Mesleki Etik Kavramlar, İlkeler ve Vakalar

Transkript

1 Yrd. Doç. Dr. Duygu ANIL KESKİN Mesleki Etik Kavramlar, İlkeler ve Vakalar İstanbul Beta

2 Yayın No : 3173 İşletme-Ekonomi Dizisi : Baskı İSTANBUL ISBN Copyright Bu kitab n bu bas s n n Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. ye ait tir. Her hak k sak l d r. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra f k s men ve ya ta ma men ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya baflka herhangi bir flekilde ço alt lamaz, da t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : Beta Bas m A.fi. Bask -Cilt : Net K rtasiye Tan. ve Matbaa San. Tic. Ltd. fiti. Taksim Cad. Yo urtçu Faik Sok. No: 3 Taksim Beyo lu/ ST. Tel: (0-212) (Sertifika No ) Kapak Tasar m : Veysel Coşkun Beta BASIM YAYIM DA ITIM A.Ş. (Sertifika No ) Narl bahçe Sokak No. 11 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) Fax: (0-212)

3 ÖNSÖZ Mesleki etik, mesleki davranışla ilgili neyin doğru, neyin yanlış, neyin haklı, neyin haksız olduğuna dair inançlara dayalı ilkeler ve kurallar topluluğudur. Etik anlayışın temelinde; iş yapma titizliği, entelektüel dürüstlük, mesleki etik ve hümanizm vardır. Birçok meslekte olduğu gibi muhasebe ve denetim meslekleri için de tanımlanmış; davranışlara yön veren kurallar bütünü olan mesleki etik ilkeler vardır. Mesleki etik, ilgili meslek mensuplarına yapılması gerekenleri tanımlayan, belli kurallar çerçevesinde hareket etmeye zorlayan, kişisel eğilimleri sınırlayan, kurallara uymayanları meslekten uzaklaştıran, mesleki rekabeti düzenleyen davranış kurallarının bütünü olarak ifade edilmektedir. Etik kurallar, bağımlı veya bağımsız çalışan meslek mensuplarının görevlerini kalite standartları çerçevesinde yerine getirirken uyması gereken kurallar olarak tanımlanmaktadır. Etik kurallara uyum aynı zamanda mesleğin itibarını da yükseltmektedir. Dünya da muhasebe meslek mensupları için etik ilkelerin yayınlanması 1960 lı yıllarda ilk kez gündeme gelmiştir li yıllardan sonra muhasebe skandallarının yarattığı etik ilkelerin ve davranış kurallarının geliştirilmesine yönelik farkındalık ise ulusal ve uluslararası alanda düzenlemelerin yapılmasında etkin olmuştur. Zaman içinde çeşitli yasal düzenlemeler içinde etik olgusuna daha çok yer verilmiş; yasal düzenlemelerin de etkisi ile işletmelerin kendi yapılarına uygun kuralları yazılı hale getirmesi sağlanmıştır. Ahlak felsefesi olarak kullanılmakta olan etik; toplumdan topluma değişen ahlâki değerler arasında meydana gelen çatışmaların nasıl çözülebileceğini gösteren bilimsel bir sistematik ve yöntemdir. Sistematik çözümde etik; akıl yürütme ve mantık temeline oturan bir bilim olarak ele alındığında, amacı ve uygulaması insan gruplarının aynı şekilde davranabilmesi için ortak kuralların oluşturulmasını sağlamaktadır. Mesleki etik; aynı amaca yönelmiş veya aynı hizmeti veren insanların kendi aralarında yapılmış, onların karşılıklı olarak birbirine ve dış dünyaya karşı nasıl davranmaları gerektiğini belirten, çoğu kez yazılmamış kurallar bütünüdür. Kitap, ahlak ve etik konusunu; öncelikle kavramsal kapsamda incelemekte, daha sonra yasal düzenlemeler ve kurallara dayanılarak çözümlenmesi istenilen vakalar içermektedir.

4 IV Birinci bölünde; Ahlak ve Etiğin Kavramsal Çerçevesi başlığı altında ahlak ve etik ile ilgili açıklamalara ayrıntılı olarak yer verilmeye çalışılmıştır. Etik başlığı altında; Etiği Oluşturan Unsurlar, Etiğin Temel Soruları, Etik ve İkilem Ahlaki Sapma, Görecelik Relativite, Etik Düşünce ve Karar Alma Modeli, Etik ve İhbar Whistleblowing, Etiğin Problemleri ve Getirilen Felsefik Yaklaşımlar, Modern Ahlak Felsefesi ve son olarakta Meslek Etiği ve İş Etiği Kavramları açıklanmıştır. İkinci bölümde; Yasal Düzenlemeler Çerçevesinde Bağımsız ve Bağımlı Çalışan Meslek Mensupları İçin Etik İlkeler başlığı altında konu önce Uluslararası Düzenlemeler ve sonra da Türkiye de Meslek Mensupları İçin Etik İlkelere Yönelik Düzenlemelerin Gelişimi incelenmiştir. Uluslararası Düzenlemeler kapsamında; Amerikan Sertifikalı Serbest Muhasebeciler Derneği (AICPA) nin yaptığı Etik İlkeler ve Davranış Kuralları ele alınmış; Sarbanes Oxley Yasası, incelenmiş; Uluslararası Muhasebe Mensupları Etik Standartlar Kurulu (IESBA), Uluslararası İç Denetçiler Enstitüsü (IIA) ve Uluslararası Yönetim Muhasebeciler Enstitüsü (IMA) nın Etik İlkeler ve Davranış Kuralları / Standartlar ayrıntılı olarak yer verilmiştir. Türkiye de Meslek Mensupları İçin Etik İlkelere Yönelik Düzenlemeler kapsamında konuya ilişkin yasal düzenlemeler; 3568 Sayılı Serbest Muhasebeci Mali Müşavirlik ve Yeminli Mali Müşavirlik Kanunu; Sermaye Piyasası Kanunu; 5018 sayılı Kamu Mali Yönetim ve Kontrol Kanunu 6102 Sayılı Türk Ticaret Kanunu başlıklarında ele alınmıştır. Türkiye deki mensup mensupları için konu; Meslek Mensupları İçin Etik Kurallar ; Etik Kuralların Genel Uygulaması ; Bağımsız Çalışan Meslek Mensupları İçin Davranış Kuralları ; Bağımlı Çalışan Meslek Mensupları İçin Etik Kurallar ve Etik Çatışmanın Çözümlenmesi başlıklarında incelenmiştir. Üçüncü bölümde; Etik Davranışlar Vakalar ve Tartışma Soruları kapsamında sekiz tane vaka sunulmuştur. Kitabın yayınlanması sürecindeki katkılarından dolayı; kitabın yazılması fikrini öncelikle cesaretlendiren ve gözden geçirilmesinde katkısı büyük olan Sayın Hocam Macide ŞOĞUR a, çalışmalarıma her zaman destek veren ve varlıklarını hep hissettiren anneme, babama ve kardeşim Aslı ya, çalışmanın hazırlanması sürecinde birlikte geçireceğimiz zamandan fedakarlık etmek zorunda kaldığım biricik kızım Ada ya ve sevgili eşim Tamer e, kapak tasarımını yapan Kader Şahin e ve Beta Yayınevi çalışanlarına teşekkür ederim. Duygu Anıl Keskin İstanbul, 2014

5 İÇİNDEKİLER Önsöz... III Kısaltmalar... XI I. BÖLÜM AHLAK VE ETİĞİN KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ 1.1. Ahlak Ahlakla İlgili Kavramlar Bireyin Ahlaki Gelişim Süreçleri Etik Etikle İlgili Kavramlar Norm Değer Kanun Etiği Oluşturan Unsurlar Etiğin Temel Soruları Etik ve İkilem Ahlaki Sapma Görecelik / Relativizm Etik Görecelik Ahlaksal Görecelik Etik Düşünce Ve Karar Alma Modeli Etik Karar Alma Modeli Etik Duyarlılık Ahlaki Yargı Ahlaki Motivasyon / Ahlaki Güdü Ahlaki Karakter Güvenilirlik Saygılı Olma Sorumluluk Adil Olma... 21

6 VI Şefkatli Olma Vatandaşlık Etik Karar Alma Sürecinin Aşamaları Etik Ve İhbar (Whistleblowing) Etiğin Problemleri Ve Getirilen Felsefik Yaklaşımlar Etiğin Problemleri Özgürlük Problemi Determinizm: İnsanın Özgür Olmadığını Savunanlar (Gerekircilik) İndeterminizm: İnsanın Özgür Olduğunu Savunanlar (Gerekirci Olmayanlar) Oto-Determinizm Evrensel Ahlak Yasasının Olup Olmadığı Problemi Evrensel Ahlak Yasasının Varlığını Kabul Etmeyen Görüşler Hedonizm (Haz Ahlakı) Fayda Ahlakı Egoizm (Bencillik) Anarşizm Nihilizm (Hiçcilik) Egzistansiyalizm (Varoluşçuluk) Evrensel Ahlak Yasasının Varlığını Kabul Eden Görüşler Ahlak Yasasını Öznel (Subjektif) Temelde Açıklayanlar Ahlak Yasasını Nesnel (Objektif) Temelde Açıklayanlar... 29

7 VII Modern Ahlak Felsefesi Deontoloji Teleoloji Mesleki Etik II. BÖLÜM YASAL DÜZENLEMELER ÇERÇEVESİNDE BAĞIMSIZ VE BAĞIMLI ÇALIŞAN MESLEK MENSUPLARI İÇİN ETİK İLKELER 2.1. Uluslararası Düzenlemeler Amerikan Sertifikalı Serbest Muhasebeciler Derneği (AICPA) Etik İlkeler Davranış Kuralları Sarbanes Oxley Yasası Uluslararası Muhasebe Mensupları Etik Standartlar Kurulu (IESBA) Uluslararası İç Denetçiler Enstitüsü (IIA) Etik İlkeler Davranış Kuralları Uluslararası Yönetim Muhasebeciler(i) Enstitüsü (IMA) Etik İlkeler Davranış Kuralları Türkiye de Meslek Mensupları İçin Etik İlkelere Yönelik Düzenlemelerin Gelişimi Sayılı Serbest Muhasebeci Mali Müşavirlik ve Yeminli Mali Müşavirlik Kanunu Sermaye Piyasası Kanunu sayılı Kamu Mali Yönetim ve Kontrol Kanunu Sayılı Türk Ticaret Kanunu Meslek Mensupları İçin Etik Kurallar Etik Kuralların Genel Uygulaması Temel İlkeler Dürüstlük Tarafsızlık... 63

8 VIII Mesleki Yeterlilik ve Özen Sır Saklama / Gizlilik Mesleğe Uygun Davranış Tehditler Kişisel Çıkar Tehdidi Kendi Kendini Denetleme / Yeniden Değerlendirme Tehdidi Taraf Tutma Tehdidi Yakınlık Tehdidi Gözdağı / Yıldırma Tehdidi Önlemler Mevzuat veya Mesleki Uygulamalar Tarafından Oluşturulan Önlemler Çalışma Ortamındaki Önlemler Bağımsız Çalışan Meslek Mensupları İçin Davranış Kuralları Müşteri ve İş Kabulü Çıkar Çatışmaları İkinci Görüşler Ücretler ve Sağlanan Diğer Menfaatler Mesleki Hizmetlerin Pazarlanması Hediyeler ve Ağırlanma Emanet Olarak Tutulan Müşteri Varlıkları Tarafsızlık - Tüm Hizmetler Bağımsızlık Bağımsızlık Algısı ve Eylemi Bağımsızlığa Yönelik Özellikli Durumlar Finansal Çıkarlar Krediler ve Garantiler İş İlişkileri Ailevi ve Kişisel İlişkiler İstihdam Denetim Personeli ile Uzun Süreli İlişki Denetim Müşterilerine Güvence Dışı Hizmetlerin Sunulması... 99

9 IX Yönetimin Sorumluluğu Muhasebe Kayıtlarının ve Finansal Tabloların Hazırlanması Değerleme Vergi Hizmetleri Vergi Uyuşmazlığı İç Denetim Hizmeti Bilgi Teknolojisi Sistemleri Denetimi Hukuki İhtilaf Destek Hizmetleri Hukuki Hizmetler İşe Alma Hizmetleri Kurumsal Finansman Hizmetleri Ücretler Ödüllendirme ve Değerlendirme Politikaları Hediyeler ve Ağırlanma Fiili Hukuki İhtilaflar ve Hukuki İhtilaf Tehditleri Bağımsızlık İlkesine Uyum Beyanı Bağımlı Çalışan Meslek Mensupları İçin Etik Kurallar Potansiyel Çıkarlar Bilginin Hazırlanması ve Raporlanması Yeterli Uzmanlıkla Hareket Etme Finansal Çıkarlar Rüşvetler / Teklif Alma Etik Çatışmanın Çözümlenmesi III. BÖLÜM ETİK DAVRANIŞLAR - VAKALAR ve TARTIŞMA SORULARI 3.1. VAKA 1: Misyon Sağlık Hizmetleri A.Ş VAKA 2: Enron: Bağımsızlık VAKA 3: Cynthia Cooper ve WorldCom VAKA 4: WorldCom: Mesleki Sorumluluk

10 X 3.5. VAKA 5: İstanbul San. ve Tic. A.Ş VAKA 6: Joe Duval, Screen Technology VAKA 7: Giles ve Regas VAKA 8: Suzette Washington, Bertoloni KAYNAKÇA...154

11 KISALTMALAR AICPA IESBA IIA IMA PCAOB IFAC PIOB MSUGT : Amerikan Sertifikalı Serbest Muhasebeciler Derneği, : Uluslararası Muhasebe Mensupları Etik Standartlar Kurulu : Uluslararası İç Denetçiler Enstitüsü : Uluslararası Yönetim Muhasebeciler Enstitüsü : Public Company Accounting Oversight Board (Amerika) Kamu Gözetim Kurulu : Uluslararası Muhasebeciler Federasyonu : Kamu Yararı Gözetim Kurulu : Muhasebe Sistemi Uygulamaları Genel Tebliği TURMOB : Türkiye Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler ve Yeminli Mali Müşavirler Odaları Birliği SPK KAYİK KGK BDDK EPDK BDS SEC SOX SOA CFO : Sermaye Piyasası Kurulu : Kamu Yararını İlgilendiren Kuruluş : Kamu Gözetimi Muhasebe ve Denetim Standartları Kurulu : Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu : Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu : Bağımsız Denetim Standartları : Security Exchange Commission - New York Borsası : Sarbanes Oxley Kanun Maddesi : Sarbanes Oxley Kanun Maddesi : Mali İşlerden Sorumlu Yönetici

12