ADNAN BİNYAZAR DUYGULARIN ANAKARASI

Transkript

1 1

2 2

3 ADNAN BİNYAZAR DUYGULARIN ANAKARASI 3

4 Can Yayınları , Can Sanat Yayınları Ltd. Şti. Tüm hakları saklıdır. Tanıtım için yapılacak kısa alıntılar dışında yayıncının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz. 1. basım: basım: Kasım 2010 Bu kitabın 2. baskısı 1000 adet yapılmıştır. Yayına hazırlayan: Faruk Duman Ka pak ta sarımı: Ayşe Çelem Design Kapak resmi: istockphoto.com / Vikram Raghuvanshi Ka pak baskı: Azra Matbaası İç baskı ve cilt: Özal Matbaası ISBN CAN SANAT YAYINLARI YA PIM, DA ĞI TIM, TİCA RET VE SA NAYİ LTD. ŞTİ. Hay ri ye Cad de si No. 2, Ga la ta sa ray, İstan bul Te le fon: (0212) / / Faks: (0212) w w w. c a n y a y i n l a r i. c o m y a y i n e v c a n y a y i n l a r i. c o m 4

5 ADNAN BİNYAZAR DUYGULARIN ANAKARASI DENEME < > 5

6 Adnan Binyazar ın Can Yayınları ndaki diğer kitapları: Masalını Yitiren Dev, 2000 Halk Anlatıları, 2003 Ölümün Gölgesi Yok, 2004 Şairin Kedisi, 2005 Edebiyatın Dar Yolu, 2008 Şah Mehmet, 2009 Toplum ve Edebiyat,

7 ADNAN BİNYAZAR, 7 Mart 1934 te Diyarbakır da doğdu. Dicle Köy Enstitüsü nü bitirdikten sonra Gazi Eğitim Enstitüsü Edebiyat Bö lü mü nde okudu. İlköğretmen Okulu ndan üniversiteye, değişik okullarda Türkçe-edebiyat öğretmenliği yaptı. Uzun yıllar kaldığı Berlin de ders ki tapları yazma projelerinde çalıştı. Cumhuriyet gazetesinin Pazar ekin de Pazar Yazıları adıyla denemeleri yayımlanıyor. Edebiyata öykü, de ne me, eleştiriyle başladı, daha sonra romanlar, öyküler yazdı. Denemesel eleştirilerini Toplum ve Edebiyat, Ağıt Toplumu, Ozanlar Yazarlar Kitaplar, Ayna, Duyguların Anakarası, Edebiyatın Dar Yolu, Ardında Leke Bı rakmamalı Sevgi adlı kitaplarında topladı. Halk yazını ile ilgili kitapları ise Dede Korkut, Dedem Korkut tan Üç Öykü, Kan Turalı, Halk Anlatı la rı, On Beş Türk Masalı, Elif ile Mahmut, Kerem ile Aslı adlarını taşıyor. Yazdığı ilk öykülerden Tohum 1965 yılında Öğretmenler Bankası Öy kü Ödülü almasına karşın, 61 yaşına değin öykü yazmadı. Hayatını anlat tı ğı Masalını Yitiren Dev i (2000) 66 yaşında yaz dı. Ardından, 2005 yılında Orhan Kemal Roman Armağanı na değer bu lunan Ölümün Gölgesi Yok (2004) geldi. Son yıllarda iki de öykü kitabı çıktı: Şairin Kedisi (2005), Şah Mahmet (2009). Bir de çocuklar için bir anlatı kitabı var: Atatürk Anlatıyor (2010). 7

8 8

9 İçin de ki ler De ne me nin De rin Su la rın da (E min Öz de mir) DEĞİ Nİ LER Aşk Can sı zı Can lı Kıl mak İç İh ti lal Fışkırması Nao mi Camp bell On Emir Sev mek - Sev me mek Yön len dir me Za man Öl dür mek Ba ya ğı lık Yaz Oku ma la rı Céline i Okumak De rin li ği ne Oku mak Yaz ma Ey le mi Şai rin Us ta sı Di van Şii ri Dü şün ce Ya zı la rı Düz ya zı nın Sor gu la yan Gü cü Ya zın ve Bi rey

10 Ya zın ve Genç ler Sa nat la Do nat mak Tür kü den Şii re Akan Ir mak Mek tup Ka zı bi li mi İZ LE NİM LER Don Quijote nin Yo lun da Ha ri ku la de lik ler Avı Ağın Top ra ğa Öz lem Ya şan ma mış Bir Ço cuk luk Duy gu la rın Ana ka ra sı Ge ce ler Ka ran lı ğa Işık Dü şü rür DOST LAR Ki ta ba Gi den Yol (Ya şar Na bi Na yır) Söz Ül ke si nin Yurt ta şı (Fa zıl Hüs nü Dağ lar ca) Öm rüm Gü ze Eriş ti (A ziz Ne sin) Anı lar dan Say fa lar (Boz kurt Gü venç) İn san Ol mak (A ta lay Yö rü koğ lu) Köy Ens ti tü lü Ağa bey (Fa kir Bay kurt) Sol Ya nım Boş Kal dı (Dur sun Ak çam) Diyojen e Fe ner Sön dür ten Adam (Ru şen Ke leş) Dost lu ğun Er de mi (E min Öz de mir) lik Genç (Er dal Öz)

11 De ne me nin de rin su la rın da Duy gu la rın Anakarası nı oku yo rum. Ki tap ta ki her de neme, kırk yıl ön ce si ne, Ad nan Binyazar ın ilk ya zı la rı nın ya yımlan dı ğı gün le re alıp gö tü rü yor be ni. Varlık ta, Türk Dili nde ya yım la nı yor du bu ya zı lar. Yaz ma edi mi nin giz le ri ni öğ renme ye yö ne lik de ne yiş ler, ara yış lar, bir tür ka nat alış tır ma sı. Ka nat alıştırması di yo rum; ama şu nu he men söy le me li yim ki be lir li bir dü ze yi, dil ta dı nı için de ba rın dı rı yor du bu ya zı lar. Ço ğu nun coş ku lu, uğul tu lu bir ha va sı var dı. Söy le min de sözcük sel dal ga lan ma lar, şiir sel gel git ler ağır ba sı yor du. İç le rin de ko nu sal sap ma la rın, bil gi sel yı ğı şım la rın al tın da ezi len ler de yok de ğil di. Böy ley ken oku ya nı ken di ne bağ la yan bir yan la rı var dı yi ne de. Bir, Ad nan Binyazar ın, ya zı ev re ni nin ka pı sı nı ara la dı ğı yıl lar da yaz dı ğı de ne me le ri dü şü nü yo rum; bir de Duy gu la rın Anakarası ndakileri. Yaz ma ve ya rat ma ey le mi ni uzun, in ce yol a ben ze tir ler. Doğ ru bir ben zet me bu. Ne re den ne re ye gel miş Bin ya zar. Na sıl bü yük bir ge liş me, de ğiş me. Söz cük le re ko lay ca sığ dı rı lır tür den de ğil. Onun la yüz yü ze gel me miz 1957 ye da ya nı yor. Sa nı rım 1968 yı lıy dı. Ha cet te pe Üni ver si te si Te mel Bi lim ler Yük sekokulu nda ye ni bir bö lüm, Türk çe Bö lü mü oluş tu ru la cak tı. Bö lü mü oluş tur ma, öğ re tim iz len ce si ni ha zır la ma gö re vi ni üst len miş tim. Amaç, öğ ren ci le rin ana di li bi lin ci ni bes le yip güç len dir me, oku ma ve yaz ma sev gi si ka zan dır may dı on la ra. Bu ama ca na sıl, kim ler le ula şa bi le cek tim? Ak lı ma ilk ge len ad, 11

12 Ad nan Binyazar ınki ol muş tu. Da ha ilk ya zı la rıy la be ni okurla rı ara sı na kat tı ğı na gö re, öğ ren ci le ri ne de okur luk do na nı mını ve re bi lir di kuş ku suz. Böy le ya lın bir öl çüt ten yo la çı ka rak he men ara dım; bir lik te ça lış ma yı öner dim. Ka bul et ti. O günden son ra da ya zı ve ya şam se rü ve ni miz ke siş ti. Öğ ren ci le re kı la vuz luk ede cek bir ki tap ha zır la dık ön ce. Türk ve dün ya ya zı nın dan se çil miş de ne me sel bo yut lu ya zı ları içe ren, eleş ti rel ve ya ra tı cı oku ma yön te miy le oluş tur du ğumuz bir ki tap tı bu. Seç ti ği miz ya zı la rı de ğer len di rir, üze rin de tar tı şır dık. Bu ilk, or tak ça lış ma mız da Binyazar ın ki mi özel lik le rini de ta nı mış tım. Bir kez zen gin bir ya zın sal bi ri ki mi var dı. Son ra, bi linç li, seç me ci bir okur du. Ba kı yor dum soy ya pıt lar, İl ya da, Don Ki şot, Ham let, Suç ve Ce za, Ya ban cı gi bi ad lar, derin iz ler bı rak mış tı on da. Sık sık anı yor du bun la rı. Öte yan dan yok luk, yok sun luk ce hen ne min de ge çen çi le li, ör se len miş bir ço cuk luk dö ne mi ya şa mış tı. O ya ra lı ço cuk luk gün le ri ni anlat mak tan hiç çe kin mi yor du; çe kin mek şöy le dur sun, an la tırken kah ka ha lar la gü lü yor du; oy sa an lat tık la rı hiç de gül dü rü cü şey ler de ğil di. Din ler ken içim bur ku lur, ağ la ma mak için zor tu tar dım ken di mi. Kah ka ha la rı nın tı nı sın da na sıl bir duy gu giz liy di? Haz mı, acı mı, öç al ma mı? Ayı ra maz dım bir tür lü. Der ler ki kah ka hay la göz ya şı nın sı nır la rı çok ya kın dır bir bi ri ne. Bi rin den öte ki ne ko lay ca ge çi le bi lir. Adnan da da gö rü yor, göz lü yor dum bu nu. Kah ka ha lar la gü ler ken bir den dur gun la şı yor, ko yu bir hü zün çö kü yor du yü zü ne. Ar tık, az ön ce ki Ad nan de ğil di o. Da lıp git ti ği olur du. Son ra ağıt sı bir ses le baş lar dı tür kü ler mı rıl dan ma ya. Söz cük le ri nin do ku su na acı lar sin miş tür kü ler di bun lar: Yü ce dağ ba şın da har ma nım mı var İpe ğin te lin den yor ga nım mı var Bun ca ka hır la rı yük le din ba na Be nim gö tür me ye der ma nım mı var Yârin pen ce re si ye le kar şı dır Mu hab bet de di ğin iki baş lı dır İçe rim de dok san do kuz ya ram var Söy le yip gül dü ğüm ele kar şı dır 12

13 Çok geç mez, bu göz ya şı sız ağ la ma, ye ri ni gül me ye bı rakır dı. Bu kah ka ha lar la göz ya şı sız ağ la ma an la rı ara sın da ki gelgit ler den şu nu çı kar mış tım: Adnan ın ya şa dı ğı ço cuk luk dö nemi, bir acılar dağı na dö nüş müş, yü re ği ne otur muş tu. Ki min söy le di ği ni bil mi yo rum, şöy le bir söz var dır: Her ya za rın ya zı ve ya ra tı la rı na kay nak lık eder ço cuk lu ğu; ya zı ve ya ra tı lar da ço cuk luk gün le rin den sı zıp ge len giz li ya da açık bir esin ti var dır. Bey lik bir söz müş gi bi gö rün se de, bir ger çe ği yan sı tır. Binyazar ın son yıl lar da yaz dı ğı kur ma ca sal ürün le ri anım sıyo rum: Ma sa lı nı Yi ti ren Dev i, Ölü mün Göl ge si Yok u, Şai rin Kedisi ni. Bun la rı okur ken hep o a cı lar dağı ndan ko pup gelen ka ra yel le ri içim de du yum sa mı şım dır. Oku may la yaz ma nın bü tün sel li ği ne, bir bi rin den ay rılmaz lı ğı na ina nı yor duk iki miz de. Ad nan da ha da ile ri gi di yor, yaz ma nın ya kı tı, bes le yi ci ve iti ci gü cü sa yı yor du oku ma yı. Ya zın ve Gençler ad lı de ne me sin de bu dü şün ce si ni şöy le belir ti yor: Ka fa mız da ne ya şar sak ya şa ya lım, onu an la tı ma dökme di ği miz sü re ce boş ha yal ler le uğ raş mış olu ruz. Olay la rı, ger çek le ri, nes ne le ri an cak oku ya rak ya da ya za rak bi linç le kav ra ya bi li riz, Vin cent van Gogh un Ya ra tı lan da ek sik bıra kı la nı sa nat çı tamamlar sö zü bu yön de yo rum lan ma lı dır. Bu bağ lam da yaz mak gi bi, oku mak da biz de var ola nı ey leme dö nüş tür mek tir. Bir ki ta bı oku ma ya ko yu lan ki şi, onu ya za nın ya rat tı ğı an la tı or ta mı na gi rer, onun dü şün ce le riy le kay na şır ken ya za rın kiy le bir lik te ken di yo ru mu nu, du yar lığı nı da ya şar. Gab riel Gar cía Márquez in An lat mak İçin Yaşamak ını oku muş tum. Bir ye rin de Binyazar ın, oku ma nın iş le vi ne, yazma ve ya rat ma gü cü nü bes le me de ki ye ri ne yö ne lik alın tı la dığım bu dü şün ce le ri ne rast la dım. Doğ ru su, şa şır ma dım der sem ya lan olur. Bin ya zar, bu de ne me si ni ki ta bın Türk çe ye çev rili şin den çok ön ce yaz mış tı. Bi li yor dum bu nu. Be ni şa şır tan iki si ara sın da ki oku ma edi mi ne yük le nen iş lev sel or tak lık tı. Márquez, Ja mes Joyce un Ulysses ini ilk oku yuş ta na sıl zor landı ğı nı an la tı yor; son ra sö zü ikin ci oku yu şu na ge ti re rek şun la rı söy lü yor du: 13

14 Yıl lar son ra uy sal bir ye tiş ki ne dö nüş tü ğüm de ki ta bı ken di me cid di yet le ye ni den oku ma gö re vi ver dim ve yal nızca içim de var lı ğın dan bir an bi le kuş ku duy ma dı ğım ken di ne öz gü bir dün ya yı keş fet mek le kal ma dım, di lin kul la nı mın da öz gür leş mem, za ma nın ida re si ve ki tap la rı mın ya pı sı ko nula rın da da müt hiş bir tek nik des tek al dım. Bu yak la şım, oku may la yaz ma ara sın da ki bu ay rış maz lık, Binyazar ın de ne me le rin de ayı rı cı, be lir le yi ci bir özel lik olarak çı kı yor kar şı mı za. Öy le ki ka nat alıştırma ya da yaz ma çı rak lı ğı yıl la rın da yaz dı ğı ilk ör nek ler den tu tun da, ol gun luk dö ne mi nin ürü nü say dı ğım Duy gu la rın Ana ka rası ndakilere va rın ca ya de ğin de ne me le ri nin bü yük bir bö lü mü ne oku malar dan bes le nen duy gu, dü şün ce do ğur gan lı ğı, bir tür çok boyutluluk ka zan dı rı yor. De ne me, ya şan tı ve bi ri kim ler üze ri ne te mel le nen bir yazı tü rü dür. Binyazar ın de ne me le rin de ki de rin lik de bu ra dan ge li yor iş te. Okur la rı nı de ne me nin de rin su la rın da gez dir mesin den, de ği şik duy gu ve dü şün ce li man la rın da ko nak la tan bir yol cu lu ğa çı kar ma sın dan... Bu nun için de ya pıt ve ya zar ad ları na, in san lı ğın or tak de ğer le ri kimliği ni ka zan mış sa nat çı la ra, bil ge le re, dü şü nür le re gön der me ler ya pı yor. Bir ba kı yor su nuz Vin cent van Gogh, Gau guin, Ma tisse, Pi cas so gi bi res sam ların iş li ği ne ta şı yor bi zi; bir ba kı yor su nuz, Sok ra tes, Eras mus, Tho mas Mo re, Des car tes, Vol ta i re, Al bert Bayet nin di zi dibi ne otur tu yor; on la rın, in sa noğ lu nun do ğa sı na, in san lı ğın gidi şi ne yö ne lik dü şün ce le ri ni din le ti yor bi ze; bir ba kı yor su nuz Shakes peare den He ming way e, Dostoyevski den Nabokov a, Louis-Fer di nand Céline e de ğin fark lı duy gu ik lim le rin de yaşa yan ya zar la rın ya zı evi ne ko nuk et ti ri yor. Öte yandan, gön der me ler yap tı ğı ad la rı de ne me le rin akışı için de okur la ra so luk al dır ma ya da an la tı ma renk kat ma ama cıy la yap mı yor, çağ rı şım sal bir iş lev le kul la nı yor bu ad ları ya da on lar dan yap tı ğı alın tı la rı. Da ha ge nel leş ti re rek şöy le di ye yim: Oku duk la rı nın ya rat tı ğı dü şün sel ve düş sel bi ri ki mi, de ne me sel söy le min im bi ğin den ge çi re rek yaz dık la rı nın iç doku su na sin di ri yor. Binyazar la ya zı ve ya şam se rü ve ni mi zin ke siş ti ği ni söy le- 14

15 dim. Şu bağ lam da söy lü yo rum bu nu: Ki mi ya pıt ve ya ra tı la rının oluş tu rul ma sü re ci ne ta nık ol dum. Bir düş ya da dü şün ce to hu mu nun, di li nin top ra ğı na dü şü şün den o to hu mun ye şerti lip ya zı ya dö nüş tü rül me si ne de ğin ge çir di ği ev re le ri tar tış tığı mız gün ler çok ol du. Böy le ce onun ço ğu ya zı ve ya ra tı la rı nın da ha gün ışı ğı na çık ma dan ilk oku ru ben ol dum; el bet te ilk eleş tir me ni de. Bu tu tu mu mu za de ğin di ği bir mek tu bun da şöy le di yor: Biz, duy gu ca da, dü şün ce yö nün den de tamamlama lı bir ha yat ya şa dık. Za man, sev dik le ri mi zi, be ğen dik le ri mi zi ke siş tir di. Doğ ru dur, ta mam la ma lı bir hayat ya şa dı ğı mız. Bir bi rimi zin oku ru, eleş tir me ni ol du ğu muz da. Ama bir ya zar için asıl önem li olan, kendi kendisi nin oku ru, eleş tir me ni ol ma sı dır. Du rak sa ma dan söy le ye bi li rim ki Ad nan Bin ya zar ın yaz ma ve ya rat ma ey le min de bü yük de ğiş me, ge liş me bu yol la, ken di sinin hem oku ru hem de eleş tir me ni ol ma sıy la baş la dı. Söz geli mi, ilk de ne me le rin de sı fat kullanma tut ku sun dan kay nakla nan, be zek li bir an la tı mı var dı. Za man za man şai ra ne li ğin sınırı na yak laş tı ğı, çe kim ala nı içi ne gir di ği de olur du. O ilk de ne me le ri üze rin de ko nu şur ken bu tu tu mu na de ği nir, Yi ne söz cük le ri köpürtmüş sün, di ye ta kı lır dım. Ki mi le yin bu nun ge rek li liği ni sa vu nur; ki mi le yin se si ni çı kar maz, yal nız ca gülüm ser ge çer di. Bel li ki bir öze leş ti ri sü re ci ne gi rer di için den. Sonraları yazıya yaklaşımının değiştiğine tanık oldum. Öyle ki, kendine de uyguladığı bir tür yazma kuramı geliştirdi. Nasıl bir kuramdı bu? Üç evresi vardı yazının. İlki coşku evresi. Metin, coşkuyla üretilmiş; ancak, düşünceler, duygular tam bir durulmuşluk, oturmuşluk kazanmamıştır daha. Bu yönden metnin, ikinci evreden, dinlendirme ve yeniden yazma evresi nden geçmesi gerekir. Üçüncü evreyse, yazıyı sözcük, tümce düzleminde estetik bir değerlendirmeden geçirme, ona son biçimini vermedir. Nitekim Duyguların Anakarası ndaki denemeler, böyle üçlü bir aşamadan geçirilerek yazılmıştır. Bir yazı yı, tü rü ne olur sa ol sun, is ter anı, de ne me, an la tı; is ter ro man, öy kü, ya zı nın bu üç aşa ma sın dan ge çi re rek yaz ma, onu son du ra ğı ol ma yan uzun bir yola dö nüş tü rür. Bu da is ter 15

16 is te mez, bir bit me miş lik, ta mam lan ma mış lık duy gu su ya ra tır ya zar da. Ya pıt ve ya ra tı la rı nı sü rek li bir de ğiş tir me, dü zelt me ge rek si ni mi du yar. Çi le li bir iş tir bu. Adı nı an dı ğım ya pı tında Márquez, bu duy gu nun ken di sin de yaz dık la rı nı öle ne kadar dü zelt mek gi bi bir alışkanlığa dö nüş tü ğün den söz edi yor. Okur la rı nın bel lek le rin de ve yü rek le rin de de rin iz ler bı rak mış bü yük sa nat çı lar bu alış kan lı ğı edi nen ler de ğil mi dir? Bu alışkan lı ğı edin me yen le rin ya pıt ve ya ra tı la rıy sa kı sa ömür lü dür. Bak ma yın ki mi le ri nin ya zıl dı ğı gün ler de yan kı uyan dır ma sı na. Ge lip ge çi ci dir. Kı sa sü re de ya zın gö müt lü ğü nün ma lı olur lar. De ne me, ken di ne öz gü söy le mi olan ya zın sal bir tür dür. Ki mi le ri, ya zın sal bir tür ol ma nın öte sin de bir söy lem bi çi mi ol du ğu nu sa vu nur lar. De ne me sel söy lem se, dil le iç li dış lı olma yı ge rek ti rir. Söz cük le rin iç ev re ni ne uzan ma yı, bu ev re nin an lam kat la rın da do la şa rak on la ra ye ni bo yut lar ka zan dır mayı ge rek ti rir. Ad nan Bin ya zar, bu nun ay rı mın da. Da ha sı, onun için yaz ma nın, ya rat ma nın baş ko şu lu dur bu. Es ki de ne me le rinin bi rin de Gorki nin şu gö rüş le ri ne inan dı ğı nı, yaz ma ey le mini bu gö rüş ler üze ri ne te mel len dir di ği ni an la tı yor: Di lin ger çek gü zel li ği, bir ki ta bın be tim le me le ri ni, ki şile ri ni, gö rüş le ri ni bi çim len di re cek söz cük le rin özen le se çilme si, be lir gin, an lam lı ol ma sı ve ses yo ğun lu ğu için de an lama var ma sıy la oluş tu ru lur. Ger çek bir sa nat çı olan ya za rın, zen gin di li mi zin kay na ğı olan söz ha zi ne si ni çok iyi bil me si ve bu söz cük ler için den en uy gu nu nu, en ya lı nı nı, en güç lü le rini seç me ye te ne ği ne sa hip ol ma sı ge re kir. An lam açı sın dan alın dı ğın da, ya za rın fi kir le ri ne ör nek bir bi çim ve re bi le cek, ya za rın an lat tık la rı nı oku yu cu nun göz le rin de can lan dı ra bile cek oran da can lı an la tım lar oluş tu ra bi le cek ve inan dı rıcı ki şi ler çi ze bi le cek olan güç, bu söz cük le rin se çil me si ve cüm le ler için de uy gun bi çim de da ğı la rak kul la nıl ma sı dır. Bu alın tı da yan sı yan öne ri le ri ey le me dö nüş tü rü yor Binya zar. De ne me le ri ni oluş tu rur ken na kış iş ler gi bi, bir söz cük kuyumcusu gi bi ça lı şı yor. Seç ti ği her söz cü ğü ses, an lam, çağrı şım yön le rin den bir tar tım dan ge çi ri yor. An lam ev ren le ri ni ge niş le te cek, on la ra ye ni çağ rı şım sal an lam lar bağ la ta cak bağ- 16

17 daş tır ma la ra yö ne li yor. Bu nu ör nek len dir mek için ön ce de neme ki tap la rın dan üçü nün adı nı ana yım bu ra da: Ağıt Top lu mu, Ay na, Duy gu la rın Ana ka ra sı; son ra da ki ta ba adı nı ve ren dene me den şu bir kaç tüm ce yi: Bun la rı gö züm de can lan dı rın ca, bir an da be ni se vince bo ğan duy gu kı pır da nış la rı nın içim de ya rat tı ğı umut tan kork muş tum. Ha ya tım hep böy le geç miş ti; se vin me yegöre yim, yü re ğim de ca dı la rın kan lı el le ri do la şı yor du. İçi mi kor ku nun ka ran lı ğı sar mış tı; sı na vı ka za na ma yıp tem bel bir ge ce ya rı sı tre niy le gel di ğim yer le re ge ri dö ner sem, ı şık to pu nun uzak lar da bir ka ra nok ta ya dö nüş me si bir ya na, ha ya tı mın ışı ğı sö ne cek ti. Türk çe nin ye te rin ce ay rı mı na va rıl ma mış bir ye te ne ğinden, yo ğun laş tır ma gü cün den us ta ca ya rar la nı yor Bin ya zar. De ne me le rin de ki söy lem sel sı kı do ku lu luk; duy gu sal ve düşün sel de rin lik de bu ra dan ge li yor bü yük öl çü de. Çün kü az söz le çok şey an lat ma yo lu dur yo ğun laş tır ma; söz cük sel sarkma la rın her tü rün den ka çın ma, an la tım da şiir sel li ğin da ma rı nı ya ka la ma dır. Hamlet te rast la dı ğım bir sö ze, Dü şün ce nin ca nı kı sa sözdedir yar gı sı na bağ lı kal ma dır. Bir kaç de ne me sin den al dı ğım şu tüm ce ler gü zel bir ör ne ği dir bu nun: Er dem, iki in sa nın hüz nü de, se vin ci de ay nı an da, ay nı öl çü de yü re ğin de du yum sa yıp ara la rın da kur duk la rı iliş ki ler uyu muy la ya rat tı ğı bir duy gu dur. / İn sa noğ lu, acı la rın üs tüne gül me nin ışı ğı nı dü şü re mi yor sa na sıl ya şar bu du yar sız lık ba ta ğın da! / Gü zel lik, se zi len, du yar lık la al gı la nan bir so yutla ma dır. / Hüz ne ya ban cı, ar sız lı ğın mut lu luk sa yıl dı ğı in san kar ma şa sın da, kü çük ka sa ba mı zın bu iki ku şu, ço cuk yü reği min ses da mar la rı dır. / Top rak, ya ra tı lış ko kar. / Ha yat, renk renk ip ler le sa rıl mış ses ler, gö rün tü ler yu ma ğı dır. / Ni ce gü zel lik le rin üs tü ne ba sıp ge çi yo ruz da ay rı mı na varmı yo ruz bu nun. / Za ma nı öl dü re rek ken di ölü mü ne fer man ha zır la yan ne çok in san var şu yer yü zün de. De ne me, düz ya zı nın sor gu la yan gü cü dür. Duy gu la rın Ana karası ndaki de ne me le rin de ne yi sor gu lu yor Bin ya zar? 17

18 Kes tir me den söy le ye yim: in sa nı, ya şa mı ve ya şan tı yı. Ta nıklık la rı nı, göz lem le ri ni, iz le nim le ri ni de ne me sel söy le min sı cak ve şiir sel top ra ğı na eki yor, ye ni den üre ti yor ora da. Ya şa mı mı zı ku şa tan bir çok kav ra mı, aş kı ve sevgiyi, er de mi ve dostluğu, yoz laş ma yı ve bayağılığı, sa na tı ve ya rat ma gücünü, ya şam ko şul la rını ve ahlak ilişkisini, ge nel le me ci davranışları, za man öldürmeyi, o ku ma ve yaz ma eylemini, şii rin ve ya zın sal lı ğın gücünü, in san ve top lum odak lı ola rak aç ma ya ça lı şı yor. Bu yol la okur la rı nın ya şa mı na, gü zel lik ler, in ce lik ler kat ma yı de ni yor. EMİN ÖZDEMİR 18

19 DEĞİ Nİ LER

20 20

21 AŞK Aşk, in san da iç le rin de, bü tün ya ra tık la rı bir bi ri ne yak laş tı ran be den sel bü tün leş me duy gu su dur. İn san da iç le rinde di ye bir sı nır la ma ya pı yo rum, çün kü ça ğı mızın, in san dan ba şı nı alıp he nüz öbür ya ra tık la rın duy gu dün ya sı nı ye te rin ce çö ze me di ği ni dü şü nü yo rum. Çöl ıssız lı ğın da giz li ka me ra lar la gö rün tü le nen hay van la rın nice çe kiş me ler den son ra bo yun la rı nı ha va ya di kip bir birle ri ne sür tün me le ri; may mun la rın, kı zış ma la rı nı ta ban ca me ka niz ma sı çe kip ko yu ve rir bir tez lik le söndürmeleri; bö cek le rin da ki ka lar ca ko va laş tık tan son ra yo ru lup aş kın kud re ti ni uy sal ca bek le me le ri na sıl açık la nır? Bit ki ler de ne ler olu yor; bi li yor mu yuz? Şu kı sa gi riş te, aş kın ne ol du ğu nu an lat ma ça ba sı na gir me den, ben de ken di li ğin den bir ta nım yap ma ya nılgı sı na düş müş ol dum. Oy sa, aş kın ne olduğunun irdelendiği on ca sa nat ya pı tın da aşk şu dur di yen var mı? Onun için, Aşk 1 baş lı ğıy la ya yım la nan ki ta bı eli me al dığım da böy le bir bek len tim ol ma dı. Ki tap ta yer alan her dü şü nür ya da ya za rın, se çi len me tin le rin de, yi ne de aş kın bir ta nı mı nı yap ma ya yö nel- 1. Éric Blon del, Aşk, çev. Es ra Özdo ğan, YKY, İstan bul

22 di ği gö rü lü yor. Ta nım, te ma nın odak lan dı ğı nok ta dır, dü şün ce nin çe kir de ği, dü şün ce yi bes le yip ge liş ti ren, deği şik çağ rı şım lar ya ra tan öz dür. Dü şü nür ler, is ter birkaç say fa lık ya zı, is ter ki tap oy lu mun da, dü şün ce le ri ni ge liş ti rir ler ken bu öz den kop ma ma ya özen gös te rir ler. Sa vu nu lan dü şün ce yi öz e otur tan kav ram lar, yazı nın an lam sal de rin li ği ni sağ la yan ay rın tı la rın kıl cal da marlar ıdır. Aşk ki ta bın da da, he men her ke sin im ge le mi ne yerleş miş bu so yut kav ra mın be lir gin bir ta nı mı na rast lanmı yor. Dü şü nür ler, bü tün so yut kav ram lar gi bi, aşk ı da dü şün sel yak la şım lar bağ la mın da al gı lı yor lar. Éric Blondel, yo rum la ma ya gi riş me den, ay rın tı lı özet le me ler le bu al gı la ma la rı bü tün leş ti ri yor. Okur, ki ta ba gi ren me tin le ri bu özet bi ri kim le de ğer len di ri yor. Aş kın nes nel bir ta nı mı ya pı la ma ya ca ğı na gö re, Blon del, Yal nız ca sa nat çı lar ve bel ki âşık lar kay da de ğer bir şey söy le ye bi lir bu konuda, (s. 9) di ye rek işi er ba bına bı ra kı yor. Bel ki böy le ce oku ra bir çı kış yo lu da gös termiş olu yor. Yal nız bu ra da önem li bir ay rın tı göz den ka çırıl mama lı dır: Blon del, ola sı lı ğı öne çı ka ra rak söyleyebilir di yor; söy ler di ye kes ti rip at mı yor. Aş kın, tinsel ya da tensel di ye ay rış tı rı la ma ya ca ğı nı ile ri sü ren Fritz Zorn, Ya zı bu lun du ğun dan be ri ede bi yat bun dan baş ka te ma ta nı ma mış tır, 1 cin sel lik her şey den ön ce ge lir. İs ter radyo nun düğ me si ni çe vi rin ve en ba ya ğı na ka rat lar dan biri ni din le yin, 2 is ter Ki tap la rın Ki ta bı 3 de nen şey de Tan rı esi ni al mış olan la rın söz le ri ni oku yun, bun dan baş ka bir 1. Müzik, re sim, ti yat ro (ope ra, ba le) tanımış mıdır? (Y.N.) 2. Fritz Zorn ( ) İsviç re li ya zar. Ne mut lu ona ki, aşk adına ni ce bayağılıkları yalnızca ku lağıyla duy muş, te le viz yon ları iz le ye rek gözle ri ne günah iş let me gi bi bir çi le ye kat lan mamış... (Y.N.) 3. Ya hu di ve Hıris ti yan din le ri için kut sal olan me tin le ri içe ren ki tap. 22

23 şey du ya maz sı nız, sev gi si ol ma yan in sa nın ses çı ka ran bir ba kır, ya hut öten bir zil ol du ğu nu okursunuz, (s. 77) di ye rek ko nu ya açık lık ge ti ri yor. Aşk ko nu sun da dü şün sel ya da sa nat sal yak la şım lar ne yön lü olur sa ol sun, kim ne yi be nim ser se be nim se sin; ger çek şu ki, aşk, bir duy gu dev ri mi dir. Bi ri di şi bi ri erkek, Âdem le Hav va, aşk uğ ru na, kay rıl mış bir cen net or ta mın dan kop ma yı gö ze alıp bi zim de ayak la rı mı zı bas tı ğı mız top rak lar da öz gür lü ğü se çe bil miş ler dir! İçi ne aşk ate şi dü şen, kim se siz bir cen net ten se, mah şe ri bir dün ya da ya şa ma yı gö ze alır. Âdem le Havva nın aş kı, tan rı sal sal ta na tı so na er dir miş tir. Sal ta na tı sar sı lır ken, Tan rı, on la ra, Şu mu yok sa can dan di le di ği niz, öy le si ne kay naş ma ki, bir tek var lık ol mak ki, ar tık ne ge ce, ne gün düz si zi bir bi ri niz den ayı ra ma sın. Eğer buy sa is te diği niz, si zi bir ara da eri te yim ve kö rük le ye kö rük le ye kayna ta yım si zi birbirinize, (P la ton, s. 16) di ye bil miş midir? Di ye mez, din de toléran ce yok tur. İla hî din ler de Tanrı cin si yet siz dir. Cin si yet siz lik te de haz yok tur. Haz sal uya rı cı lar dan yok sun olan da aşk ara nır mı? Uza ğa git me ye lim, İs lam ül ke le rin de recm le 1 ce zalan dı rı lan ka dın la rın yap tı ğı, in sa noğ lu nun bir bi riy le be den sel tek varlık ol mak is te me sin den baş ka ne dir? Önem li so ru şu dur: Sev mek, se vi len ve bi zi se ven bir nes ne yi gör mek ten, ona do kun mak tan, onu bü tün du yula rıy la his set mek ten haz almak tan (S tend hal) mı, hoş ola nı (ya da gö rü ne ni) ar zu la mak, iyi ola nı (ger çek ya da al da tı cı) istemek ten (s. 23) mi in sa noğ lu nun ba şı na aşk uğ ru na bun ca be l a gel miş tir? Aşk, sı nır sız ba ğım sız lık 1. (Da ha çok kadın) Suç lu yu be li ne ka dar top ra ğa gömüp taş la ya rak öldürme (idam et me). 23

24 duy gu su dur. Âdem, ki min ne de di ği ne bak ma dan, sev gisi ni kut sal bir delilik say mış, cen ne ti sev gi li si nin ya nında bul muş tur. Kut sal lık, İs pan yol fi lo zof José Or te ga y Gasset nin de di ği gi bi, sev gi li bi zim ol du ğu za man, ya ni sev gi li ben, ben de sev gi li ol du ğum zaman ki ruh ha liy le va rı lan gi zem ci duy gu dur. İn san lık, Âdem ile Havva nın, cen net ka pı sın da recm edil me den pa ça yı kur tar ma sı na şük ret sin! Aş kı bir tut ku, be de nin ru ha etkimesi sa yan Descartes ın bu ko nu ya yak la şı mı da öz nel dir: Bir va kit ler şa şı ka dın la rı sev me ye meyilli ol du ğu nu ör nek gös terdik ten son ra, ne de ni ni bil me den bi ri ni sev me eği li mi gös ter di ği miz de, bu nun da ha ön ce sev miş ol du ğu muz bir nes ne de, o va kit ler de bi le ne ol du ğu nu bil me miş olsak da va r o lan bir şe ye ben zer bir ni te li ğin bu ki şi de de bu lun ma sın dan kay nak lan dı ğı nı dü şü ne bi li riz. Ve genel lik le bu bir ku sur dan çok bi zi aş ka çe ken bir ku sursuz luk ol sa da; ver di ğim ör nek te ol du ğu gi bi, za man zaman bir ku sur da ola bi le ce ği için, ak lı ba şın da bir in san, için de he ye can uyan dı ran ki şi nin bu nu hak edip et medi ği ni iyi ce tart ma dan bu tut ku ya ka pı lıp git me me yi görev bilmelidir, (s. 59) 1 der. Voltaire in Fel se fe Sözlüğü nden ya rar la na rak söy le ye yim, er kek kur ba ğa için pat lak göz lü di şi si, el bet te Ma rilyn Monroe dan da gü zel dir! Blon del, ko nu bü tün lü ğü nü ki tap la rın ge niş dün yası na ba ka rak sağ lı yor. Ko nu nun bir temel e otur ma sı, Blon del in bu in ce ele yip sık do ku yu cu üs lu bu na bağ lana bi lir. Bu ara da, çe vir men Es ra Erdoğan ın, kav ram la rı 1. Çe vir me nin, kav ram sal yo ğun lu ğu sağ la mak amacıyla ol mak yardımcı ey le mi ni üst üste kul lan ması, an latımsal yalınlığı bo zu yor. Adey lem le ri (hisset mek ten haz al mak tan, s. 23) art ar da kul lan ması da bu bağ lam da de ğerlen di ril me li dir. 24

25 açım la yı cı söz cük ler kul la na rak, ko nu ya açık lık ge tir diği ni de be lirt me li yim. Bu nu, çe vir me nin yal nız ca açınlanış, içkinlik, it kisel, duyumlarüstü, özgecilik, dellenmek, güç istenci, ayrıştırma vb. söz cük le ri kul lan ma sı na bağ la mı yo rum. Öz do ğan, ko nu ya uy gun kar şı lı ğı nı iyi dü şü ne rek seç ti ği kav ram la rın an lam ala nını da ge niş le ti yor. Adı Aşk olan bu ki ta ba ba ka rak, Pe ki, aşk ne? di ye so ran la rın, yüz ler ce ta nım ara sın da aşk ın tam bir ta nımı nı bu la cak la rı nı san mı yo rum. Bu da, duy gu dün yamız da ya şa dık la rı mı zı tam al gı la ma güç lü ğün den ge liyor. Şu da var ki, bel ki so mut bir ta nım bu lu na ma ya cak, ama da ha önem li si ola cak; duy gu la ra aşk di ye yer le şen kav ram ala nı ge niş le ye cek, bu me tin le ri oku yan lar, aşkın ne ol du ğu nun bi lin ci ne va ra cak lar. De ne me bağ lamın da dü şün sel yol cu lu ğa çı kan la rın, bi lim de ol du ğu gi bi, yo lu nun ke sin kav şak la ra uğ ra ma ya ca ğı açık tır. Böy le ba kı lır sa, ni ye, Stendhal in çiz di ği şu tab lo aşk olma sın? Dost la rı nız dan bi ri, bir av par ti sin de ko lu nu kı rar; se vi len bir ka dı nın si zin le il gi len me si ne tat lı şey dir! Hep onun la bir lik te ol mak ve onun si zi sev di ği ni her an gö rüyor olmak... (s. 94) İs ter se niz, aş kın ne ol du ğu nu an la mak için, Sa da kati sah te bir onur so ru nu ya pa lım, son su za dek tek bir tut ku ya gö mü lüp ka la lım ve he nüz gen ce cik ken, göz leri mi zi yu va la rın dan uğ ra ta bi le cek öte ki bü tün gü zel likle ri ka çı ra lım, oh ne âlâ! Ba na ge lin ce, gü zel lik, onu buldu ğum her yer de ken dim den ge çi rir be ni ve onun o uysal hid de ti ne ra hat ça bı ra kı ve ri rim kendimi, (s. 86) diyen Don Juan a (Mo lière) ku lak ve rin! Aşk, dokunmaktır, di yen, Lady Chatterley nin yaza rı D. H. Lawrence ı se lam la ma dan ge çe bi lir mi si niz?.. He le, Gü zel lik, onu ara ya na görünür, sö züy le Ki tap lar 25

26 Kitabı nı bi le ya rı yol da bı ra kan 4000 say fa lık Bin bir Gece Masalları nı na sıl gör mez den ge le bi li riz? 1 Gasset n in var dı ğı so nuç da göz den ka çı rıl ma ma lıdır: Sev gi, az rast la nan bir olay, an cak bel li ruh ya pı sında ki le rin ya şa ma yı uma bi le cek le ri bir duy gu dur. As lın da, ba zı bi rey ler de bu lu nan, nor mal de baş ka ye te nek ler le birlik te bah şe di len, ama tek ba şı na da gö rü le bi len öz gül bir ye te nek tir. Ger çek ten de âşık ol mak, ba zı ya ra tık lar da da bu lu nan ha ri ka bir ye te nek tir; tıp kı Tan rı ver gi si ko şuk düz me ye te ne ği, ken di ni kur ban ede bil me ru hu, ez gi ler ya rat ma esi ni, ki şi sel gö zü pek lik ye te ne ği, de ne ti mi ele al ma yı bil me be ce ri si gi bi. Her kes âşık ola maz; âşık olabil se ler de her han gi bi ri ne âşık ola maz lar. Bu ila hi olay, an cak ba zı güç lü ko şul la rın hem öz ne de hem nes ne de bu lun ma sıy la or ta ya çı kar. Çok az ki şi âşık ola bi lir; ge ne, çok az ki şi sev gi li ola bi lir. Sev gi nin, ken di ratio su (ak lı), ken di ya sa sı, hiç de ğiş me yen bir leş ti ri ci özü var dır ki bu, sa yı sız ah lak sal ay rım cı lı ğı ve de ği şe bi lir li ği, kut sal ya zıtı nın dı şın da bırakmaz. 2 Bun la rı gö rür se niz, aşk ko nu sun da bel ki o za man söy le ne cek sö zü nüz ola bi lir. İs ter söy le ne cek sö zü müz ol sun, is ter ol ma sın; aşk ın yo lu uzun dur. Bu yo lu aş tık tan son ra, sı ra, bit ki ler de için de, her ya ra tı ğın bir bi rin den al dı ğı haz la ra ge le cek... Aşk, sa na tın ku ca ğın da bü yür; Romeo nun Juliet e söy le dik le ri gi bi... Ya ray la alay eder, ya ra lan ma mış olan. (Ju liet yu kar da pen ce re de gö rü lür.) Dur, şu pen ce re den sü zü len ışık da ne? 1. Bin bir Ge ce Ma sal ları (8 ki tap), çev. Âlim Şe rif Ona ran, YKY, İstan bul José Or te ga y Gas set, Sev gi Üstüne, çev. Yur da nur Sal man, YKY (Co gi to), İstan bul 2004, s

27 Evet, ora sı do ğu, Ju liet de gü ne şi! Yük sel ey gü zel gü neş, öl dür şu kıs kanç ay ı, Bak na sıl da sa ra rıp so lu ver miş Tan rı ça ke der den (...) Tüm gök le rin en gü zel yıl dız la rın dan iki si, Yal va rı yor lar onun göz le ri ne iş le ri ol du ğun dan: Biz dö nün ce ye dek pa rıl da yın, di ye. Göz le ri gök te ol say dı, yıl dız lar da onun yü zün de; Utan dı rır dı yıl dız la rı ya nak la rı nın par lak lı ğı, Gün ışı ğı nın kan di li utan dır dı ğı gi bi tıp kı. Öy le par lak bir ışık çağ la ya nı olur du ki göz le ri gök te, Ge ce bit ti sa na rak kuş lar cı vıl da şır dı Sha kes pe are den çe vi ren: Özde mir Nut ku. 27

28 28

29 29