Teknolojik Gelişmeler ve Türkiye nin Teknoloji Geliştirme Koşul ve Olanakları

Transkript

1 TMMOB Ketsel ve Kırsal Ala Gelişme Stratejileri Semieri Ocak 1996 Akara Tekolojik Gelişmeler ve Türkiye i Tekoloji Geliştirme Koşul ve Olaakları H. Aykut Göker, Aralık 1995

2 Giriş Tartışacağımız kou, Tekolojik Gelişmeler ve Türkiye i Tekoloji Geliştirme Koşul ve Olaakları dır. Kou başlığıı geel bir saptamayı ve bu saptamada yola çıkılarak yapıla bir çıkarsama ile bir öeriyi içerdiğii düşüüyorum: [Düyada] tekolojik gelişmeler olmaktadır. Bu bir geel saptama... [O halde] Türkiye de tekoloji geliştirmek durumudadır. Bu bir çıkarsama... Buu koşul ve olaaklarıı irdeleyelim. Bu da bir öeri... Düyada tekolojik gelişmeler olmaktadır yoludaki geel saptamaı doğru bir saptama olduğu görüşüdeyim. Suuşumda, bu gelişmeyi biraz açmaya, daha somut bir bazda alatmaya çalışacağım. Türkiye de tekoloji geliştirmek durumudadır çıkarsamasıa katıldığımı da söyleyebilirim. Burada bu gerekirliliği tartışmasıa girmeyeceğim. Buu da geel bir doğru kabul ederek; düyadaki tekolojik gelişmelere ilişki saptamalarda sora, doğruda Türkiye içi koşul ve olaaklar irdelemesie geçeceğim. Düyadaki Tekolojik Gelişmeler Tekolojideki hızlı ve kapsamlı gelişmeler bugü heme herkesi gözlediği bir olgu. Bu gelişmelerle iç içe geçmiş olarak, ürü profilii ve üretimi dayadığı tekoloji tabaıı değişmekte olduğu da gözlee bir diğer öemli olgu... Bu olgular yumağıa yakıda bakıldığıda, taığı olduğumuz tekolojik gelişmeleri, ala ve kouları farklı bile olsa, birbirleriyle ilitili olduklarıı; ürü profilide ve üretimi tekoloji tabaıdaki değişimi de, esasıda, jeerik/yayılga karakterde, yei birkaç tekolojide kaydedile köklü gelişmelere dayadığıı görmek mümkü. Pratikte, bizim farklı üretim kesimleride, farklı üretim yötemi ya da ürülerde algıladığımız gelişmeleri ya da yeilikleri ardıdaki tekolojiler ya doğruda bu jeerik tekolojileri kedileridir; ya türevleridir; ya da kedi aralarıdaki kayaşmalarda - tekolojiler arası füzyoda- doğa melez tekolojilerdir. Yaşamakta olduğumuz, kapsamlı ve hızlı tekolojik değişim sürecii, tarihsel gelişmei bezeri evreleriyle karşılaştırmalı olarak, pek çok iktisatçı tarafıda yapılmış, so derece yetki, kuramsal çözümlemelerii burada yielemeyeceğim; bular biliiyor. Koumuz açısıda üzeride duracağım okta, bu değişim sürecii dayadığı jeerik tekolojiler, buları temel karakteristikleri, taşıdıkları diamik ve gelişme doğrultularıdır. Güümüzde üretimi tekoloji tabaı ve ürü profili, başlıca şu jeerik tekolojileri belirleyici etkisiyle değişime uğramaktadır: (i) Eformasyo tekolojisi, (ii) İleri malzeme tekolojileri ve (iii)yei biyotekoloji-ge tekolojisi. 2

3 Bu üç kategoriye, yei eerji tekolojileri gibi, jeerik karaktere sahip başka kategorileri de eklemek mümküdür. Ama, burada, etkileri bugü çok daha geiş ölçüde hissedile ilk üçü üzeride durmakla yetiilecektir. Sayılalar içide başta olaı eformasyo tekolojisidir ve bu tekolojii ekoomik faaliyet alalarıda ve toplumsal yaşamdaki etkileri, İgiliz Saayi Devrimi i ve bu devrimi tekoloji tabaıı oluştura buhar tekolojisii etkileriyle eş tutulmaktadır. Bu edeledir ki bu tekoloji temelide biçimlee yei bir toplum yapısıa -eformasyo toplumua- geçişte söz edilmektedir. İddia ve emareler odur ki, biyotekoloji ve ge tekolojisi de, 21. Yüzyıl ilk çeyreğide, bugü eformasyo tekolojisii oyadığı rolü oyamaya başlayacaktır. Özetle söylemek gerekirse, çağımızda söz kousu jeerik tekolojilere egeme olmak, ülkeler açısıda, uluslararası areada rekabet üstülüğüe sahip olmak; dolayısiyle de düya imetlerii paylaşımıda asla payıı almak alamıa gelmektedir. Buu içidir ki, tekolojik gelişmeler derke bu gelişmeleri kayağıı oluştura, jeerik tekolojiler üzeride durmak; buları potasiyelii, hagi değişim ve gelişim diamiklerii yarattıklarıı iyi kavramak gerekir. Öreği, bugü kapitalist sistemde iş sürecii öemli değişikliklere uğradığı ve yeide biçimlemekte olduğu, heme heme bütü müelliflerce kabul olua ve gözlee bir olgudur. Değişimde öe çıka motif esek üretimdir. Ama kouya yakıda bakıldığıda, esek üretimde belirleyici tredi, esek otomasyoa gidiş olduğu ve esek otomasyou da, giderek, sistemsel bir boyut kazadığı, yai tek bir üretim makia ya da badıı çok öteside üretim sürecii bütüüü, bütü bir üretim sürecii kapsar hale geldiği açıkça görülecektir. Tasarım departmaıı, üretim departmaı elemalarıyla birlikte - cocurret egieerig de söz ediyorum- ve bilgisayar destekli tasarım olaaklarıda yararlaarak geliştirdikleri birde çok yei tasarımı, kısa süreli teslimat değişikliklerie göre düzelemiş esek bir programa göre, üretim batlarıa/makialarıa otomatik olarak beslemesi, kouya ilişki tipik bir örektir. Bu öreği, daha somutta, haftada 2500 adet baskı devre kartı ürete; ama, buu, 1327 farklı kompoet kullaarak 64 farklı kofigürasyoda yapabile bir üretim birimi olarak tasavvur edelim. İşte, burada sözüü ettiğimiz esek otomasyou ardıdaki tekoloji eformasyo tekolojisidir (TÜBİTAK, Eylül 1994). Eformasyo tekolojisie Türkiye de çok farklı alamlar yüklediği ve üzeride durduğumuz kou açısıda da kritik öemde olduğu içi, kavramsal açıda berraklık sağlayabilme umuduyla, bazı taımlar vermeye çalışacağım: Eformasyo ya da Eformasyo Tekolojileri Dediğide Ne Alamak Gerekir? Eformasyo, bir sistemi, kedi durumuu başka bir sisteme bildirmesi olarak taımlaabilir. Bu bildirme, sistemi alacağı her durum içi ayrı bir biçime girebilecek bir işaret (siyal) aracılığıyla gerçekleştirilir. [Bu koudaki taım ve termioloji içi bkz. Meyda Larousse.] Bir başka deyişle, eformasyo dediğide, yalızca dil alaıda olduğu gibi bir bildirme değil, siberetikle birlikte kazadığı yei alam doğrultusuda, fiziksel bir uyarı da alaşılır (Akarsu, B., 1975). Eformasyo kavramı, bildirme edimi (fiili) souda elde edile veriye, üzeride uzlaşmaya varıla kurallarda yararlaılarak yöeltile (atfedile) alamı da içerir (TDK., Bilişim Terimleri Sözlüğü). 3

4 Eformasyo kavramıa, taımsal açıda biraz daha yaklaşabilmek içi, bir sistemi, kedi durumuu başka bir sisteme bildirmesi olgusuu, geelde, hagi süreci parçası olduğua bakmak yararlı olacaktır. Bilidiği gibi,...bütü calı sistemler, kedi yaşam düzelerii korumak ve varlıklarıı sürdürebilmek içi, madde ve eerjiyi işlemek zorudadırlar. Madde ve eerjii işlemesi, deetimi gerektirir; böylesi bir deetim ise eformasyou... (Beiger, J.R., 1986). Gerçekte de, eformasyo olmaksızı, ya da daha açık bir deyişle, bir sistemi durumua ilişki verilere sahip olumaksızı, o sistemi bir başka sistemce deetleebilmesi olaaksızdır. Burada deetim (kotrol) sözcüğü, e geel alamıyla, öcede belirlemiş bir hedefe doğru amaçlı etkilemeyi belirtir. (Beiger, J.R., 1986). Böylesi bir etkilemei olabilmesi içi, etkilemek istee sisteme etkii iletilmesi; bu ileti soucuda sistemi durumuda meydaa gele değişikliğe ilişki eformasyou deetleye sisteme geri beslemesi (feedback); bu yei eformasyou, deetleye sistemce işleerek, hedef verileriyle karşılaştırılması gerekir. Kısacası, deetim içi esas ola eformasyou iletilmesiyle [Fr.İg. commuicatio] birlikte işlemesii de [Fr. traitemet de l iformatio; İg. data processig] gerektiği çok açıktır. Bütü bu saptamalarda hareketle, eğer biz, bir deetim tekolojiside söz edeceksek; bellidir ki, bu tekolojii temelii eformasyou iletilmesi ve işlemesi tekolojisi; kısaca söylersek eformasyo tekolojisi oluşturacaktır. Esek üretim/esek-sistemik otomasyo da bütüüyle bir deetim soruudur ve bugü bu düzeyde deetime olaak vere tekoloji, mikroelektroik, komüikasyo/telekomüikasyo ve bilgisayar tekolojileri tabaıda yeide biçimlee, güümüz eformasyo tekolojisidir. Taımlarsak, eformasyo tekolojisi, eformasyou, sistemik deetim başta olmak üzere, belli amaçlar çerçeveside, iletilmesii, işlemesii, saklamasıı ve bu işlevleri yerie getirecek yötem, aygıt ve sistemleri gerekli yazılımlarıyla birlikte geliştirilmesii bilgi ve deeyimii ifade eder. Bugü eformasyo tekolojisi, deetimde, zama, mekâ ve coğrafi uzaklık faktörlerii getirdiği sıırlamaları da ortada kaldırmayı; ses, görütü, hareketli görütü, veri (data) biçimideki eformasyo aktarımlarıı tek ve esek (programı değiştirilebilir) bir şebeke içide tümleştirmeyi mümkü kılacak bir boyut kazamıştır. Telematik terimi gelie bu yei boyutu alatmaktadır (TÜBİTAK, Eylül 1994; BTSTP, Mayıs 1995). Saayi toplumları, üretim sürecii ve toplumsal yaşamla ilgili diğer süreçleri öcede belirlemiş amaçlar doğrultusuda deetleebilmesi içi mükemmel olaaklar sua bu tekoloji -eformasyo tekolojisi- temelide yeide biçimlemekte; eformasyo toplumua evrilmektedir. Bu evrilmei ve geleceği eformasyo toplumuu belkemiğii oluşturacak, ulusal-yüksek hız eformasyo şebekelerii ve bu şebekeler üzeride verilecek telematik hizmet -telematik deetim- ağlarıı işaı içi ABD ve Kaada da AB ülkelerie, AB ülkeleride Japoya ve G.Kore ye kadar, bütü saayileşmiş ülkelerde düğmeye basılmıştır. Öreği, Güey Kore, Ulusal Eformasyo Altyapısıı 2015 yılıda tamamlamayı amaçlamakta ve buu içi 55,8 Milyar ABD $ lık yatırım yapmayı ögörmektedir. Bu tamamladığıda tüm kamu daireleri, üiversiteler, araştırma merkezleri ve firmalar fiber optik kablo ile bağlamış ve Gbps (giga bits per secod) mertebesideki hızlarda çokluortam iletişimie geçmiş olacaktır. Bu projei 1997 souda tamamlaacak ilk aşamasıda 80 ket Mbps (mega bits per Secod) hızıda fiber optik kablo ile bağlaacaktır. İkici aşamada tüm ülkeyi kapsaya tele-tıp, tele-öğreim, elektroik kütüphae hizmetleri ve coğrafi eformasyo hizmeti gerçekleşmiş olacaktır. Bu aşamada 2,5 Gbps 4

5 hızıda ATM (Asychroous Trasfer Mode) ağı da kurulmuş ve 2015 yılıa gelidiğide bu altyapı 10 Gbps hızıa çıkmış olacaktır (TÜBİTAK, Hazira 1995). Türkiye de lâfı çok edile ve çoğu zama da bilgi toplumu olarak Türkçeye aktarıla eformasyo toplumu u, dayadığı bu tekoloji tabaıyla ve dayadığı tekolojii iteliğiyle birlikte kavrarsak kouya ilişki düşücelerimizi biraz daha berraklaştırabileceğimiz kaısıı taşıyorum. Yie ayı açıda, bir oktaya daha işaret etmek gerekir: Bugü eformasyo tekolojisii aa bileşeleride birii mikroelektroik temelli bilgisayar tekolojisi oluşturmaktadır. Mikroelektroik tasarıma dayalı bilgisayarları XXI. yüzyıl ilk çeyreğide de egemeliklerii sürdüreceği yöüde tahmiler vardır. Acak, bugü pek çok laboratuvarı kuvatum mekaiği ya da moleküler biyoloji ile optik presiplerie göre işleye yei bilgisayar kuşakları üzeride çalıştığı bilimektedir. Kuvatum mekaiği ile optik presiplerie göre işleye bilgisayarlarda, lazer ışıı yardımıyla eerji düzeylerii değiştire atomlarda yararlaılacaktır. Moleküler biyoloji ile optik presiplerie göre işleyecek bilgisayarlarda ise, ışığa göre kofigürasyouu değiştire biyolojik moleküller yardımıyla veriler depolaacak ve işleebilecektir. Elektroları yerii fotoları alacağı bu tür sistemlerde kullaılacak moleküller ise, ge tekolojisii esaslarıa göre tasarımlaıp üretilmiş mikroorgaizmalar yardımıyla setezleecektir. Optik bilgisayarlar ya da başka yei bilgisayar kuşakları veri işlemede çok daha yüksek hızlar, veri depolamada çok daha büyük kapasiteler ve çok daha ileri düzeyde süreç deetim yeteeği demektir. Burada asıl belirtmek istediğimiz okta, güümüzü egeme tekolojisi ola eformasyo tekolojisii de (tekoloji füzyoua dayalı olarak) daha mükemmele doğru kedi içide sürekli evrilmekte olduğudur. Bu evrime ilişki olarak verdiğimiz örekte sözü edile ışığa duyarlı biyomolekülleri, bugü hem yei biyotekoloji-ge tekolojisi hem de ileri malzeme tekolojilerii koularıda birii oluşturduğuu altıı çizerek, şimdi de bu jeerik tekolojilerde biraz söz edelim. İleri Malzeme Tekolojileri Kavramsal açıda alayış birliğie ulaşmak içi kouya yie bir taımla girmekte yarar vardır: İleri malzeme tekolojilerii, - üretim sürecide prodüktiviteyi; ürüde kaliteyi ve tekik performası yükseltmek; - yaşam kalitesii yükseltmei gereklerii yerie getirmek; bua paralel olarak çeşitlee ve düzeyi yüksele kişisel gereksimeleri karşılamak (iklime duyarlı dokumalara ola gereksiim v.b.); - doğal çevreyi koruyabilmei gereklerii yerie getirmek (biyolojik olarak çözüebilir malzemelere; eerji kayıplarıı azaltıcı malzemelere ola gereksiimler v.b.); - yeilemesi mümkü olmaya doğal kayakları ömrüü uzatmak; buları yerie geçecek yeileebilir kayaklar yaratmak; 5

6 - tekolojii diğer alalarıdaki gelişmeleri gereklerii karşılamak (ışık şiddetie göre kofigürasyouu değiştire biyomolekülleri elde edilmesi gibi) ve bezeri amaçlarla geliştirile tekolojiler olduğuu öcelikle belirtmek gerekir. Bu amaçlara yöelik olarak; - ileri düzeyde işlevlilik; işlev çeşitliliği ve işlevleride tümleşiklik, - taımlaa amaç, işlev ve iteliklere uygu olarak tasarımlaabilirlik ve üretilme sürecide, mikroyapı açısıda, yüksek hassasiyette deetleebilirlik özelliklerie; - mekaik, ısıl, elektriksel, mayetik, optik, kimyasal, biyolojik v.b. işlevler bakımıda üstü itelik ve yüksek tekik performasa sahip malzemeleri tasarımlamasıa ve üretilmesie olaak vere tekolojiler, ileri malzeme tekolojileri olarak taımlaabilir. İleri malzeme tekolojilerii kousuu oluştura ürü kategorileri: i) İleri metalik malzemeler/süperalaşımlar, ii) İleri seramikler (mühedislik seramikleri), iii) İleri polimerler (mühedislik polimerleri), iv) Kompozitler (polimer, metal ya da seramik matriks/karbo, cam, aramid, bor ya da seramik lif kombiasyoları), v) Süperiletkeler/yei yarıiletkeler, vi) Optoleketroik malzemeler/optik lifler ve vii) yei biyomedikal malzemeleri kapsamaktadır. Verile taım ve bu kategorilerde de çıkarılabileceği gibi, söz kousu malzemeleri bilgi muhtevaları (bilim ve tekoloji muhtevaları olarak da okuabilir) yüksektir ve ileri malzeme üretim süreçleri yüksek katma değer yarata süreçlerdir. İşlevleri ve kapsadıkları ürü yelpazesi açısıda işaret ettiğimiz oktalar, ileri malzeme tekolojilerie atfedile öem kousuda yeterice bilgi verecektir. Özetle söylemek gerekirse, ileri malzeme tekolojileri, bilie malzemeleri çok daha üstü iteliklere sahip kılma ya da mevcutları yerie çok daha üstü itelik ve işlevlere sahip yeilerii tasarımlama potasiyelii içermekte ve uygulamada elde edile souçlar, gerçekte de böylesi bir potasiyeli varlığıı kaıtlamaktadır. Bilie ürüler, ileri malzeme tekolojileri bazıda büyelerii bütüüyle değiştirme yoludadır. Öreği, geleceği temiz otomobilleri, imal edildikleri malzemede kulladıkları yakıta kadar, bugükü otomobillerde çok daha farklı 6

7 malzeme karakteristiklerie sahip olacaklardır ( İleri Malzeme Tekolojileri içi bkz. BTSTP, Eylül 1995). Yei Biyotekoloji Biyotekoloji, maddei biyolojik usurlarla işlemesi yoluyla üretimde buluabilmei yötem ve araçlarıı tasarımlama ve bu tasarımları gerçekleştirmei bilgisi olarak taımlaabilir. Ortaya çıkışı çok eskiye dayaa geleeksel fermatasyo tekikleri ya da bazı üretim süreçlerii belli aşamalarıda mikroorgaizma ya da ezimleri kullaılması gibi tekikler, taım itibariyle, biyotekolojii ürüleridir. Ama so yirmi yıldır, moleküler biyoloji ve ge tekolojisi alalarıda kaydedile büyük gelişmeler, biyotekolojideki hızlı değişim ve ilerleyişi itici gücü olmuş ve bu tekoloji, giderek, çok daha fazla sayıda saayi ve hizmet sektörüü kapsar ve etkiler hale gelmiştir. İsa sağlığıda tarıma, kimya mühedisliğide çevre korumaya, gıda üretimide eerji üretimie kadar yaşamı pek çok alaı bu tekolojii kapsamıa girmiştir. Yei biyotekoloji bugü, rekombiat DNA, hücre füzyou gibi tekikleri ürete bir tekoloji alaıdır ve calıları ge yapılarıı iceleme ve bu yapıya müdahale ile olara istee özellikleri kazadırma ya da belirlee amaç ve işlevlere uygu yei calılar tasarılama ve üretme, bu tekolojii başlıca koularıda birii oluşturmaktadır. Söz kousu tekolojii ilgi alalarıı ya da sıırlarıı hagi alalara doğru ötelediğii alatabilmek içi İsa Geom Projesi i yaklaşık beş yıl öce ABD, AB ve Japoya da başlatılmış olduğua ve hale, bir mega sciece projesi olarak, uluslararası işbirliği çerçeveside yürütüldüğüe işaret etmek gerekir. Projei taımlaa amacı, o-o beş yıllık bir süre içide isa kromozomlarıı haritalaması, gelerii taımlaması ve isalarda hastalıklara ede ola geleri belirlemesidir. Beklee odur ki, özellikle ge mühedisliğie özgü tekikleri üretme bağlamıda yei biyotekoloji ya da doğruda ge tekolojisi, başta da belirtildiği gibi, XXI. Yüzyıl ı ilk çeyreğide, eformatiği bugükü rolüü oyar hale gelecektir ( Yei Biyotekoloji içi bkz. BTSTP, Ekim 1995). Jeerik Tekolojiler ve Yei Sihirli Sözcük: Iovatio Düyadaki tekolojik gelişmeleri aa çizgilerii ve bu gelişmeleri dayadığı ortak zemii belirleye tekoloji kategorilerie işaret ettikte sora, bu tekolojileri toplumsal açıda e ifade ettiği ve e tür toplumsal/kurumsal düzelemeleri de birlikte getirdiği birkaç oktada özetleebilir: (i) Ürü profil ve karakteristikleri, üretim yötemleri ve üretim orgaizasyoua ilişki yötemler, söz kousu tekolojiler tabaıda, hızla değişime uğramakta; yei ürüler, yei üretim yötemleri ortaya çıkmaktadır. (ii) Bu bağlamda, Fordist iş süreci ve bu sürece özgü ormlar değişime uğramaktadır. (iii) Yeide biçimlee iş sürecide, üretim ideolojisii belirleye sihirli sözcük iovatio, Türkçe deki karşılığıyla, yeilik tir; ürüde yeilik, üretim yötemide yeilik, iş orgaizasyouda yeilik... İster artımsal düzeyde isterse kökte olsu, yeilik üretmek, iş sürecii temel güdüleyicileride biri halie gelmiştir. 7

8 So zamalarda,bu sihirli sözcüğe başka sihirli sözcükleri de eşlik ettiği görülmektedir: çevre dostu tekolojiler, temiz tekolojiler... Yei şiar, kirliliği ürettikte sora temizlemek değil, kirliliği hiç üretmemektir ( Temiz Tekolojiler ve gelişmekte ola ülkeler üzerideki etkileri içi bkz., Luke, R., ve diğerleri, Nisa 1995). Bu bağlamda iovatio yei bir boyut kazamıştır: çevreyi kirletmeyecek ürüleri (temiz yakıt, temiz otomobil, gürültüsüz uçak v.b.), çevreyi kirletmeyecek üretim yötemlerii geliştirilmesi... (iv) Yeilik yöelimii gereklerii ülke çapıda yerie getirmeyi sağlayacak yei kurumsal yapılamaı adı, ulusal iovatio sistemidir. Bu sistemi aa damarlarıı araştırmageliştirme (AR-GE) ve eformasyo ağları oluşturmaktadır. Bu ağlar üzeride yer ala kurumlar (öreği, üiversitelerle saayi kuruluşları; kamuu AR-GE birimleriyle özel sektör saayi kuruluşları) arasıdaki ilişkiler yeide taımlamaktadır. Rekabet öcesi araştırma ortaklıkları, rekabet içide işbirliği bu tür yei ilişkileri alata kavramlardır. Sistem, AR-GE faaliyetii devletçe desteklemesie ve bu faaliyet souda doğa fikri mülkiyet haklarıı korumasıa ilişki yei kurumsal düzelemeler yaıda, özel girişimcileri doğruda tekoloji alaıdaki yaratıcılık ve atılımlarıı desteklemeye yöelik, risk sermayesi kuruluşları gibi, yei fiasma kurumlarıı da içermektedir. AR-GE i devletçe desteklemesi ve fikri mülkiyet haklarıı koruması kousudaki yei yaklaşım Uruguay Turu Nihaî Seedi ile, uluslararası hukuk açısıda da sağlam bir zemie oturtulmuştur. Bu seet ile, öreği özel sektör kuruluşlarıı AR-GE harcamalarıı % 75 e kadar ola bölümüü devletçe karşılaması, serbest ticaret izamı açısıda karşı tedbir almayı gerektirmeye üç subvasiyo alaıda biri halie getirilmiştir. (Diğer iki ala ise, mevcut tekolojileri temiz tekolojiler bazıda yeilemesie yöelik yatırımlar ve geel bir bölgesel kalkıma yaklaşımı çerçevesie gire dezavatajlı bölgelerdir.) (v) İş sürecideki yei biçimleiş, ulusal iovatio sistemide olduğu gibi, yei kurumsal yapılar, ilişkiler yaratmakta ya da mevcut kurumsal / toplumsal yapıları, şu ya da bu ölçüde, değişime uğratmaktadır. (vi) So bir okta olarak, güümüzü jeerik tekolojileri tabaıdaki bu yeide biçimleişi, so çözümlemede, bir iktisadi sistemi sürdürmeye, ou yeide üretmeye yöelik olduğuu belirtmek gerekir. Sisteme dahil ülkeler ve bu sistem içide yer ala tek tek firmalar söz kousu olduğuda ise, güümüz jeerik tekolojilerie egeme olmak ve bu tekolojiler tabaıda iovatio yeteeğii kazamak sistemi sürdürmei öteside, sistem içide kedi varlığıı sürdürebilmei ve düya imetlerii paylaşımıda kedi çıkarlarıı koruyabilmei olmazsa olmaz koşulu halie gelmektedir. Bu yaşamsal öem edeiyledir ki, jeerik tekolojilere egeme olmak, bu alalardaki egemeliği ve iovatio yetkiliğii sürdürmek soruu, serbest piyasa güçleri i çözümüe bırakılmamış; ulusal pla ve stratejiler çerçeveside ele alıır hale gelmiştir. Böylesi bir süreçte artık, devlet içi yei bir misyo, yei bir rol söz kousudur. Tekolojik gelişmeleri ya da bu gelişmeleri altıda yata jeerik tekolojilerle bağlatılı olarak, toplumsal-kurumsal boyuta yasıya değişime ilişki bu çok kısa değimede sora, gelelim Türkiye ye... Türkiye i Tekoloji Geliştirme Koşul ve Olaakları Bilim ve tekoloji söz kousu olduğuda, Türkiye i, yer aldığı sistem içideki diğer ülkelerde (diğer OECD ülkeleride ya da G.Kore, Tayva gibi yei saayileşe ülkelerde) çok daha farklı 8

9 bir tutum izlediği görülüyor. Türkiye i tekoloji geliştirme koşul ve olaaklarıı irdelerke, öce, bu farklılığı ortaya koymakta yarar vardır. Gözlee farklar birkaç oktada toplaabilir: (i) Türkiye, bilim ve tekoloji yeteeğii yükseltebilme ve bu çerçevede güümüzü jeerik tekolojilerie egeme olma, bu tekolojiler tabaıda iovatio yeteeğii kazama kousuda, sistem içideki diğer ülkeleri aksie, hiç aceleci değildir ve olarda bir hayli geride kalmıştır. Ne toplum katlarıda e de siyasi partiler düzlemide, gecikildiği içi edişe duyulduğu izleimii almak mümküdür. Siyasi kadroları, zama zama, bilim ve tekolojiye öem verilmesi gereğii vurgulamalarıa karşı, bu yalızca, altı boş siyasi bir söylem düzeyide kalmakta; hatta, çoğu zama, siyasi bir prim getirmeyeceği kaısıyla olsa gerek, bilim ve tekoloji kouları, bütüüyle siyasi güdemde düşürülmektedir. (ii) Bu geel gözlemi doğrulaya kaıtlar ortadadır: - Sistem içide yer ala diğer ülkeleri hepsii, bilim ve tekoloji alaıda uyguladıkları ulusal bir politikaları; ulusal hedefleri, bu hedeflere erişmek içi izledikleri ulusal strateji ve plaları vardır. Türkiye i ise, herhagi bir hükümet programıı ya da siyasi bir programı parçası olarak beimsemiş ve uygulamaya komuş, ulusal bir bilim ve tekoloji politikası yoktur. Bu saptama, Türkiye de, ülkei bilim ve tekoloji yeteeğii yükseltmeye yöelik politika ya da strateji öerileri olmadığı alamıa gelmemektedir. Öeriler vardır, hükümetlere suula tasarılar vardır; ama bular siyasi bir program halie döüşmemekte ve hayata geçmemektedir. Bu tasarılarda biri, 1980'li yılları başıda, döemi ilgili Devlet Bakaı'ı eşgüdümüde, 300 kadar bilim adamı ve uzmaı katılımıyla hazırlaa Türk Bilim Politikası: tür. Bu dokümala, ilk kez, ayrıtılı bir bilim ve tekoloji politikası ortaya komaya çalışılmıştır. Burada tekoloji kousu da bir aa motif olarak ele alımış ve öcelik verilecek tekoloji alaları belirlemiştir. Bu yei yaklaşım, bilim ve tekoloji politikalarıı, ekoomii yöetimide ve toplumsal yaşamı başlıca etkilik alalarıı düzelemeside rol ala usurları da (ilgili baka ve üst düzey bürokratlar, hükümet dışı kuruluş temsilcileri v.b.) katılımıyla belirlemesie olaak taıya yei bir kurum yaratmıştır: Bilim ve Tekoloji Yüksek Kurulu (BTYK). Ne var ki, Türk Bilim Politikası: hayata geçirilememiştir. 1983'te kurula, acak, ilk toplatısıı 9 Ekim 1989'da, ikicisii ise 3 Şubat 1993'te yapabile, o güde bugüe bir daha toplaamaya BTYK'ya da işlerlik kazadırılabildiği söyleemez. Hale, Türkiye'i Bilim ve Tekoloji Politikası kousudaki resmi doküma, BTYK'ı ikici toplatısıda karar altıa alıa Türk Bilim ve Tekoloji Politikası: 'tür. Altıı çizerek belirtmek gerekir ki, devleti üst düzeyde yetkili bir kurulu, kedisie suula bir tasarıyı, bu dokümala, uygulaması gereke bir karar halie döüştürmüştür. Üstelik bu dokümada ifadesii bula politika 1995 başlarıda Yüksek Plalama Kurulu'ca VII. Beş Yıllık Pla Döemide Öcelikle Ele Alıması Ögörüle Temel Yapısal Değişim Projeleri Kapsamıdaki Bilim ve Tekolojide Atılım Projesi Çalışma Komitesi Raporu (24 Şubat 1995) ile geliştirilerek somut bir zemie oturtulmuş ve bu proje VII. Beş Yıllık Plâ'ı aa ekseleride birii oluşturmuştur. Ama, söz kousu projeyi, Pla dokümaıı sayfalarıda alıp hayata geçirecek bir siyasi sahip ya da kararlılığı var olduğua ilişki güçlü bir kaıt heüz ortaya çıkmamıştır. - AR-GE faaliyeti, sisteme dahil bütü ülkelerde, devletçe e çok desteklee, devleti e çok subvasiyo sağladığı aladır. Ama, Türk takımlarıı yurt dışıdaki maçlarıı 9

10 izlemeye gidiş dahil, akla gele heme her alada teşvik edici ölemler uygulayagelmiş ola Türkiye, acak geçe yıl, 1 Hazira 1995 te, diğer ülkelerdekiyle karşılaştırılabilir çapta bir AR-GE desteği uygulamasıı başlatabilmiştir. Bu da acak, Uruguay Turu Nihaî Seedi i devlet subvasiyolarıa ilişki düzeleyici hükümlerie ve AB mevzuatıa uyum yaklaşımı çerçeveside güdeme gelmiştir; içsel bir diamik, öreği, saayi kesimii baskısı soucu değil... - Sistem içideki diğer ülkelerle karşılaştırıldığıda, Türkiye i, kedi ulusal iovatio sistemii kurmada çok gerilerde kaldığı; bu sistemi oluşması içi, TÜBİTAK ve TTGV gibi kurumları ve bazı üiversiteleri gösterdiği çaba dışıda, kouu ulusal düzeyde, bir bütü olarak ele alımadığı; hatta, kouya yakı olması gereke pek çok çevre içi, kavramı kedisii bile yei olduğu bilie bir gerçektir. - Sistem içideki bütü diğer ülkeler, ulusal iovatio sistemlerii ayrılmaz bir parçası ola ve buda da öte, kedilerii, geleceği eformasyo toplumua taşıyacak, ulusal eformasyo şebekelerii, hazırladıkları master plalar-eylem plaları çerçeveside kurmaya başlamış ve bu ülkelerde, bu atılımı fiili sahipliğii iş başıdaki hükümetler, siyasi liderler üstlemişke Türkiye deki siyasi partiler, böylesi bir altyapı ve buula ilitili ulusal bir master pla gereği üzeride, heüz herhagi bir berrak fikre sahip değillerdir (BTSTP, Mayıs 1995; TÜBİTAK, Hazira 1995). Türkiye i bilim ve tekoloji yeteeğii geliştirme kousudaki, pek de duyarlı olmaya yaklaşımıı doğrulayacak başka pek çok kaıt buluabilir. GSYİH de AR-GE harcamalarıa ayrıla pay, özel sektör saayi kuruluşlarıı toplam AR-GE harcamaları içideki payı, 1000 faal üfus başıa düşe bilim adamı sayısı gibi verilerle de bu durum kaıtlaabilir. Ama, sayısal verilere girilmeksizi de, burada işaret edile kaıtlarda yola çıkılarak, ayı iktisadi sistem içide yer ala diğer ülkelerle Türkiye arasıdaki, bilim ve tekoloji kousua yaklaşımla ilgili temel farkı ortaya koymak mümküdür: Bu fark, ülkei bilim ve tekoloji yeteeğii yükseltmek ve düya tekolojisii yakalamak fikrii, Türkiye de, başta saayi kesimi olmak üzere, toplumu doğruda ilgili katmalarıda yeterice sahipleile bir fikir halie gelmediği oktasıda düğümlemektedir. Bu böyle olduğu içidir ki, bu fikri siyasi partiler -siyasi iktidardüzlemide sahibii bulmak da pek mümkü olmamaktadır. Eğer, Türkiye de bu fikre sahip çıkması düşüülebilecek bir toplum katmaı olarak, öreği saayi kesimi, buu yapmış olsaydı; taım gereği, bu fikri siyasi platformda da yasıması olur ve e az bir partii siyasi programıda bu husus yer alabilirdi, diye düşümeye hakkımız var, saıyorum. Burada geliecek okta çok açıktır: İlgili toplum katmalarıca sahipleile bir hedef halie döüştürülemediği sürece, Türkiye i tekoloji yeteeğii yükseltmek, çağı jeerik tekolojileri tabaıda iovatio yeteeğii kazamak ve düya tekolojisii yakalamak - ya da kou başlığıyla söylersek; Türkiye de tekoloji geliştirmek- gibi, makro plada, çok taraflı ve geiş kapsamlı düzelemeleri gerektire bir atılımı gerçekleştirmek mümkü değildir. Özetle, Türkiye de tekoloji geliştirmei ö koşulu, buu, başta saayi kesimi olmak üzere, ilgili toplum katmalarıca beimsee bir hedef halie gelmesi ve bu hedefi geiş halk kesimlerice kabulleile bir siyasi programa döüştürülmesidir. Bu ö koşulu gerçekleşmesi mümkü mü? Soruya özellikle de bu kouda so derece öemli bir role sahip bulua saayi kesimi açısıda bir yaıt verilebilir mi? 10

11 So zamalarda, saayii bazı kesimleride, AR-GE ye yöeliş kousuda, belli bir yaklaşım, belli bir kıpırdama olduğuu söylemek mümkü. Bu kesimleri, özellikle, kulladıkları üretim yötemleride ya da ürettikleri ürüde yeilik yapabilme yeteeği kazama (böylesi bir yeteeğe sahipseler buu geliştirme) yöüde ciddi bir çaba gösterdikleri gözleiyor. Kedi AR-GE birimlerii kura firmalar var. Saayi kuruluşlarıı proje bazıdaki AR-GE harcamaları içi devletçe sağlaacak desteği, bu saayi kesimleride oldukça geiş bir ilgi yarattığı ve bir hareketleme meydaa getirdiği de bir gerçek. Acak, bu tür gelişmeler yaıda, Türkiye deki pek çok saayi kuruluşuu, yabacı firmalarla, özellikle de AB firmalarıyla, geçmişte gele ortaklık bağlarıı buluduğuu ya da belli bir etegrasyoa sahip buluduklarıı ve gereksiim duydukları tekolojiyi Türkiye de geliştirme olaaklarıı arama yerie, bu gereksiimlerii yabacı ortakları kaalıyla karşılama yöüde bir strateji izlediklerii göz ardı etmemek gerekir. Bu tür kuruluşlarda bazılarıı Türkiye de kurulu AR-GE birimlerii ise, geellikle, yabacı ortağı kedi AR-GE ağıda, yalızca bir taşero birim olarak yer aldığı biliiyor. Kaldı ki, Gümrük Birliği koşullarıda pazar paylarıı güvece altıa almak ve buu içi gereksiim duydukları tekolojiyi edimek üzere, yabacı firmalarla evliliğe gide yerli firmaları sayısıı hızla arttığı da bir gerçek. Saayi kesimide ortaya çıka bu tablo araa ö koşulu sağlar mı? Yerli saayi şirketlerii uluslararası evlilikler kousudaki yaklaşımlarıı ve imzalaa evlilik seetlerii muhtevalarıı bu soruu yaıtıı öemli ölçüde etkileyeceği muhakkaktır. Ama, uutulmaması gereke okta, bilim ve tekoloji kousuu, aslıda toplumu bütü kesimlerii ve çok yakıda ilgiledirdiğidir. Kou herkesi ilgiledirir; çükü bilim ve tekolojide yetkilik, yalızca ülke saayiii değil, bütü bir ülkei uluslararası areadeki koumuu ve geleceğii belirleyecektir. Bu açıda, araa ö koşulu sağlayabilmek, bilim ve tekoloji kousuu bütü boyutlarıyla siyasileştirmeye ve bu kouya sahip çıkacak toplumsal aklı üretmeye bağlıdır. 11

12 KAYNAKÇA Akarsu, Bedia, Prof.Dr., Felsefe Terimleri Sözlüğü, TDK Yayıları, 1975 Beiger, James, R., The Cotrol Revolutio: Techological ad Ecoomic Origis of the Iformatio Society, Harvard Uiversity Press, Cambridge, Massachusetts ad Lodo, 1986 Bilim-Tekoloji Saayi Tartışmaları Platformu (BTSTP), Eformatik Alaıa Yöelik Bilim, Tekoloji ve Saayi Politikaları Çalışma Grubu Raporu., Mayıs 1995, Akara. Bilim-Tekoloji Saayi Tartışmaları Platformu (BTSTP), İleri Malzeme Alaıa Yöelik Bilim, Tekoloji ve Saayi Politikaları Çalışma Grubu Raporu., Eylül 1995, Akara. Bilim-Tekoloji Saayi Tartışmaları Platformu (BTSTP), Geetik-Ge Mühedisliği- Biyotekoloji Alaıa Yöelik Politikalar Çalışma Grubu Raporu., Ekim 1995, Akara. BTYK, Türk Bilim ve Tekoloji Politikası: , 1993 Devlet Bakalığı, Türk Bilim Politikası, , Luke, R., Maizza-Neto, O., ad, Auma, L., Evirometal Maagemet Systems ad Eco-labellig: Potetial Adverse Effects o the Trade of Developig Coutries, UNIDO, 26 April TDK, Bilişim Terimleri Sözlüğü. TÜBİTAK, EsekÜretim/Esek Otomasyo Sistem ve Tekolojileri, Bilim ve Tekoloji Strateji ve Politika Çalışmaları, TÜBİTAK BTP 94/03, Eylül TÜBİTAK, Eformasyo Altyapısı ve Master Pla, Kollektif Mektup, Hazira 1995, Akara. Yüksek Plalama Kurulu ca VII. Beş Yıllık Pla Döemide Öcelikle ele Alıması Ögörüle Temel Yapısal Değişim Projeleri Kapsamıdaki Bilim ve Tekolojide Atılım Projesi Çalışma Komitesi Raporu (24 Şubat 1995), Bilim ve Tekoloji Srateji ve Politika Çalışmaları, TÜBİTAK BTP 95/02, Nisa