ÜNİTE İŞLETME BİLİMLERİNE GİRİŞ İÇİNDEKİLER HEDEFLER TEDARİK VE ÜRETİM FONKSİYONU. Yrd.Doç.Dr.Berna İpekten

Transkript

1 HEDEFLER İÇİNDEKİLER TEDARİK VE ÜRETİM FONKSİYONU Tedarik Fonksiyonu ve Kapsamı Tedarikte Uygunluk Kriterleri Üretim Fonksiyonu Üretim Sistemleri Üretim Sisteminin Temel Özellikleri Üretim Tipleri Üretim Yönetimi Kavramı ve Gelişimi Üretim Planlaması Stok Kontrolü Kalite Kontrolü Tamir ve Bakım Planlaması İŞLETME BİLİMLERİNE GİRİŞ Yrd.Doç.Dr.Berna İpekten Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Tedarik kavramını tanımlayıp, açıklayabilecek, Tedarik faaliyetlerinde uygunluk kriterlerinin önemini kavrayabilecek, Üretim fonksiyonunun önemi ve üretim sistemleri hakkında bilgi sahibi olabilecek, Üretim Yönetimi kavramı ve kapsamı hakkında fikir sahibi olabilecek, Üretim Planlaması ve kapsadığı konuları bilecek, Stok kontrolü, kalite kontolü ve bakım planlaması hakkında bilgi sahibi olabileceksiniz. ÜNİTE 9

2 GİRİŞ Tüm işletme fonksiyonları birbiri ile doğrudan ya da dolaylı olarak ilişkilidir. Bu nedenle tüm fonksiyonlar birbirini az ya da çok etkilerler. Tedarik ve üretim faaliyetleri ise, özellikle üretim yapan sanayi işletmeleri için birbirini yakından ilgilendiren ve etkileyen faaliyetlerdir. Üretilmesi planlanan malların miktarına, cinsine ve niteliğine uygun biçimde gerçekleştirilecek tedarik (satın alma) faaliyetleri, mamulün zamanında, uygun kalitede ve miktarda üretilmesini mümkün kılar. Bu bölümde önce, işletmenin ihtiyaç duyduğu hammadde ve malzemenin gereken zamanda, gerektiği miktar ve kalitede tedarik edilmesinin önemi üzerinde durulacak, daha sonra, üretim fonksiyonu hakkında bilgiler verilerek, tedarik ve üretim fonksiyonlarının, kârlılık ve verimlilik amaçlarının gerçekleştirilmesinde işbirliği yapmalarının gerekliliği vurgulanmaya çalışılacaktır. TEDARİK FONKSİYONU VE KAPSAMI Tedarik ya da satın alma fonksiyonu, işletmelerin faaliyetlerini sürdürebilmeleri için ihtiyaç duydukları üretim faktörlerini sağlayan faaliyetlerin tamamını ifade eden bir kavramdır. Üretim sürecinde ihtiyaç duyulan doğal kaynaklar (ham madde ve malzeme), emek (işçi, personel) ve sermaye (öz sermaye ve yabancı kaynaklar) gibi üretim faktörlerini tek elden, sadece tedarik bölümü faaliyetleri ile yürütmek, günümüzde özellikle de belirli bir büyüklüğe sahip işletmeler açısından neredeyse imkânsızdır. Geçmişte, işletme fonksiyonlarının bu kadar çeşitli ve uzmanlık isteyen ayrıntılara sahip olmadığı durumlarda, tüm üretim faktörleri ile ilgili ihtiyaçların bir bölüm tarafından sağlanması belki mümkün, belki de gerekliydi. Ancak günümüzde işgücü ihtiyacı, personel fonksiyonunun, sermaye ihtiyacı ise finansman fonksiyonunun görev alanı içindedir. Üretim için gerekli ham madde, yardımcı madde, işletme malzemesi, ambalaj malzemesi vb. ihtiyaçların sağlanması ve giderilmesi görevi ise, tedarik bölümünün sorumluluğundadır. Tedarik faaliyetleri ile üretim ve pazarlama faaliyetleri yakından ilişkilidir. Tedarik ile üretim ve pazarlama faaliyetleri arasındaki yakın bağlantı, tedarik bölümünün üretim ve pazarlama bölümlerinden aldığı bilgilere, ya da onların faaliyetlerinin durumuna göre hareket etmesini bir zorunluluk haline getirmektedir. Bu bölümlerin birbirinden bağımsız ve habersiz olarak faaliyette bulunması sonucu, gerekli stok kalemlerinden gerekli miktarda bulundurulmaması nedeniyle üretimin aksaması ve bunun pazarlama sistemine yansıması, siparişlerin yerine getirilememesi, bazen de gereğinden fazla stok bulundurulması ve bu Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 nedenle ilave stoklama maliyetlerine katlanılması gibi olumsuzluklar ortaya çıkabilir. Tedarik fonksiyonu, üretim sisteminin ihtiyacı olan mal ve hizmetlerin en uygun fiyat ve kalite ile güvenilir kaynaklardan temin edilmesi şeklinde tanımlanabilir. Başka bir tanıma göre tedarik fonksiyonu, üretim süreci için gerekli üretim faktörlerinin uygun nitelik ve nicelikte, gerekli zamanda ve uygun fiyatla işletmede hazır bulundurulması ve bunların üretim hattına, depolara ve tüketiciye taşınmasına ilişkin tüm faaliyetleri içeren bir işletme fonksiyonudur. Dar veya geniş, basit veya karmaşık, tanımı nasıl yapılırsa yapılsın, etkin bir biçimde yerine getirilen tedarik fonksiyonunun, işletme kârlılığı ve verimliliği üzerinde büyük bir önemi olduğu tartışılmazdır. İşletmenin üretim için ihtiyaç duyduğu mal, hizmet ve malzemenin sağlanması, tedarik faaliyetleri ile gerçekleştiği için, satın alınacak nesnelerin işletme amaçlarına uygunluğu, öncelikle bu konudaki maliyetleri direkt olarak, işletme verimliliğini ve kârlılığını da dolaylı olarak etkileyecektir. Etkili bir tedarik fonksiyonu için, şu çalışmaların yapılması çok önemlidir. Tedarik faaliyetleri, üretim sisteminin aksamadan çalışmasını sağlar. Düşük fiyat veren tedarikçileri araştırmak ve uygun fiyat anlaşmaları yapmak, Standart malzeme ve parçaları tercih etmek, Piyasadaki fiyat değişimlerini ve tedarikçi firmalar arasındaki rekabet durumunu yakından takip etmek, Stok bulundurma maliyetini en düşük düzeye indirecek yöntemler bulmak, En uygun taşıma yollarını araştırmak. Tedarikte Uygunluk Kriterleri Etkin bir tedarik faaliyeti yürütebilmek için yukarıda sayılan çalışmaların yanı sıra genel anlamda tedarik fonksiyonunun çeşitli uygunluk kriterlerine göre yapılmasını zorunlu kılmaktadır. Bu kriterler şöyle sınıflandırılabilir. Miktar Uygunluğu Üretimde kullanılan çeşitli malzemelerin tedariğindeki en uygun miktar, yıllık tedarik maliyetlerinin en düşük düzeyde gerçekleşmesini sağlayacak olan miktardır. İşletmeler, yıllık sipariş maliyetleri ve yıllık depolama maliyetleri ile tedarik edilen malzemelere ilişkin faiz, sigorta gideri ve firelerden oluşan toplam stoklama giderlerini minimum düzeye indirecek tedarik miktarını, çeşitli yol ve Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 yöntemlerle belirlemeye çalışırlar. Uygun miktarın üzerinde yapılan tedarik, işletmede gereksiz sipariş, satın alma ve depolama giderleri ile, faiz, sigorta ve fire giderlerine sebep olmaktadır. Uygun miktarın altında yapılan tedarik ise, üretimin kesintiye uğramasına, siparişlerin yerine getirilememesine yol açmakta ve işletmeyi telafisi güç sorunlarla karşı karşıya bırakmaktadır. Bu nedenle tedariğin miktar yönünden uygun olması, hem maliyet ve kârlılık, hem de prestij ve güvenirlik açısından son derece önemlidir. Zaman Uygunluğu Yürütülen tedarik faaliyetlerinin zaman yönünden uygun olması da büyük önem taşımaktadır. Her konuda olduğu gibi, ihtiyaç duyulan malzemenin temin edilmesi konusunda da zamanlama çok önemlidir. Gereğinden önce temin edilen malzeme, hem stokta bekleme süresinin artmasına, kullanım süresi kısa ise bozulmasına veya fire vermesine, hem de işletme fonlarının, o an için gereksiz stoklara bağlanarak atıl kalmasına yol açmaktadır. Gereğinden sonra tedarik edilen malzeme ise, üretimde aksamalara, talebin karşılanamamasına sebep olarak fırsat maliyeti yaratmaktadır. Bu nedenle tedariğin, tam zamanında yapılması gerekmektedir. Kalite Uygunluğu Kalite uygunluğunu elde edememek üretim maliyetini yükselten bir durumdur. Bilindiği gibi her tür mal ve hizmette farklı kalite sınıfları mevcuttur ve firmalar üretecekleri ürünler için önceden bir kalite standardı belirlerler. Tedarik edilecek malzemenin, işletmenin üretmeyi planladığı ürünün kalitesi ile uyumlu olması gerekir. Çünkü kullanılan ham madde, işletme malzemesi gibi girdilerin kalitesi ile ürünün kalitesi arasında neredeyse bire bir ilişki vardır. Bu nedenle, üretilen ürünlerin istenilen kalite standartlarında olmasını sağlamak bakımından tedarik edilen malzemenin kalitesinin arzu edilen düzeyde olup olmadığı, çeşitli yöntem ve tekniklerle mutlaka test edilmelidir. Tedarikte kalite uygunluğunun sağlanamaması, fire ve ıskarta miktarını artırarak, üretim maliyetini yükseltir. Kaynak Uygunluğu Kaynak terimi ile, firmanın ihtiyaç duyduğu malzemeleri satın aldığı tedarikçi kuruluşlar kasdedilmektedir. Tedariğin en uygun kaynaktan yapılabilmesi için, tedarik bölümünün piyasa ve satıcılar hakkında bilgi sahibi olması ve bu piyasayı sürekli biçimde araştırması gerekmektedir. Firmalar, farklı tedarik politikaları ile, bazen ihtiyaç duydukları malzemeyi bildiği, güvendiği bir ya da birkaç kaynaktan sürekli olarak tedarik edebilir, bazen her tedarik sürecinde piyasa araştırması yaparak, en uygun kaynağı bulmaya çalışırlar. Tek kaynaktan yapılan tedarikte, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 fiyatta indirim, kalitede istikrar, teminde öncelik ve kredi itibarı sağlanabilir. Ancak bu durum aynı zamanda, pazarlık gücünün ve esnekliğin azalmasına da yol açabilir. Tedarik için her seferinde piyasa araştırması yapmak, belki uygun kaynağın bulunmasını sağlayabilir, ancak bu durumda da, yüksek araştırma maliyetleri ve zaman kaybı söz konusu olabilir. Fiyat Uygunluğu Etkin bir tedarik sistemi, miktar, zaman, kalite, kaynak ve fiyat uygunluğu ile sağlanır Üretim için gerekli malzemelerin miktar, zaman, kalite ve kaynak yönünden uygunluğu belirlendikten sonra sıra, en uygun fiyatın tespitine gelir. En uygun fiyat, her zaman en ucuz fiyat anlamına gelmez. İşletmenin üreteceği ürünün kalite düzeyi ile uyumlu olan malzemenin, alternatifler içindeki en ucuzu, uygun fiyat kavramını oluşturur. Böylece işletme, diğer konularda uygunluğu sağlanmış olan malzemeyi en uygun fiyatla alarak, üretim maliyetlerini de amaçlarıyla uyumlu kılmış olur. ÜRETİM FONKSİYONU Bilindiği gibi işletmeler, kazanç sağlamak amacıyla kurulurlar ve bu amacı gerçekleştirmek için, insan ihtiyaçlarını karşılayacak mal ve hizmet üretirler. İnsanlar özellikle günümüzde artan, çeşitlenen ve karmaşıklaşan ihtiyaçlarını karşılamak için çeşitli mal ve hizmetleri talep etmekte, işletmeler de bu talepleri karşılamak üzere üretim faaliyetlerinde bulunmaktadırlar. Üretim fonksiyonunun, hem kazanç sağlama amacını gerçekleştirmeye çalışan üretenler (işletmeler) açısından, hem de ihtiyaçlarını karşılama amacında olan ve kendisi için üretim yapılanlar (tüketiciler) açısından çeşitli yönleri ile ele alınması gerekmektedir. Üretim, hem teknik, hem de ekonomik yönü olan bir faaliyettir Üretim, çeşitli üretim faktörlerini kullanarak, insan ihtiyaçlarını karşılayacak mal ve hizmetlerin meydana getirilmesidir şeklinde genel olarak tanımlanabileceği gibi, ekonomik yönü ile fayda yaratmak, teknik yönü ile, bir fiziksel varlık üzerinde değişiklik yapmak veya onu kullanılabilir hale getirmek şeklinde de ifade edilebilir. Teknik yönü ile bakıldığında fiziksel bir nesneden, elle tutulan bir varlıktan bahsedildiği görülmektedir. Oysa ki insan ihtiyaçları tamamen mal ya da mamul olarak adlandırılan somut varlıklar ile giderilmemektedir. Bunun yanında hizmet adı verilen soyut bazı eylemler de insan ihtiyaçlarının karşılanmasında kullanılmaktadır. Eğitim, sağlık, güvenlik, adalet gibi temel konulardaki hizmetlerin yanında bankacılık, sigortacılık, dağıtım ve depolama gibi ekonomik ve finansal konularda da insan ihtiyaçlarının karşılanmasına yönelik hizmetler mevcuttur. Bu açıdan bakıldığında üretim fonksiyonu için, ekonomik çerçevede yapılan tanım daha uygun görülmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 Konu üretim olunca, daha önce bahsedilmiş olsa bile, üretim faktörlerine kısaca değinmekte yarar vardır. Üretim süreci yukarıda da ifade edildiği gibi, çeşitli üretim faktörleri kullanılarak gerçekleştirildiği için, faktörlerin bir bileşimi olarak da algılanabilir. Doğa ve doğadan elde edilen çeşitli kaynaklar, ancak bilindiği ve kullanıldığı zaman bir üretim faktörü olarak anlam ifade eder. Bu kaynaklar olmadan diğer üretim faktörlerinin varlığı, üretim yapmak için yeterli değildir. Bu nedenle doğa ve doğal kaynaklar olarak ifade edilen üretim faktörü, temel veya asli faktör olarak tanımlanır. Üretim yapabilmek için ihtiyaç duyulan bir diğer faktör de, emek ya da işgücü olarak adlandırılan unsurdur. İnsanın bedensel ve düşünsel çabalarının bütünü olarak tanımlanabilecek bu faktör, üretim faaliyetlerinin yerine getirilmesinde doğa gibi asli bir faktördür. Üretimde kullanılan teknoloji ne kadar gelişmiş olursa olsun, az ya da çok insan emeği olmadan gerçekleştirilmiş bir üretim olgusundan bahsetmek mümkün değildir. Günümüzde bir güç, itibar ve sosyal statü ifadesi olarak da algılanan sermaye, üretim yapabilmek için kullanılan, doğa ve insan çabası ile oluşan bir başka ve önemli üretim faktörüdür. İlk çağlarda ilkel insan, üretim yapmak için emeğini ve doğal varlıkları bir araya getirerek taş balta ve çeşitli aletler yapmış ve bunları üretimi artırmak ve kolaylaştırmak için kullanmıştır. Sermayeyi sadece nakit para olarak düşünmemek gerekir. Para ve para ile ifade edilebilecek her türlü alet, araç, gereç, makine, donanım ve teknoloji gibi ekonomik varlıklar, sermaye olarak adlandırılır. Buraya kadar saydığımız üretim faktörleri; doğal kaynaklar, işgücü ve sermaye ne kadar bol ve kullanıma hazır olursa olsun, tüm bu unsurları planlı, bilinçli ve ekonomik olarak yerinde ve zamanında bir araya getirecek bir güç yoksa, faktörler birer kaynak yığını olmanın ötesine geçemezler. Un, şeker ve yağ benzetmesi yapabileceğimiz bu faktörleri, kıvamlı ve lezzetli bir helva haline getirecek, güzel olmuşsa takdir alacak, olmamışsa tenkit edilecek kişi ise girişimcidir. Tüm bu unsurlar olması gerektiği gibi bir araya geldiğinde, üretim yapabilmek için uygun ortamın varlığından bahsedilebilir. Üretim, bir başka tanıma göre, üretim faktörlerinin (girdilerin) çeşitli çevre unsurlarının etkisi dikkate alınarak mamul hale (çıktı) dönüştürülmesi sürecidir. Girdilerin çıktı haline dönüştürülmesinde geçen süre, ürünün niteliğine ve kullanılan üretim yöntemine göre farklılık gösterebilmektedir. Bu anlatıma göre üretim süreci şu şekilde şematize edilebilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 Şekil 9.1. Üretim Süreci Yukarıda en basit şekliyle ifade edilmeye çalışılan üretim süreci, geçmişten günümüze büyük değişiklikler göstermiştir. Üretim sistemlerinin zaman içinde gösterdiği bu gelişmeyi genel başlıklarıyla şu şekilde özetlemek mümkündür. ÜRETİM SİSTEMLERİ Üretim sistemleri, geçmişten günümüze kadar büyük değişimler göstermiştir. Üretim sistemlerinde geçmişten bugüne kadar yaşanan gelişmeler ile, uygarlık tarihi arasında çok sıkı bir bağlantı ve paralellik olduğu herkes tarafından bilinen bir gerçektir. İnsanoğlu ilkel ve basit yöntemlerle başladığı üretim macerasında, bugün son derece gelişmiş teknolojilerden yararlanarak, karmaşık üretim yöntemleri kullanmaktadır. Üretim sistemlerinin tarihsel gelişimini, aşağıdaki başlıklarla özetlemek mümkündür. El Sanayi Sistemi Bu üretim sistemi genel olarak siparişe dayalıdır ve bu nedenle kişisel bir özellik taşımaktadır. Müşteri sayısının sınırlı olması dolayısıyla, el sanayi sistemi ile üretim yapan birimler genelde küçük işletmeler halinde kurulmaktadır. İşletmenin küçük bir birim olması ve üretimin kişisel özelliği nedeniyle, üretim çoğu kez belirli bir alanda uzmanlaşmış ve işbölümü yapmayan kişilerce gerçekleştirilmekte ve gelişmiş makine ve teknik donanımdan fazlaca yararlanılmamaktadır. El sanayi sisteminde, işletmenin küçük ölçekte olması ve yardımcı araç ve gereçlerin azlığı, sabit sermaye ihtiyacını oldukça azaltmaktadır. Böylece sistem sermayeden ziyade, emeğe dayalı olarak üretim yapmaktadır. Günümüzde el sanayine dayalı üretim sistemleri giderek azalmaktadır. Bu üretim sisteminin ileride sözü edilecek sistemlerden en belirgin üstünlüğü, üretim yönetiminin çok basit olması ve yönetim ile ilgili sorunlar yaşanmaması, yaşanırsa Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 da çözümünün kolay olmasıdır. Ayrıca, genellikle sipariş üzerine üretim yapılması, satış ve stoklama sorunlarını ortadan kaldırmakta ve piyasa koşullarındaki değişikliklerden etkilenme riskini azaltmaktadır. Ev İşçiliği Sistemi Bu üretim sisteminde belirli alanlarda (süs eşyası, tekstil, halı, seramik gibi) uzmanlaşmış ve el becerisi kazanmış kişilerin, kendi yerlerinde ve çoğunlukla başka kişi ve işletmeler adına üretim yapmaları söz konusudur. Firmaların, üretim yapacak kişilere çoğunlukla kira karşılığı makine, araç, gereç sağlamaları ve ihtiyaç duyacakları ham madde ve işletme malzemesini temin etmeleri ev işçiliği sisteminin sık rastlanan özelliklerindendir. Bu sistemle üretim yapan firmaların, birçokkişi ve işletmeye üretim yaptırması söz konusu olduğundan, piyasa taleplerini zamanında karşılayabilmesi, üretimin belirli standartlarda ve kalitede yapılmasını sağlaması bakımından bazı sorunlarla karşılaşma ihtimali oldukça yüksektir. Daha belirgin bir ifade ile, taleplerin zamanında karşılanması, üretim temposunun piyasa beklentilerine uygun olması, araç, gereç, makine ve donanımın iş yapanlara zamanında sağlanması, farklı kişi ve kuruluşlar tarafından yapılan aynı ürünlerde kalite standartlarının tutturulması, bu tip üretim sistemlerinin üretim yönetimi konusunda karşılaşabileceği başlıca sorunları oluşturur. İmalathane Sistemi İmalathane sisteminde de üretim, makine ağırlıklı olmaktan ziyade emek ve el işçiliğine dayalı olarak yürütülür. Bu sistem çoğunlukla el işçiliğine dayanan, ancak ayrı ayrı evlerde ya da mekânlarda değil, imalathane olarak adlandırılan belirli bir iş yerinde gerçekleştirilen bir üretim yöntemidir. Bu üretim sisteminde mallar özel alıcıların isteklerine göre değil, daha geniş bir alıcı kitlesinin genel istek ve talepleri ön planda tutularak üretilir. Müşteri ile üretici arasında kişisel bir ilişkinin bulunmadığı bu sistemde, geniş bir müşteri kitlesi hedef alındığı için işletmeler, el sanayi ve ev işçiliği sistemlerinden daha büyük ölçekte kurulurlar. Bu durum, yani işletmenin büyük ölçekli olması, işbölümü ve uzmanlaşma niteliklerinin ön plana çıkmasına yol açar. Bunun doğal sonucu olarak işçiler, uzmanlaştıkları konularda belirli parçaları ya da mamulleri üretirler. İmalathane sisteminde araç, gereç ve makine kullanımına geniş oranda yer verilmediği için sabit sermaye yatırımları büyük boyutlara ulaşmaz. Ancak sistemin özelliğinden dolayı sabit maliyetler oldukça yüksektir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 Fabrikasyon Sistemi Fabrikasyon üretim sistemi, genellikle siparişe dayalı üretim faaliyetlerinden ziyade, önceden belli olmayan alıcı kitlesi için başka bir ifade ile piyasa için üretim yapan bir sistemdir. Üretilen mallar piyasanın talebinden yüksek olduğu dönemlerde stoklanmak suretiyle, üretimin devamlılığı sağlanmaya çalışılır. Fabrikasyon sistemi, yukarıda söz edilen diğer üretim sistemleri içinde en gelişmiş sistemdir ve üretim, gelişmiş makine ve donanım kullanılarak büyük miktarlarda gerçekleştirilir. Bu nedenle bu sistemle üretim yapan işletmeler, büyük fabrika binalarına, yönetim binalarına, ambar ve depolara ihtiyaç duyarlar. İmalâthane sistemi genellikle el işçiliğine dayalı iken, fabrikasyon sisteminde ağırlıklı olarak makinelerden yararlanılır. Fabrikasyon üretim sisteminde genellikle yığın (kütlesel) üretim yapılır. Bunu gerçekleştirmek için çok sayıda makineye ve donanıma ihtiyaç vardır. Ayrıca üretim sürecinde çok sayıda işçi yer almaktadır. Yığın halinde üretim yapmanın gereği olarak çok çeşitli ham madde, yardımcı madde, işletme malzemesi kullanımı söz konusu olmaktadır. Tüm bunlar bir arada düşünüldüğünde, fabrika sistemi ile üretim yapan işletmelerin, hem işletme sermayesi, hem de sabit sermaye ihtiyaçlarının yüksek tutarlara ulaşacağını kestirmek zor değildir. Bu üretim sisteminde üretim yönetimi kavramı, önceki sistemlere göre çok daha fazla önem kazanmaktadır. Çünkü işletme ölçeğinin büyüklüğü, üretim bölümünün diğer bölümlerle bağımlılığını ve ilişkisini yoğunlaştırmakta ve karmaşık hale getirmektedir. Bu tür işletmeler genellikle profesyonel kadrolar tarafından yönetildiği için, işletme sahipleri ile yöneticilerin uyum içinde olmaları, işletme amaçlarının birlikte tespit edilmesini ve bu amaçlar doğrultusunda hareket edilmesini zorunlu kılmaktadır. Bilindiği gibi büyük çaplı işletmeler, ölçekten yararlanma konusunda küçük işletmelere göre önemli bir avantaja sahiptirler. Büyük işletmelerde yüksek tutarlardaki sabit maliyetler, sahip olunan üretim kapasitesinin optimal olarak kullanılması ile birim başına en düşük düzeye indirilerek, maliyet üstünlüğü sağlanır. Ancak, piyasadaki talebin yetersizliği, donanımın etkin kullanılamaması veya yönetim zaafları gibi nedenlerle ölçekten yararlanılamazsa, yüksek tutarlardaki sabit maliyetler işletmenin başarısızlığına da yol açabilir. İleri Üretim Sistemleri Fabrika sisteminde kullanılan makine ve donanım, teknolojide meydana gelen gelişmelere paralel olarak sanayi robotları ve bilgisayar destekli otomasyon sistemleri haline dönüşünce, ileri üretim sistemleri olarak adlandırılan yeni bir üretim sistemi ortaya çıkmıştır. Oldukça gelişmiş teknoloji ürünleri ile gerçekleştirilen bu sistemleri belirli alt başlıklar halinde ifade etmek mümkündür. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 Esnek üretim sistemleri Günümüzde piyasa koşullarının sürekli ve hızlı değişimi ve müşterilerin sık değişen farklı talepleri, klasik üretim yöntemlerinin çoğu kez etkisiz ve yetersiz kalmasına yol açmaktadır. Bu nedenle firmalar, müşterilerin taleplerini karşılayabilmek için, faaliyetlerinde geçmişe göre çok daha esnek ve hızlı, dış etkenlere de daha fazla tepkici olmak zorundadırlar. Bu üretim sistemine adını veren esneklik kavramı, çeşitli açılardan ele alınabilir. Mevcut ürünlerde bir takım değişiklikler yapabilme, ya da yeni ürünler geliştirebilme yeteneği söz konusu olduğunda ürün esnekliği, üretilen mal ve hizmetlerin çeşitlerini değiştirme veya geliştirme yeteneği söz konusu olduğunda da ürün karması esnekliği ortaya çıkmaktadır. Toplam üretim seviyesini değiştirebilme yeteneği miktar esnekliği olarak ifade edilirken, planlanan sevkiyat tarihlerinde, herhangi bir aksamaya yol açmadan değişiklik yapabilme yeteneği ise sevkiyat esnekleği olarak nitelendirilir. Esnek üretim sistemleri ile, küçük miktarlarda ancak yüksek verimlilikle ürün üretilmesi mümkün olabilmektedir. Bu durum, üretim konusunda yeni bir döneme girildiğini, birçokişletmede küçük imalat birimleri oluşturulması gerektiğini ve küçük işletmelerin de ortaya çıkan bu fırsatı kullanarak değişen piyasa şartlarına hızlı bir biçimde cevap verebileceklerini göstermektedir. Bilgisayar tümleşik üretim sistemleri içerisinde insanların yer almayacağı düşüncesi bugünkü uygulamadan uzak bir değerlendirmedir. Bilgisayar tümleşik üretim sistemleri Bilgisayar tümleşik üretim, bilgisayar kontrollü ürün ve süreç tasarımı, üretim planlama, kontrol ve üretim sürecinde kullanılan bireysel ileri üretim teknolojilerinin bir arada kullanılması olarak tanımlanabilir. Bu üretim sistemleri, planlama ve tasarımdan, üretim ve sevkiyata kadar tüm üretim faaliyetlerinin planlanıp, kontrol edilmesi amacıyla donanım, yazılım, veri tabanı yönetimi ile iletişim teknolojilerinin bir araya getirilmesini kapsamaktadır. Bilgisayar tümleşik üretim sistemleri, teorik olarak bir üretim sisteminde insanların yer almayacağı düşüncesi üzerine kurulmuştur; fakat bu düşünce bugünkü uygulamadan oldukça uzaktır. Ancak sistem, belki insanın üretim sürecinde yer almaması düşüncesini tam anlamıyla gerçekleştirememiştir ama teknoloji kullanımından beklenen fayda da gün geçtikçe artmaktadır. Tam zamanında üretim ve Yalın üretim sistemi Tam zamanında üretim, gerekli parçaları, gerekli miktarda, gerekli olduğu yerde ve zamanda, doğru kalitede üretmek olarak tanımlanabilir. Bu açıdan Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 Tam zamanında üretim, stok bulundurma maliyetlerinin azalmasını sağlar. bakıldığında sistem, malzeme, işgücü ve sermaye gibi üretim faktörlerinin kullanımını en iyi hale getirme konusunda basit ve etkin bir üretim sistemi olarak algılanabilir. Bunun doğal sonucu olarak, müşterilerin kalite, fiyat ve zamanında teslim beklentileri, en düşük maliyet esasına göre karşılanabilecek bir üretim sisteminin kurulması sağlanabilecektir. Tam zamanında üretim sistemi, çoğunlukla zannedildiği gibi basit bir stok yönetimi yöntemi olmaktan ziyade, bütüncül bir yönetim felsefesini ifade etmektedir. Yalın üretim sistemi ile, içinde gereksiz hiçbir unsur taşımayan üretim sistemi ifade edilmek istenmektedir. Yalın üretimi, tam zamanında üretim sistemini de kapsayan bir sistem olarak algılamak yanlış olmaz. Daha geniş bir ifade ile yalın üretim, en az kaynak kullanımı ile, en kısa zamanda, en ucuz ve hatasız üretim, müşteri talebine bir bir cevap verecek şekilde en az israfla ve tüm üretim faktörlerini en esnek şekilde kullanıp, sahip olunan potansiyellerin tümünden yararlanmak şeklinde tanımlamak mümkündür. Üretim sürecinde yalın üretim sistemini uygulayan işletmelerin performanslarında büyük artışlar sağladıkları gözlenmiştir. Gereksiz tüm aşamaların ortadan kaldırılması, faaliyetlerin süreklilik gösteren bir akış içinde yapılması, işgücünün faaliyetlerine göre fonksiyonlar arasındaki tekrarların dağıtılması ve gelişme için sürekli çaba harcanması suretiyle, firmalar, zaman, araç, gereç, insan gücü ve genel giderler açısından çok daha az kaynak harcayarak, mal ve hizmetleri geliştirme, üretme ve dağıtma olanaklarına sahip olmaktadırlar. Diğer yandan işletmelerin, müşteri taleplerini daha esnek bir biçimde karşılayabilmeleri de mümkün olmaktadır. Son yıllarda tam zamanında üretim sistemi, birçok üretim yönetimi sorununa etkili çözümler sağlamasına rağmen, ileri üretim sistemlerine bir alternatif oluşturmaktan ziyade çok gerekli bir ilk adım olduğu da kabul edilmektedir. Üretim Sisteminin Temel Özellikleri Yukarıda çeşitli kriterlere göre üretim sistemlerinin gruplandırmaya çalıştık. Hangi tip bir üretim sistemi olduğuna bakılmaksızın, hemen tüm üretim gruplarında yer alması gereken genel özellikleri de şu şekilde ifade etmek mümkündür. Uzmanlaşma Bilindiği gibi uzmanlık ya da uzmanlık alanı gibi terimler, son dönemlerde sıkça kullanılan terimlerdir. Bu kavramı, bir kişinin her işi iyi yapamayacağı, ancak faaliyet alanı daraldıkça hemen herkesin bir işi iyi yapabileceği şeklinde ifade Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 etmek mümkün olabileceği gibi, çerçeveyi genişletip, bir işletmenin ya da bir işletmenin belirli bölümlerinin, her işi iyi yapamayacağı ancak, sınırlı sayıdaki faaliyeti hemen her işletmenin ya da işletme bölümünün iyi yapabileceği şeklinde de yorumlayabiliriz. Dolayısıyla işlerin kısımlara ayrılması ve her kişinin işin belirli bir kısmını yapması, verimlilik artışını sağlayacaktır. Günümüzde bir mamul, üretim sürecinin bir kısmında uzmanlaşmış insan, makine ve bölümler tarafından üretilmektedir. Çeşitlendirme Üretim yöntemlerinin ve üretim teknolojilerinin gelişmesine paralel olarak modern işletmecilik uygulamalarında, piyasanın ihtiyaç ve taleplerine uygun mamul çeşitlendirme faaliyetlerinin geliştiği gözlenmektedir. Üretilen mamuller çeşit olarak tüketici beklentilerini karşılamıyorsa, aynı tip mallardan çok üretmek anlamlı olmayabilir. Çünkü amaç, çok üretmekten ziyade satılabilir mal üretmektir. Piyasadaki duruma ve değişen taleplere uygun olarak üretimde çeşitliliği sağlamak, işletme başarısı açısından son derece önemlidir. Standartlaşma Üretimde standartlaşma, tüketiciye büyük faydalar sağlar. Genel anlamda standart kavramı, anlayışta, yapılışta, ölçüde benzerlik, bir örneklik olarak ifade edilebilir. Günümüzde standart fikri, hemen her alanda geçerlidir ve tüketiciye yarar sağlama konusunda da çok önemlidir. Standartlaştırma ise, ekonomik yaşamda kullanılan çeşitli standartlara göre, tiplerin, modellerin, stillerin, ölçülerin, kalitenin ve daha birçok konunun belirlenmesi anlamına gelmektedir. Standartlaştırma, mamullerde sadeleşmeyi, bir örnekleşmeyi, sınıf ve türlere ayırmayı sağlar. Böylece, mamullerin karşılaştırılmasını ve verimlilik artışını mümkün kılar. Ayrıca maliyetler azalır, üretim süreci basitleşir, bütünü oluşturan parçalar değişebilir özellik kazanır. Standartlaştırma bugün sadece bir firmanın ürettiği malların kendi içinde bir örnek olmasının çok ötesinde, bir endüstri dalında, bir ülkede, hatta uluslararası boyutta geçerlilik kazanmıştır. Sadeleştirme Üretim teknolojilerinin gelişmesi ve sanayide işbölümünün artmasıyla, çeşitli parçalardan oluşan mamulü tümüyle üretmek yerine, bir kısmını başka firmalardan almak, hem ekonomik olması, hem de uzmanlaşmaya fırsat vermesi bakımından önemli bir üretim sistemi özelliğidir. Böylece bir yandan birçok farklı parça üreten tesisler kurma zorunluluğu ortadan kalkmakta, diğer yandan bütünü oluşturan parçaları daha kaliteli ve daha ucuza tedarik etmek mümkün olmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 Kapasite esnekliği Ekonomik hayatta ya da piyasa koşullarında ortaya çıkan değişikliklere uyum sağlamak açısından, talebin yüksek veya düşük olduğu zamanlarda, işletme kapasitesinin yeni durumlara en ekonomik biçimde cevap verebilecek esneklik özelliğine sahip olması, üretim sisteminin önemli özelliklerinden biridir. ÜRETİM TİPLERİ Özellikle ekonomik ve sosyal faaliyetlerle ilgili konularda değişik kriterlere göre yapılan sınıflandırmlarda, bir unsurun birden fazla sınıfta yer aldığı görülebilir. Üretim tiplerinin sınflandırılmasında da aynı durumla karşılaşılabilir. Oluşturulan sınıflar esas alınarak, genel kurallar belirlemek, yöntemler geliştirmek veya sınıfları kesin çizgilerle birbirinden ayırmak neredeyse imkansızdır. Bununla beraber, ortak özellikleri topluca görmek ve tanımak bakımından çeşitli kriterlere göre bir sınıflandırma yapmak da mümkündür. Üretim tiplerini, üretim yöntemi, mamul cinsi, mamul miktarı ve üretim akışı kriterlerine göre dört grupta toplayabiliriz. Üretim Yöntemine Göre Üretim Tipleri Ayırıcı işlemlerle mamul üretmek analitik üretim, birleştirici işlemlerle mamul üretmek ise sentetik üretim olarak adlandırılır. Birincil (primer) üretim; Doğada mevcut çeşitli kaynak, maden ve ham maddelerin işlenmek veya kullanılmak üzere çıkarılması ile gerçekleştirilen üretim şeklidir. Bu maddeler, üretilen tüm mamullerin esasını oluşturduğundan bunlara temel ham maddeler denir. Demir, bakır gibi madenler ile kömür ve ham petrol gibi kaynakların elde edilmesi, orman işletmeciliği ve balıkçılık gibi faaliyetler birincil üretim sınıfına girmektedir. Analitik üretim; Bazı ham maddelerin ayırıcı işlemlerle işlenerek çeşitli ürünlere dönüştürülmesi sürecidir. Analitik üretimde ısı uygulanması, kimyasal reaksiyon ve damıtma gibi değişik tekniklerle, şeker pancarından şeker, ham petrolden benzin, sütten yağ üretmek gibi çeşitli örnekler söz konusu olmaktadır. Sentetik üretim; Doğadan elde edilen temel ham maddelerin bazıları da birleştirici bazı işlemlerle yeni mamullere dönüştürülürler. Sentetik kauçuk, cam, plastic gibi mamuller bu tip üretimin örneklerin oluştururlar. Fabrikasyon üretim; Doğal hali ile insan ihtiyaçlarını karşılamayan bazı ham maddelerin şeklini değiştirmek suretiyle yeni ürünler elde edilmesidir. İmalat terimi ile belirtilen faaliyetler esasen fabrikasyon üretimini ifade etmektedir. Döküm, tornalama, pres, kesme gibi çeşitli yöntemlerle ham maddelerin fiziksel şeklini değiştirerek ürün üreten sistemler bu grupta sınıflandırılmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 Montaj üretimi; Ham madde, işletme malzemesi, yarı mamul gibi çeşitli parçalar, sistematik bir biçimde bir araya getirilerek karmaşık bir ürün oluşturulur. Bir montoj fabrikası, ürünü yani bütünü oluşturmak için gerekli parçaların büyük bir bölümünü diğer işletmelerden hazır olarak alır. Montaj üretiminde en önemli konu, miktar ve nitelik olarak birbirinden çok farklı parçaların en ekonomik biçimde biraraya getirilmesidir. Otomobil, buzdolabı, televizyon gibi ürünler montaj yolu ile elde edilirler. Mamul Cinslerine Göre Üretim Tipleri Bazı durumlarda üretilen mamulün taşıdığı özellikler, üretim sisteminin karakterinin belirlenmesinde büyük öneme sahiptir. Böylesi durumlarda, üretim yapılan binanın yapısı, üretimde kullanılan makine ve donanım ve insan gücü yapısı, belirli bir mamule uygun bir biçimde oluşturulmaktadır. Mamul cinsine göre yapılan sınıflandırmada, her bir mamul için ayrı bir grup oluşturmak mümkündür. Mamul cinslerine göre; demir-çelik üretimi, kimyasal madde üretimi, elektronik cihazlar üretimi, tekstil malları üretimi gibi belli başlı örnekler verilebilir. Mamul cinsine göre tanımlanan grupların uygulamada birer endüstri dalı olarak adlandırıldığı bilinmektedir. Kimya endüstrisi, tekstil endüstrisi, demir-çelik endüstrisi gibi. Üretim Miktarına veya Akışına Göre Üretim Tipleri Üretilen ürünün miktarı ile üretim faaliyetlerinin fabrika içindeki akışı arasında yakın bir ilişki bulunmaktadır. Aynı cinsten bir ürünün az ya da çok üretilmesi, kullanılan donanımın tipini, üretim yöntemlerini, standartları, işgücünden yararlanma biçimini, fabrikanın yerleşim düzenini, üretim planlama ve kontrol yöntemlerini etkiler. Üretim miktarına ya da akışına göre üretim tipleri şöyle sınıflandırılabilir: Sipariş üzerine üretim, üretimin az olduğu bir sistemdir. Sipariş üzerine üretim; Tüketicinin veya alıcı firmanın zaman, miktar ve kalite bakımından özel olarak belirlediği bir ürünün üretilmesidir. Üretilen miktar bir veya birkaç denebilecek kadar azdır. Gemi, yat, özel elektronik cihazlar, büyük takım tezgahları, prototip makineler gibi ürünlerin üretilmesi bu grup içinde yer alır. Sipariş üretimi, üretim yapılan sürenin düzeni bakımından alt gruplara ayrılabilir. -Tek ya da az sayıda ürünün sadece bir kez üretilmesi, -Tek ya da az sayıda ürünün, talep oluştukça belirsiz aralıklarla üretilmesi, -Tek ya da az sayıda ürünün, belirli aralıklarla (periyodik olarak) üretilmesi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 Sadece bir kez üretilen ürünler için üretim tekniği, araç-gereç ve planlama bakımından yapılacak bir şey yoktur. Oysa ki belirli veya belirsiz aralıklarla tekrar üretilecek ürünler için yöntem, araç-gereç, planlama ve kontrol işlemlerinin daha sonra yeniden kullanılacak olması nedeniyle, bilgilerin korunması gerekir. Parti üretimi; Bir ürünün, özel bir siparişi veya sürekli bir talebi karşılamak amacı ile belirli miktarlardan oluşan partiler halinde üretilmesidir. Bir parti mamulün üretimi tamamlandıktan sonra, makine ve tesisler, gerekli ayarlama ve düzenleme yapıldıktan sonra, başka cins bir parti mamulün üretiminde kullanılır. Parti büyüklüğü ve üretim periyodunun sıklığı, malzeme, makine, tesis ve işgücünün planlanmasında gösterilecek özenin derecesini de belirlemektedir. Parti üretimi de sipariş üretimi gibi, sadece bir kez, belirli ve belirsiz aralıklarla tekrarlanan olmak üzere üç alt grupta gerçekleşebilir. Parti büyüklüğü arttıkça ve zaman aralıkları belirli hale geldikçe, üretim planlama ve kontrol tekniklerinin uygulanması daha verimli sonuçlar verir. Parti üretiminde, en uygun parti büyüklüğünün belirlenmesi ve minimum kapasite kaybına yol açan üretim programlarının hazırlanması sorunları en temel problemler olarak göze çarpmaktadır. Parti üretimi, endüstride ağırlığı en fazla olan ve sık rastlanan bir üretim tipidir. Gıda, konfeksiyon, ev eşyası ve otomobil gibi çeşitli tüketim malları bu tip üretime örnek teşkil ederler. Sürekli üretim tipi, kütle üretimi ve süreç üretimi olarak iki şekilde gerçekleştirilir. Sürekli üretim; Bu tip üretimde, mevcut makine ve tesisler sadece belirli bir mamulün üretiminde kullanılır. Söz konusu mamulün üretim ve talep düzeyi oldukça yüksektir. Sürekli üretimi, kütle üretimi ve akış (süreç) üretimi olarak farklı iki gruba ayırmak mümkündür. Kütle üretiminde bir mamulden çok büyük miktarlarda ve uzun sürede üretim gerçekleştirilir. Ancak gerekli olduğunda makine, yerleşim düzeni, kalıp gibi bazı unsurlarda değişiklikler yaparak başka tip bir mamulün üretimine geçilebilir. Akış üretiminde ise, makine ve tesisler yalnız bir cins mamulü üretecek şekilde dizayn edilmiş ve yerleştirilmiştir. Aynı yerde ve aynı donanımla başka bir mamulü üretmek ya mümkün değildir, ya da çok yüksek maliyetlidir. Çimento, şeker, petrol rafinerisi gibi sanayi dalları akış üretimine örnek olarak verilebilir. Sürekli üretimde, üretim, planlama ve kontrol işlemleri, parti üretimine göre yoğunluğu az ve basit işlemlerdir. Üretime başlamadan önce yapılan ayrıntılı planlarda, zaman içinde büyük değişiklikler söz konusu olmadıkça üretim sırasında bir değişiklik yapılmaz. Proje üretimi; Proje üretiminde, belirli bir mamulün yalnız bir kez üretilmesi söz konusudur ve bu haliyle sipariş üzerine üretim tipine benzemektedir. Ancak proje üretiminde akış yoktur. Gemi yapımı, uçak montajı, bina inşaatı gibi faaliyetler proje üretimi sınıfına girmektedir. Bu üretim tipinin en önemli Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

16 Bireysel Etkinlik Tedarik ve Üretim Fonksiyonu özellikleri, mamulün sabit konumda bulunması, araç ve makinelerin ve insanların mamulün çevresinde ve içinde hareket etmesi ve aynı anda birçok işin bir arada yürütülüyor olmasıdır. Proje üretiminde birim mamul fiyatları yüksektir ve işlemlerin planlanıp, iş emirlerinin hazırlanması özel yöntemlerin kullanılmasını gerektirecek kadar karmaşıktır. Mal veya hizmet üreten bir üretim sisteminin, bahsedilen gruplardan bir ya da birkaçına dahil olması mümkündür. Gerçekten de üretim yapan firmaların birçoğunda birden fazla üretim tipinin bir arada bulunduğu görülmektedir. Yakın çevrenizde bulunan bir üretim tesisi yetkilisinden, tesisin üretim yöntemi, mamul cinsi ve üretim miktarı konularında bilgi almaya çalışınız. ÜRETİM YÖNETİMİ KAVRAMI VE GELİŞİMİ Gelişen teknoloji, artan insan ihtiyaçları ve yoğunlaşan rekabet üretim yönetimi kavramının ortaya çıkışına neden olmuştur. Geçmişte, tüketici talebinin, beklentisinin, bilincinin ve haklarının sınırlı, gümrük duvarlarının yüksek, üretim araçlarının ve finansman olanaklarının kısıtlı, üretim miktarının nispeten düşük olduğu dönemlerde üretim yapmak, başlı başına çok önemli bir olaydı. Günümüzde ise, gelişen teknoloji, artan insan ihtiyaçları, yoğunlaşan rekabet ve yükselen tüketici bilinci nedeniyle, sadece üretim yapmak yeterli olmamaktadır. Gerçekleştirilen üretimin tüketici zevkine, satın alma gücüne, tercihlerine, arzu edilen niteliklere uygun olmasının yanında, rekabet üstünlüğü sağlayacak maliyet, kalite, erişim kolaylığı gibi unsurların da dikkate alınması, işletme yönetimi için bir zorunluluk haline gelmiştir. Üretim sistemlerinin kurulması ve işletilmesi ile ilgili bu ve buna benzer zorluklar ve sorunlar, günümüzde genel işletme yönetimi konularından ayrı olarak bir üretim yönetimi kavramı ortaya çıkarmıştır. İşletmeler, özellikle de mal üreten işletmeler, faaliyetlerini fiyat, kalite, zaman, miktar ve ürün niteliğinden doğan sınırlamalar ve piyasa koşullarının ve müşteri taleplerinin belirsizliğinden doğan kısıtlayıcı şartların etkisi altında sürdürmektedirler. İşletmeler daha doğru bir ifade ile işletme yöneticileri, bu sınırlayıcı ve kısa zamanda değişebilen koşullara uyum sağlayacak biçimde akılcı, etkin ve verimli sonuçlar doğurabilecek kararlar almak zorundadırlar. Bu çerçevede üretim yönetimi kavramı için çeşitli tanımlamalar yapılabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

17 Bu tanımlamalardan birine göre, üretim yönetimi, işletmenin sahip olduğu malzeme, makine ve insan gücü kaynaklarının, belirli miktardaki mamulün, istenilen kalitede, istenilen zamanda ve en düşük maliyetle üretimini sağlayacak biçimde biraraya getirilmesidir. Bir başka tanıma göre üretim yönetimi, insan ihtiyaçlarını karşılayacak mal ve hizmetlerin, uygun miktarda, kalitede, fiyatta ve zamanda üretilmesini sağlayacak biçimde üretim faktörlerinin planlanması, örgütlenmesi, koordine edilmesi ve denetlenmesi işlevlerini kapsayan bir süreçtir. Kaynakların verimli kullanılabilmesi için, üretim bölümünün diğer bölümlerle yakın temas içinde olması gerekir. Tanım nasıl yapılırsa yapılsın, üretim yönetimi kapsamının oldukça geniş olduğu açıktır. Üretimin, kullanılan malzemeye, donanıma, yönteme ve ürüne ait teknik yönü olmasının yanında, piyasa koşullarına uygun zamanda ve uygun fiyatta üretilmesine ait ekonomik yönü ve ayrıca ihtiyaçlarını karşılamak üzere üretim yapılan insana ait sosyal yönü vardır. Her biri ayrı uzmanlık dalı olan bu farklı konuları bir bütün içinde değerlendirmek oldukça karmaşık ve güç bir iştir. Bu nedenle, üretim yöneticisinin üretim faaliyetleri sırasında çelişen unsurlar arasında uzlaştırıcı çözümler bulması ve bu konuda kantitatif yöntemlerden ve bilgisayar teknolojisinden yararlanması gerekir. Ayrıca yöneticinin, kaynakların (üretim faktörlerinin) akılcı, etkin ve verimli bir biçimde bir araya getirilmesinde, işletmenin diğer fonksiyonel birimleri ile yakın ilişki ve temas halinde olması gerekmektedir. Ham madde ve malzeme stoklarının sağlanması ile ilgili olarak tedarik bölümü, üretim için ihtiyaç duyulan malzeme ve donanımın satın alınması ile ilgili olarak finansman bölüm, maliyet kontrolü için muhasebe bölümü, üretim sürecinde görev alan personelin sayısı ve yeterliği için personel bölümü, mamul stokları ve satışlarla ilgili konularda pazarlama bölümü, yeni bir ürün ya da yöntem geliştirmek için araştırma ve geliştirme bölümünün üretim yöneticileri ile ilişki ve işbirliği içinde olması çok önemlidir. Böylesine geniş boyutları ve işletme için büyük önemi olan üretim yönetimi sürecinin, zaman içinde gösterdiği gelişmeye ve bu gelişimde etkin olan unsurlara kısaca değinmekte yarar vardır. Bilindiği gibi üretim olgusu, insanlık tarihi kadar eskidir. İnsanoğlu, hayatta kalabilmek için sürekli mücadele içinde olmuş, bu mücadeleyi verirken de, zaman içinde az ya da çok, ilkel ya da gelişmiş birçoküretim faaliyetlerinde bulunmuştur. Yüzyıllar boyu ortaya çıkan bazı buluşlar, üretim yapmayı kolaylaştırmış ancak doğası gereği elindeki ile yetinmeyip daha iyisini daha fazlasını elde etmeyi hedefleyen insan, zaman içinde sınır tanımayan ihtiyaçlara sahip olmuş ve bunları karşılamak için sürekli üretmeye mecbur kalmıştır. Ancak son bir iki yüzyıl hariç tutulduğunda, çok uzun bir zaman dilimi boyunca üretim teknikleri konusunda büyük bir farklılık ortaya çıkmamıştır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

18 Bugünkü anlamda üretim faaliyetlerinin başlangıcı için 18. Yüzyıl sonlarında gerçekleşen Sanayi Devrimi, dönüm noktası olarak kabul edilmektedir. Buharlı makinenin icadı ve devamında ortaya çıkan yeni buluşlar, atölye ve fabrika sistemlerinin doğmasına yol açmış ve üretim artışı büyük boyutlara ulaşmıştır. Üretim yönetiminin bir bilim dalı haline gelmesinde ve gelişmesinde birçokdeğerli bilim adamının yanında özellikle, ünlü filozof ve ekonomist Adam Smith in ve endüstri mühendisliğinin temellerini atan Frederick Taylor un büyük katkıları olmuştur. Adam Smith, işbölümü ve uzmanlaşma konusunu ilk kez ortaya atmış, bu konuda çalışmalar yapmış ve bu kavramların üretim yönetimi alanında kullanılmasını sağlamıştır lü yılların başlarında Amerikalı işadamı Henry Ford, kurduğu otomobil fabrikasında ilk montaj hattını kurarak, bu düşünceleri hayata geçirmiş ve bu gelişme bir devrim niteliğinde olmuştur. Frederick Taylor da, zaman etüdü konusunda yaptığı çalışmalar ve geliştirdiği teşvikli ücret sistemleri ile endüstri mühendisliği alanında bir çığır açmıştır. Teknolojik gelişmeler ve artan rekabet,üretimde bilgi kullanımını ön plana çıkarmıştır. Bu gelişmelerin ışığında yakın geçmişe geldiğimizde, özellikle son yılda üretim yönetimi olgusuna yeni boyutlar kazandıran bazı kavramların geliştiği görülmektedir. Özellikle iletişim teknolojilerinin gelişmesi ve yaygınlaşması, herhangi bir yerde ortaya çıkan bir gelişmenin anında her yere yayılmasına sebep olmakta ve tüm dünyanın bu gelişmeden haberdar olması sonucunu doğurmaktadır. Globalleşme olarak adlandırılan bu kavram, işletmelerin üretim sistemlerini sadece bölgesel olarak değil, küresel olarak uyumlaştırmaları gereğini ortaya koymaktadır. Makine ve donanım teknolojilerinin gelişmesi, işletmeleri küresel rekabete uyum sağlayacak ölçüde kendi sistemlerini yeniden gözden geçirmelerine neden olmaktadır. Toplam kalite anlayışı olarak ifade edilen yeni bir yaklaşımın gelişmesi ile, işletmelerin kalite olgusunu sadece ürettikleri mal ve hizmet boyutunda değil, tüm kaynakları kapsayacak boyutta ele almaları zorunlu hale gelmiştir. Son yıllarda bilgi üretimi ve işlenmesi büyük boyutlara ulaşmış, ayrıca yoğun rekabet ortamında hız ve zaman önem kazanmıştır. Bu durum bilgiye dayalı üretimi ön plana çıkarmıştır. Tüm bu gelişmelere ayak uydurabilmek açısından, yönetimde de büyük yenilikler gözlenmektedir. Üretim yöntemlerinin esnek olması, üretim sistemlerinin modüler yapıda ve değişikliklere kısa sürede cevap verebilecek Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

19 Üretim Yönetimi üretim sisteminin kurulması ve işletilmesi şeklinde iki ayrı faaliyet gösterir. nitelikte olması ve stoksuz üretim gibi anlayışlar, son dönemin üretim yönetimi alanında ulaştığı seviyeyi göstermektedir. Üretim yönetiminin faaliyet alanı yukarıda da değinildiği gibi oldukça geniştir. Üretim yönetimi öncelikle üretim sisteminin kurulması ve daha sonra kurulan sistemin işletilmesi olarak ifade edilebilecek iki ana başlıkta faaliyet gösterir. Kuruluşla ilgili olarak, yer seçimi ve fabrika içi düzenleme konuları ön plana çıkarken, sistemin işletilmesi ile ilgili olarak da, üretim planlaması, stok kontrolü, kalite kontrolü ve bakım planlaması gibi çeşitli ana başlıklar ön plandadır. Üretim Sisteminin Kurulması Bir üretim sisteminin (tesisin, fabrikanın) kuruluşuna ilişkin en önemli konu, şüphesiz yer seçimidir. Çünkü kuruluş yeri, tesisin iç yerleşme düzenini, yatırım ve işletme maliyetini, hatta organizasyon yapısını bile önemli ölçüde etkiler. Kuruluş yerine karar verirken, enerji kaynakları, yakın çevrede yan sanayi tesislerinin mevcudiyeti, ham madde tedarik, depolama imkanları ve taşıma olanakları gibi çeşitli ekonomik ve fiziksel faktörler dikkate alınır. Ayrıca taşıma maliyetleri, bölgesel işçilik ücretleri seviyesi, vergiler, arazi fiyatları, inşaat maliyetleri, alt yapı imkanları gibi faktörler de hem yatırım ve işletme maliyetleri, hem de kolaylık ve zaman tasarrufu bakımından önemlidir. Tesisin kuruluş yeri kararı verildikten sonra sıra, tesisin iç düzeninin tespitine gelir. Fabrika düzenleme veya biraz daha geniş bir ifade ile iş yeri düzenleme olarak adlandırılan bu çalışmanın amacı, tesis içinde üretime yönelik faaliyetlerde yer alan canlı ve cansız varlıkların en az hareket ile üretim yapabilmelerine olanak sağlayacak yerleşme düzeninin oluşturulabilmesidir. Yerleşme düzeninin hatalı oluşu, tesis maliyetlerini yükseltmekten başka, enerji kaybı, karmaşa, yüksek ıskarta oranı, zaman kaybı, kontrol ve yönetim zorluğu gibi olumsuzlukları da beraberinde getirir. Sayılan bu olumsuzlukları yaşamamak için, yukarıda bahsedilen en az hareket sonucunu gerçekleştirecek düzenlemelerin yapılması gerekir. Bunun için, makine, araç ve gereçler, basit ve mantıklı bir biçimde yerleştirilmeli, malzeme ve insan hareketleri basit, az ve kolay kontrol edilebilecek biçimde yapılmalıdır. Yardımcı tesisler, ihtiyacı en uygun biçimde karşılayacak yerlerde kurulmalı, üretim faaliyetlerinin ve yardımcı hizmetlerin ihtiyaç duyduğu alanlar dengeli olarak dağıtılmalıdır. İşçiler rahat ve güvenli olarak çalışabilmeli, kontrol görevlileri en az hareketle etkili bir denetim yapabilmelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

20 Üretim Sisteminin İşletilmesi Kuruluş işlemleri tamamlandıktan sonra sıra, kurulan sistemin işletilmesine gelir. Doğaldır ki, ne zaman ve ne kadar üretim yapılacağına ilişkin üretim planlaması ilk sırayı alır. Üretim Planlaması Günümüz sanayi işletmelerinin temel sorunları arasında, piyasa koşullarına uygun üretim yapmak amacıyla mevcut kaynaklardan azami ölçüde yararlanarak kârı maksimum kılacak üretim planlarının hazırlanması önemli bir yer tutmaktadır. Sanayi işletmeleri, fiyat, kalite, zaman, kapasite, talep gibi sınırlayıcı şartlar altında üretim faaliyetlerini sürdürmektedirler. Bu nedenle, üretime başlamadan önce, üretimin nerede, ne zaman ve nasıl yapılacağı, ne üretileceği ve ne kadar üretileceği, üretimin ne kadar süre alacağı gibi soruların cevaplanması gerekmektedir. Böylece işletmeler önceden üretim planlaması yaparak mevcut kaynakları rasyonel ve verimli olarak kullanabilirler. Üretim planlaması firmaların kaynaklarını verimli kullanmasını sağlar. Üretim planlaması, gelecekteki üretim faaliyetlerinin ve miktarlarının sınırlarını ve seviyelerini belirleyen bir fonksiyondur. Üretim planlaması, işletmenin mevcut kaynaklarını rasyonel olarak kullanarak üretim yapabilmesi konusunda karar alma sürecidir. Başka bir tanıma göre üretim planlaması, işletmenin üretim faaliyetlerinin istenilen miktar, kalite, yer ve zamanda, kimler tarafından nasıl ve ne zaman yapılacağına ilişkin çalışmaların bütününü oluşturmaktadır. Üretim planlamasının en temel amacı, belirli bir ürünü istenilen miktarda ve nitelikte üretebilmektir. Bunun gerçekleştirilebilmesi, ihtiyaç duyulan üretim faktörlerinin yeterli miktarda ve uygun zamanda tedarik edilmesiyle mümkün olur. Üretilmesi düşünülen ürünün niteliği ve miktarı, ham madde, malzeme, işgücü ve sermaye maliyeti gibi üretim faktörleri ile doğrudan ilişkilidir. Firmalar üretim planlaması yapabilmek için, öncelikle gelecekte yapılacak üretim faaliyetlerinin muhtemel sonuçlarını ve üretilecek ürünlerin piyasadaki durumunu çeşitli yöntemlerle tahmin etmeye çalışırlar. Bu tahminlerin değerlendirilmesinden sonra planlama süreci başlar. Üretim planlaması, üretim sistemlerinde ortaya çıkan gelişmelere paralel olarak günümüzde geçmişe göre çok daha fazla önem kazanmaya başlamıştır. Bu durumun başlıca nedenleri şöyle sıralanabilir: - Gelişen ve genişleyen işletme faaliyetleri ile ilgili koordinasyon zorluğu, - İşletmeler arasındaki hizmet, kalite ve fiyat rekabetinin artması, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

21 - Üretim sistemlerinin yoğunlaşması ve karmaşık hale gelmesi, - Tüketici zevk ve tercihlerinin kısa zamanda değişebilmesi, - İşletme faaliyetleri sırasında malzeme, makine saati ve işgücü kayıplarının minimum düzeye indirilmesinin zorunlu hale gelmesi. Üretim planlaması, öncelikle üretim programlarının hazırlanmasını ve daha sonra da fiili üretimin planlanmasını içeren iki aşamada gerçekleştirilir. Üretim programları Üretim programları, bir işletmede belirli bir plan dönemi içinde hangi malların, hangi miktarlarda ve zamanda üretileceğini gösteren ayrıntılı çalışmalardır. Bu çalışmaların anlamlı olabilmesi için de, önceden mamulün talep ve satış düzeylerinin, piyasanın durumuna uygun biçimde tespit edilebilmesi gerekmektedir. Fiili üretimin planlanması Hazırlanan üretim programları doğrultusunda yapılacak üretimin planlanması ise, üretim için gerekli hazırlıkların planlanması ve üretim işlemlerinin planlanması olarak iki aşamada gerçekleştirilir. Üretim hazırlıklarını planlayabilmek için üretim sırasında ihtiyaç duyulan işgücünün, makine ve donanımın, malzemenin, diğer araç ve gereçlerin sayısının, miktarının, niteliklerinin, yapılacak üretime uygun olarak hazır tutulması gerekir. Üretimin gerçekleştirilmesi için hangi işlerde, hangi nitelikte kaç kişi gerektiği, işgücü planlaması ile saptanır. Makine ve araç gereç planlaması, üretim için gerekli donanımın tür ve sayılarının, hangi bölümlerde bulunacağının tespiti ile yapılır. Malzeme planları ise her türlü ham madde, yardımcı madde ve işletme malzemesinin miktar, kalite ve ölçü bakımından belirlenmesi ile gerçekleştirilir. Üretim sürecinin planlanması, birkaç aşama halinde yapılmaktadır. Belirli bir ürünün üretilmesi sırasında yapılması gereken iş ve işlemlerin tespit edilmesi, planlamanın ilk aşamasını oluşturmaktadır. Yapılacak iş ve işlemler belirlendikten sonra, bu işlerin hangi sıra ile yapılacağı tespit edilir ve işler mevcut makinelere kapasitelerine göre dağıtılır. Makinelere yüklenen işlerin ne zaman ve kimler tarafından yapılacağı belirlendikten sonra, işlerin zaman programları ile ilgili çalışmalar ve tespitler yapılır. Üretimin aksamaması için işletmeler, belirli bir miktar stok bulundurmak zorundadırlar. Stok Kontrolü Bir üretim sürecinde, üretilen mamule dolaysız ve dolaylı olarak katılan tüm fiziksel varlıklar ile mamulün kendisi stok kavramı içinde yer almaktadır. Üretim Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

22 faaliyetlerinin aksamaması, üretim maliyetlerinin standartlaşması ve talebin karşılanabilmesi için işletmeler yukarıdaki tanıma uyan nesneleri stoklarlar. Stok kalemleri cins, değer, kullanım yeri ve stoklama biçimi gibi unsurlar dikkate alınarak belirli gruplara ayrılabilir. Buna göre, ham maddeler, yarı mamuller, mamuller, hazır parçalar ve yardımcı malzemeler gibi sınıflar oluşturulmaktadır. Üretim ve pazarlama faaliyetlerinin sağlıklı ve işletme amaçlarına uygun biçimde yürütülebilmesi için gerekli olan stoklama işleminin, mümkün olan en düşük maliyet ile gerçekleştirilmesi önemli bir sorundur. Bir bütün halinde, stok bulundurma giderleri olarak ifade edilen bu giderler, sipariş giderleri (elde etme maliyetleri) ve stoklama giderleri (elde bulundurma maliyetleri) gibi iki gruba ayrılır. Sipariş giderleri, stoklanacak malzemenin temin edilmesi ile ile ilgili sipariş harcamalarından oluşur. Sipariş verilmesi için yapılan haberleşme giderleri, sipariş için yapılan malzeme ve tedarikçi araştırma giderleri, taşıma giderleri, hazırlık giderleri ve benzeri giderler bu gruba girer. Genel olarak sipariş miktarı arttıkça, birim sipariş maliyetleri azalır. Stoklama giderleri ise sipariş verilen malzeme işletmeye ulaştıktan sonra yapılan, depolama, koruma ve bakım ile ilgili giderlerdir. Bu tip giderler, sipariş verilen miktar arttıkça artarlar. Diğer taraftan, işletme hiç stok bulundurmaz, ya da gerekli zamanda ve gerekli miktarda stok kalemlerine sahip olmazsa, bu durumda da piyasa taleplerini yeterince ve zamanında karşılayamadığı için fırsat maliyetine katlanır. İşte stok kontrolü, bir yandan stok bulundurmanın yükleyeceği maliyetler ile, diğer yandan stok bulundurmamanın yükleyeceği maliyetler arasında bir denge sağlamaya çalışan ve bu maliyetlerin en düşük düzeyde gerçekleşmesini sağlayacak stok seviyesini tespit etmeye uğraşan bir süreç olarak tanımlanabilir. Tüm stok kontrol yöntemlerinin amacı, en düşük maliyetle stok bulundurmaktır. Stok Kontrol Yöntemleri Stok kontrolünün amacı, piyasa taleplerini ve siparişleri yeterince ve zamanında karşılayabilmek ve bunu en ekonomik şekilde yapabilmektir. Stokların en ekonomik düzeyde bulundurulması, yani en düşük maliyetle stok bulundurulması, az önce sözü edilen maliyetler arasında denge kurulmasına ve değişen koşullara uygun yeni denge noktaları tespit edilmesine bağlıdır. İşletmeler sahip oldukları ölçeğe, üretim tipine, yönetim politikalarına, finansman olanaklarına ve diğer faktörlere uygun olarak farklı stok kontrol yöntemleri uygulayabilir. Bu yöntemler, saymaya ve gözleme dayalı basit yöntemlerden, bilgisayar destekli oluşturulan karmaşık modellere kadar değişen yöntem ve teknikler olabilir. Stok kontrolünde kullanılan yöntemler belli başlıklar altında şöyle ifade edilebilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22

23 Gözle Kontrol Yöntemi Stoklar belli aralıklarla, bu konuda deneyimli bir görevli tarafından gözden geçirilir. Belirli bir düzeyin altına inmiş stok kalemleri için sipariş verilir. Özellikle küçük üretim işletmelerinde, perakende satış mağazalarında, gıda marketlerinde, gözle kontrol yöntemi sıklıkla uygulanan bir yöntemdir. Çift Kutu Yöntemi Bu yöntemde stok kalemleri, iki bölmeli bir kutuda bulundurulur. Birinci kutu boşaldığında sipariş verilir ve sipariş edilen miktar işletmeye teslim edilinceye kadar, ikinci kutudaki stok kullanılır. Çift kutu yöntemi ve gözle kontrol yöntemi, birim değeri düşük, küçük hacimli ve çok sayıda stok kalemi barındıran işletmelerde yaygın biçimde uygulanmaktadır. ABC Yöntemi Bir stok kontrol yöntemi olarak ABC yöntemi, stok kalemlerinin toplam içindeki yüzdelerine göre sınıflara ayrılması prensibine dayanır. Sınıflama yapılırken stoklar genellikle 3 gruba ayrılır. A Grubu Stoklar: Toplam miktarın % sini, toplam değerin ise % ini oluşturan stok kalemleri bu gruba dahil edilir. Bir stok kontrol yöntemi olarak ABC yöntemi, stok kalemlerinin toplam içindeki yüzdelerine göre sınıflara ayrılması prensibine dayanır. B Grubu Stoklar: Toplam miktarda % 30-40, toplam değerde % payı bulunan stoklar bu grupta yer alır. C Grubu Stoklar: Miktar olarak % 40-50, değer olarak % 5-10 oranında paya sahip stok kalemlerinin yer aldığı gruptur. Uygulamada bazı işletmelerin stok kalemlerini 3 ten daha fazla gruba ayırdıkları da görülmektedir. Bu yöntemin sağlıklı sonuçlar vermesi için öncelikle düşük değerli kalemlerden bol miktarda bulundurmak ve yüksek değerli kalemlerin miktarını düşük tutup, bunlar üzerindeki kontrolleri yoğunlaştırmak gerekmektedir. Sabit Sipariş Miktarı Yöntemi Bu yöntemde stok miktarı belirli bir düzeye indiğinde, toplam stok maliyetini minimize edecek şekilde önceden saptanmış olan sabit bir miktar sipariş edilir. Ayrıca her stok kalemi için toplam stok maliyetini minimum yapan bir sipariş miktarı, sipariş noktası düzeyi ve stoksuz kalma riskinden korunmak için emniyet stoku miktarının hesaplanması gerekir. Tedarik süresi de her sipariş için sabit bir süre olarak bilinebiliyorsa, özellikle sabit bir üretim hacmine sahip firmalarda sağlıklı bir biçimde uygulanabilir. Bu suretle işletmenin ilgili stok kaleminin en Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23

24 düşük (emniyet stoku) ve en yüksek miktarları belirlenmiş ve stok düzeyinin sürekli bu miktarlar arasında kalması sağlanmış olur. Ekonomik Sipariş Miktarı Yöntemi Ekonomik sipariş miktarı yöntemi, tüketim miktarı ve maliyet konusunda bazı varsayımlara dayanır. Uygulanan stok kontrol yöntemlerinin en büyük sorunu belirsizliktir. Eğer belirsizliğin olmadığı veya ihmal edilebilir düzeyde olduğu kabul edilir ve bazı basitleştirici varsayımlardan hareket edilirse, bu konuda geliştirilen matematik modellerin uygulanması mümkün olmaktadır. Ekonomik sipariş miktarı yöntemi de, stok kaleminin bir dönemlik tüketiminin bilindiği, tedarik süresinin değişmediği ve verilen sipariş miktarının aynı kaldığı varsayımları altında bir model geliştirmiştir. Bu modele göre, ekonomik sipariş miktarını (ESM = Q) veren formül; (2xDxC 1) ESM Q şeklinde yazılabilir. C2 Q = Ekonomik sipariş miktarı D = Yıllık talep miktarı C1 = Sipariş maliyeti C2 = Stoklama maliyeti Yukarıda değinilen varsayımlar altında, stok kalemleri ile ilgili veriler formüle uygulandığında, firmanın her seferinde vermesi gereken sipariş miktarı elde edilmektedir. Bu miktar, yönteme adını veren ekonomik sipariş miktarı veya diğer bir ifadesi ile, optimal sipariş miktarıdır. Bu yöntemde ayrıca işletmenin ilgili stok kaleminden yılda kaç kez sipariş vereceği (ekonomik sipariş sayısı) ve hangi aralıklarla sipariş vereceği de (ekonomik sipariş süresi) tespit edilebilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 24

25 Siparişin yılda kaç kez verileceğini belirlemek için stok kaleminin yıllık tüketim miktarını, ekonomik sipariş miktarına bölmek yeterlidir. Ekonomik sipariş sayısı (N) = D / Q Ekonomik sipariş süresi ise bir yılın gün sayısı olan 365 in, ekonomik sipariş sayısına bölünmesi ile bulunabilir. Ekonomik sipariş süresi (T) = 365 / N Yöntemin uygulanmasını basit bir örnekle göstermeye çalışalım. Bir işletmenin üretim sırasında kullandığı bir stok kaleminin yıllık tüketim miktarının birim, sipariş maliyetinin 90 TL ve stoklama maliyetinin 3 TL olduğunu varsayarsak, ekonomik sipariş miktarı (Q) şöyle hesaplanabilir. Q 2x24.000x90 = birim 3 Buradan hareketle, ekonomik sipariş sayısı (N); N = / = 20 kez olarak bulunur. Ekonomik sipariş süresi (T) ise, T = 365 / 20 = 18 gün Örneği bir bütün olarak değerlendirdiğimizde, işletmenin ilgili stok kaleminden yılda 20 kez, yani 18 gün arayla, her biri birimlik partiler halinde sipariş vermesi halinde, stoklarını en düşük maliyetle kontrol edebileceğini söyleyebiliriz. Kalite Kontrolü Kalite kavramı insanların algısına göre değişebilen bir içerik taşımaktadır. Kalite kavramı genellikle yanlış algılanan ve kişisel yargılara göre tanımlanan bir kavramdır. Kaliteli bir mal deyimi ile bir kişi malın fiyatının yüksekliğini, diğeri sağlamlığını, bir başkası biçimini kasdediyor olabilir. Kalite çoğunlukla algılandığı gibi, mutlak anlamda en iyi demek değildir. Yüksek niteliklere sahip pahalı bir ürün ile, düşük nitelikli ucuz bir üründe farklı düzeylerde de olsa belirli bir kalite mevcuttur. Başka bir ifade ile, her iki ürün de kendi çapında kalitelidir. Dolayısı ile kaliteyi, bir ürünün kendinden beklenen işlevleri, en üst düzeyde yerine getirmesi olarak tanımlamak mümkündür. Ancak doğaldır ki, ürünlerden beklentiler birbirinden farklı olacaktır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 25

26 Üretimde kalitenin önemi tartışılmaz bir gerçektir. Kaliteli ürün üretmek, üretim sisteminin temel hedeflerinden birini oluşturmaktadır. Kalite çok büyük ölçüde maliyet ile ilgilidir ve bu nedenle ürünün yüksek niteliklere sahip olması pahalı olması anlamına gelir. Ancak her firmanın mutlak anlamda en kaliteli ürünü üretmek amacı taşıması beklenmez. Ürünün tüketicinin satın alma gücüne uygun, başka bir deyişle, en yüksek kaliteye değil yeterli kaliteye sahip olması amaçlanır. Kalite kontrolü, ürünlerin beklenen nitelik ve standartlara uyup, uymadığının tespiti için yapılır. Kalite kontrolü kavramı ise, bir ham maddenin, parçanın, yarı mamulün veya ürünün kendisinin, ölçü, nitelik veya performansının, önceden belirlenmiş standartlara ve özelliklere uygun olup olmadığının belirlenmesi sürecidir. İşletmeler üretim süreci boyunca kusurlu mamul düzeyini en aza indirmek ve üretim sürecinden sonra hatalı mamulün piyasaya çıkmasını önlemek gibi iki kalite kontrol sorunu ile uğraşmak zorundadırlar. Kusurlu mamul düzeyini azaltmak, üretim sürecinin kontolü anlamına gelirken, kusurlu mamulün piyasaya çıkışını önlemek ise mamulün kalite kontolü ile ilgilidir. Kalite konusunda kullanılan malzemenin, teknolojinin, işçilik tekniğinin ve birçok unsurun etkisi vardır. Kalite kontrolü yapmanın işletmeye yüklediği çeşitli maliyetler vardır. Ancak bu maliyetlerin, üretim ve pazarlama faaliyetlerinin amaçlarının gerçekleşecek biçimde yürütülmesinde önemli yararlar sağladığı da bir gerçektir. Özenle uygulanan bir kalite kontrol sistemi, üretim ve verimlilik artışına, malzeme, işgücü ve enerjiden tasarruf sağlanmasına ve ürünlerin hedeflenen niteliklere uygun olmasına neden olur. Bu olumlu sonuçların elde edilebilmesi için üründe bulunması gereken özelliklere ilişkin normların tespit edilmesi ve bu normlara göre toleranslar veya tolerans aralıkları belirlenmesi gerekir. Ölçümler sonucunda ürünlerin gerekli toleransa sahip olup olmadıkları tespit edilerek, tolerans aralığı içinde olan ürünler piyasaya sürülürken, olmayanlar geri çekilir. Kalite Kontrol Yöntemleri İşletmenin ürettiği ürünün, önceden belirlenmiş standartlara ve özelliklere uygun olup olmadığını belirlemek amacıyla yaptığı kalite kontrolü, yüzde yüz muayene veya örnekleme yöntemi olarak iki ayrı şekilde gerçekleştirilir. Yüzde yüz muayene Bazı ürünler, miktarları ve özellikleri bakımından tamamının kontrol edilmesine uygun yapıdadırlar. Bu tür ürünler, kullanılan kontrol tekniğine uygun olarak tek tek denenir, test edilir, ölçülür ve kalite normlarına uymayanlar varsa bunlar ayrılır. Genel olarak dayanıklı tüketim malları olarak ifade edilen, beyaz eşya, elektronik cihazlar, otomobil ve mobilya gibi ürünler için bu yöntem Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 26

27 uygulanır. Ürünün kalitesini yüksek standartlarının yanı sıra, kalite kontrolü sırasında benimsenen tolerans aralığının düşük tutulması da belirler. Örnek muayenesi Bazı ürünlerin tamamınnı yüzde yüz muayene yöntemi ile kalite kontrolünün yapılması mümkün değildir. Bu durum çoğunlukla ürünün özelliklerinden, bazen yüksek maliyeti ve zaman alıcı oluşundan, bazen de işletmenin tercihlerinden kaynaklanır. Yığın halde üretilen gıda, temizlik, inşaat malzemesi veya tekstil ürünlerinin tek tek kontrol edilmesi, pahalı, zaman alıcı hatta bazıları için imkânsızdır. Böylesi ürünler, toplam üretimin belirli bir kısmı üzerinde yapılan kalite kontrolü ile muayene edilir. Örnekleme yönteminde ölçüm ve testler, bir grup ürünü istatistiksel olarak temsil edebilecek yeterli miktarda örnek üzerinde yapılır ve örneğin standartlara ve toleranslara uygunluğuna göre karar verilir. Bu uygulamaya istatistiksel kalite kontolü de denir. Tamir ve Bakım Planlaması Tamir ve bakım planlaması, üretimin kesintisiz olarak sürdürülebilmesi için büyük önem taşır. Üretim faaliyetlerinin kesintisiz ve üretim programlarına uygun olarak sürdürülebilmesi, makine, ekipman ve tesislerin sorunsuz olarak kullanılabilmesine bağlıdır. Makine ve ekipmanın belirli zamanlarda bakımlarının ve beklenmedik zamanlarda oluşan arızalarının giderilmesi, üretim akışını mümkün olduğunca aksatmadan yapılmalıdır. İşletme ölçeği ve üretim sistemi büyüdükçe ve üretim miktarı arttıkça, tamir ve bakım planlamasının ve faaliyetlerinin önemi daha da artar. Özellikle sürekli üretimde ve proses üretiminde ortaya çıkan arızalar büyük sorun oluşturmaktadır. Tamir ve bakım faaliyetlerindeki aksaklıkların üretim akışı, verimlilik ve maliyetler üzerindeki olumsuz etkileri ana başlıkları ile şöyle sıralanabilir: - Makinelerin ve çalışan işçilerin boş kalması, - Dolaylı işçilik ve genel üretim maliyetlerinin artması, - Müşteri taleplerinin karşılanamaması, sipariş üzerine üretimde zamanında teslim edilemeyen ürünler nedeniyle tazminat ödenmesi, - Iskarta oranının artması. Tamir ve bakım planlaması iki tip faaliyetten oluşur. Tamir: Üretimde kullanılan makine ve teçhizat, herhangi bir nedenle kısmen veya tamamen arızalanması sonucu, yeniden çalışır duruma getirmek için yapılan Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 27

28 işlemlerdir. Tamir işleminin kısa zamanda yapılması kapasite kullanım kayıplarını azaltır. Koruyucu bakım: Makine ve teçhizat, arıza oluşması beklenmeden, önceden belirlenmiş süreler sonunda gözden geçirilir, gerekli parçalar değiştirilir ve gerekli ayarlamalar yapılır. Koruyucu bakım, beklenmedik arızalar sonucu oluşan üretim kesintilerini ve kapasite kayıplarını azaltır. Tamir ve bakım faaliyetlerinin planlar dâhilinde yürütülebilmesi için, işletmenin büyüklüğüne ve kullandığı üretim sisteminin niteliğine uygun olarak bir tamir bakım ekibi oluşturması ve bu ekibin, ortaya çıkan gelişmelere göre donanımlarının sürekli artırılması için gerekli eğitim hizmetlerinin verilmesi gerekir. Söz konusu ekip, üretim araçlarının arızalarının giderilmesi, bakımlarının yapılması, fabrika binası ve diğer tesislerin tamir ve bakımının yapılması, makine, teçhizat ve tesislerin periyodik muayenelerinin yapılması ve yeni makinelerin yerleştirilmesi işlemlerinin yapılması konusunda görevlendirilmelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 28

29 Özet Tedarik ve Üretim Fonksiyonu Bir işletmede tedarik ve üretim fonksiyonları, iki ayrı faaliyet konusu gibi görünse de, birbirlerini önemli derecede etkiledikleri için birarada düşünülmesi gereken konulardır. Etkin bir tedarik sistemi, üretim için gerekli ihtiyaçların, hem maliyetleri en düşük düzeyde tutacak, hem de işletmeyi stoksuz kalma riskinden koruyacak en uygun miktarda, aynı etkinliği sağlamak için en uygun zamanda sağlanması ile gerçekleşir Bilindiği gibi tüm işletmeler bir üretim fonksiyonu gerçekleştirirler. Bu üretim fonksiyonu ya bir mal (mamul) üretimi, ya da hizmet üretimi olarak ortaya çıkar. Üretim faaliyetlerini daha kapsamlı bir biçimde ifade edebilmek için ünitede ağırlıklı olarak ele alınan mal üreten işletmeler, doğal kaynaklar, işgücü ve sermaye gibi girdiler kullanarak, mevcut haliyle insan ihtiyacını karşılayamayan nesneleri kullanılır hale getirerek fayda yaratırlar. Geçmişten günümüze el işçiliği ile başlayıp çok gelişmiş teknolojilerle gerçekleştirilen çeşitli üretim sistemleri kullanılarak yapılan üretim faaliyetleri, bugün artan insan ihtiyaçları, yoğunlaşan rekabet, gelişen tüketici bilinci gibi unsurların etkisi ile oldukça karmaşık bir süreç halini almıştır Etkin bir üretim yönetimi anlayışı, bahsedilen çok değişkenli, karmaşık yapı içinde üretim faaliyetlerini tüm detayları dikkate alarak planlamalı, en düşük maliyetle stok bulundurmanın yollarını aramalı, gerek üretim sürecinde, gerek üretim sonrasında sağlıklı bir kalite kontrol mekanizması oluşturmalı ve üretim akışının kesintiye uğramaması için makine ve donanımın tamir ve bakım faaliyetlerini titizlikle yürütmelidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 29