alman marxizmi 11.Tez ve praxis felsefesi, Felsefelogos 2005/1-2, sayı:25/26. Lange, F.A., Materyalizmin Tarihi ve Günümüzdeki Anlamının Eletirisi, cilt II, (çev: Ahmet Arslan), stanbul: Sosyal yay., Lenin, W.I., Karl Marx. Eine Einführung in den Marxismus, 3. Auflage, Berlin: Mannheim, K., deoloji ve Ütopya, (çev:mehmet Okyayuz), Ankara: Epos yay., Marx, K.&Engels, F., Marx-Engels Werke (MEW), Bd.III, Berlin: Dietz Verlag Marx, K., Marx-Engels Ausgewählte Werke in sechs Bänden, Bd. III, Berlin: Dietz Verlag, Marx, K., Der historische Materialismus. Die Frühschriften, hrsg. von S.Landschut und J.P. Mayer, Leipzig: Marx, K., Das Kapital, Nachwort zur 2. Auflage (1873), in der Ausgabe von Benedikt Kautsky, Leipzig: Lechte J., Yapısalcılıktan Moderniteye Elli Çada Düünür, (çev:barı Yıldırım),stanbul:Açılım Kitap, 2007 Rees, J., Marx ın Dönüü, (Çev: Tanzer Yakar), Felsefelogos 2005/1-2, sayı:25-26, Olmann, B., Alienation, Second Edition, Cambridge: Cambridge University Press, Störig, H. J., Weltgeschichte der Philosophie, Stuttgart: Kohlhammer Verlag, Timuçin, A., Marx çı düünceye genel bakı, Felsefelogos, 2005/1-2, sayı: 25/26, Timuçin, A., Düünce Tarihi, cilt 3, III.baskı, stanbul: Bulut yay., 2001.

18 395 Yrd. Doç. Dr. Arslan TOPAKKAYA Topakkaya, A. deoloji Kavramının Tarihsel Geliim Sürecine Kısa Bir Bakı, Erzincan Ünv.Hukuk Fak.Dergisi, cilt XI, sayı:1-2, Erzincan 2007, Yeniehirliolu,., Felsefe, Diyalektik, Bilgi Kuramı, A. Ankara: A.Ü.Basımevi, Wood, W.A., Hegel ve Marksizm, Felsefelogos, 2005/1-2, sayı: 25/26,