Hacettepe Üiversitesi Sosyal Bilimler Estitüsü Bilgi ve Belge Yöetimi Aabilim Dalı AKADEMİSYENLERİN ELEKTRONİK DERGİ KULLANIMINDA DİSİPLİNLER ARASINDAKİ FARKLILIKLAR Ca BESİMOĞLU Yüksek Lisas Tezi Akara, 2007
AKADEMİSYENLERİN ELEKTRONİK DERGİ KULLANIMINDA DİSİPLİNLER ARASINDAKİ FARKLILIKLAR Ca BESİMOĞLU Hacettepe Üiversitesi Sosyal Bilimler Estitüsü Bilgi ve Belge Yöetimi Aabilim Dalı Yüksek Lisas Tezi Akara, 2007
KABUL VE ONAY Ca Besimoğlu tarafıda hazırlaa Akademisyeleri Elektroik Dergi Kullaımıda Disipliler arasıdaki Farklılıklar başlıklı bu çalışma, 12.06.2007 tarihide yapıla savuma sıavı soucuda başarılı buluarak jürimiz tarafıda Yüksek Lisas Tezi olarak kabul edilmiştir. ------------------------------------------------------------------------------------- Prof. Dr. Ahmet Çelik (Başka) ------------------------------------------------------------------------------------- Doç. Dr. Naza Uçak (Daışma) ------------------------------------------------------------------------------------- Doç. Dr. Doğa ATILGAN Yukarıdaki imzaları adı geçe öğretim üyelerie ait olduğuu oaylarım. Prof. Dr. İrfa Çakı Estitü Müdürü
BİLDİRİM Hazırladığım tezi/raporu tamame kedi çalışmam olduğuu ve her alıtıya kayak gösterdiğimi taahhüt eder, tezimi/raporumu kağıt ve elektroik kopyalarıı Hacettepe Üiversitesi Sosyal Bilimler Estitüsü arşivleride aşağıda belirttiğim koşullarda saklamasıa izi verdiğimi oaylarım: Tezimi/Raporumu tamamı her yerde erişime açılabilir. Tezim/Raporum sadece Hacettepe Üiversitesi yerleşkeleride erişime açılabilir. Tezimi/Raporumu yıl süreyle erişime açılmasıı istemiyorum. Bu sürei souda uzatma içi başvuruda bulumadığım takdirde, tezimi/raporumu tamamı her yerde erişime açılabilir. 12.06.2007 Ca BESİMOĞLU
Babamı aısıa Ailemi sevgi ve desteğie
TEŞEKKÜR Tez çalışmam sırasıda baa destek ve yardımcı ola tez daışmaım Doç. Dr. Naza Uçak a e kadar teşekkür etsem azdır. Ou yardımları ve alayışı olmasaydı bu tezi başarıyla bitmesi mümkü değildi. Ayrıca baa her kouda destek ola, yardımlarıı esirgemeye ve sürekli yaımda ola aileme teşekkürlerimi borç bilirim. Ailemi bu tezi hazırlamasıda büyük katkıları bulumaktadır. Yie baa birçok kouda sürekli yardımcı ola tüm arkadaşlarıma teşekkür ederim.
i ÖZET Besimoğlu, Ca. Akademisyeleri elektroik dergi kullaımıda disipliler arasıdaki farklılıklar, Yüksek Lisas Tezi, Akara, 2007. Bilimsel dergiler akademisyeleri araştırma, gücel gelişmeleri takip etme ve çalışmalarıı yayımlamada e etkili resmi iletişim kaalıdır. Bilimsel dergiler ilk olarak 17. yy. da yayılamaya başlamıştır. Güümüzü özellikle de 1990 lı yıllarda yaşaa tekolojik gelişmelerle elektroik dergi yayıcılığıı oluştuğu görülmektedir. Birçok yayıevi, üiversite ve profesyoel topluluk gerçekleştirdiği projelerle elektroik dergi yayıcılığıa katkıda bulumaya başlamıştır. Açık erişimi etkisiyle elektroik yayıcılık farklı bir boyut kazamaya başlamıştır. Yaşaa bu gelişmeler elektroik dergiler üzerie birçok araştırma yapılmasıa yol açmıştır. Acak kullaıcıları elektroik dergileri kullaım özellikleri ve buları etkileye edeler üzerie yapıla çalışma sayısı azdır. Özellikle de elektroik dergi yayıcılığıı gelişmesiyle birlikte bu kouda kullaıcılar üzerie yapıla çalışmaları arttığı görülmektedir. Yie de farklı disiplilerdeki akademisyeleri bu kayakları kullaımıı amaçlaya araştırma bulumamaktadır. Bu edele araştırmamız bilimsel iletişimde elektroik dergileri yerii, güümüze kadar bu kayakları gelişimii ve akademisyeleri kullaım özelliklerii, disipliler arası farklılığı elektroik dergi kullaımıa etkisii ortaya koymayı amaçlamaktadır. Ayrıca elde ettiğimiz bulgular literatürde yapılmış bezer çalışmalarla karşılaştırılmıştır. Bua göre araştırmamızı hipotezleri: akademisyeleri elektroik dergi kullaımı; -bağlı oldukları disiplie göre farklılıklar göstermektedir. -bilgi ve deeyimlerie göre farklılık göstermektedir. -yerel faktörlere bağlı farklılıklar göstermektedir. şeklide düzelemiştir.
ii Araştırmamızda literatür icelemesi yapılmış, aket ve görüşme tekikleri kullaılmıştır. Araştırmamızda evre büyüklüğü 1428 akademisye ike öreklem olarak 249 kişi seçilmiştir. Öreklem mühedislik ve uygulamalı, fe, sosyal ve isa bilimleri olmak üzere dört disiplie bölümüştür. Araştırmamız soucuda Akara Üiversitesi deki akademisyeleri elektroik dergi kullaım özellikleride disipliler arasıda farklılıklar ve bezerlikler görülmektedir. Mühedis ve fe bilimcileri elektroik dergileri diğer disiplilerde çalışa kullaıcılara göre daha fazla kulladığı saptamıştır. İsa bilimciler ise elektroik dergiler e az kullaa akademisyelerdir. Ayrıca kullaıcıları bilimsel dergi tercihleri, elektroik dergileri zayıf ve güçlü yölerie yöelik tutumları, açık erişim hakkıda bilgi sahibi olup olmadıkları, açık erişim kayaklarıda yararlama durumları, makale yayılarke bilimsel dergileri hagi özelliklerie dikkat ettikleri bağlı oldukları disiplie göre değişmektedir. Aahtar Sözcükler: Elektroik dergiler, elektroik dergi yayıcılığı, elektroik dergi kullaımı ve disipliler arasıdaki farklar, bilimsel iletişim ve elektroik dergiler
iii ABSTRACT Besimoğlu, Ca. The differeces betwee disciplies i the academisias usage of electroic jourals. Master thesis, Akara, 2007. Electroic jourals are the most efficiet scholar commuicatio tools for academicias searchig, keepig up with curret affairs ad publicatio of their works. Scietific jourals are published i the 17 th cetury for the first time. It is see that the publishig of electroic jourals is formed with techological developmets i the 1990 s. Projects of may uiversities ad professioal groups begi to attribute publisig of electroic jourals. With the effect of ope access electroic publishig begis to gai a differet dimesio These developmets cause may researches o electroic jourals. However, studies upo the features of electroic jourals ad usage causes affectig them are few. It is see that especially with the developmet of the electroic joural publishig, studies o users i this subject bega to icrease. But still, there is ot a study which aims to use the sources of differet academicias from differet disciplies. So our research aims to show the place of electroic jourals i commuicatio, the developmet of these sources up utill today ad the effects of differeces amog disciplies o use of electroic jourals. Furthermore, the fidigs which we obtai are compared with similar studies i literature. I this respect, the hypothesis of our research is as follows: The academicias use of e-jourals varies depedig o - the disciplie they are associated with, - the kowledge ad experimets of the users ad - the local factors.
iv I our research, literature survey, survey ad iterview techiques have bee used. While the capacity of uiverse is 1428 academicias, samplig is made up of 249 persos. Samplig is divided ito four disciplies which are sciece, egieerig, social sciece ad humaities. As a result of our study, it is see that there are similarities ad differeces i the features of Akara Uiversity academicias usage of electroic jourals. It is foud that egieers ad sciecists use e-jourals more excessively whe compared to other disciplies. The huma scietists are observed to be the group of academicias who use e- jourals least. User preferece i scietific jourals, their attitutes towards the weak ad strog sides of jourals, their kowledge about ope access, the states of beefitig from ope access sources ad the thigs which they pay attetio while publishig a article chage accordig to the disciplie which they are associated with. Keywords: Electroic jourals, Electroic joural publishig, Usage of electroic jourals ad discipliary differeces
v İÇİNDEKİLER ÖZET ABSTRACT. İÇİNDEKİLER. TABLOLAR. i iii v viii 1. GİRİŞ 1.1 KONUNUN ÖNEMİ.. 1 1.2 ARAŞTIRMANIN AMACI VE HİPOTEZİ... 6 1.3 ARAŞTIRMANIN KAPSAMI 7 1.4 ARAŞTIRMA YÖNTEMİ.. 11 1.5 ARAŞTIRMA DÜZENİ. 12 1.6 KAYNAKLAR. 13 2. ELEKTRONİK DERGİLERİN GELİŞİMİ VE BİLİMSEL İLETİŞİME ETKİSİ 2.1 BİLİMSEL İLETİŞİM VE BİLİMSEL DERGİLER 14 2.2 BİLİMSEL DERGİLERİN ORTAYA ÇIKIŞI VE GELİŞİMİ 15 2.3 ELEKTRONİK DERGİLERİN ORTAYA ÇIKIŞI VE GÜNÜMÜZE KADAR GELİŞİMİ.. 17 2.3.1 ELEKTRONİK DERGİLERİN OLUŞTURULMASINA YÖNELİK ARAŞTIRMALAR: 1990 ÖNCESİ 17 2.3.2 ELEKTRONİK DERGİ YAYINCILIĞININ BAŞLANGICI: 1990-1994.. 19 2.3.3 İNTERNET İN YAYGINLAŞMASI VE ELEKTRONİK DERGİ YAYINCILIĞINIDAKİ ARTIŞ: 1995-2000 21 2.3.4 ELEKTRONİK DERGİLERİN ARŞİVLENMESİ VE AÇIK ERİŞİM OLGUSUNUN ETKİSİ 2000 Lİ YILLAR 24 2.4 ELEKTRONİK DERGİLERİN BİLİMSEL İLETİŞİME
vi ETKİSİ... 29 2.4.1 ELEKTRONİK DERGİLERİN KÜTÜPHANELERE ETKİSİ.. 32 2.4.2 ELEKTRONİK DERGİLERİN YAYINEVLERİNE ETKİSİ 35 2.4.3 ELEKTRONİK DERGİLERİN ÜNİVERSİTELER PROFESYONEL TOPLULUKLARA ETKİSİ 38 3. AKADEMİSYENLERİN ELEKTRONİK DERGİ KULLANIM ÖZELLİKLERİ VE DİSİPLİNLER ARASINDAKİ FARKLILIKLAR 3.1 AKADEMİSYENLERİN ELEKTRONİK DERGİ KULLANIM ÖZELLİKLERİ. 40 3.1.1 AKADEMİSYENLERİN ELEKTRONİK DERGİ KULLANIMI VE BU KAYNAKLARLA İLGİLİ DÜŞÜNCELERİ.. 42 3.1.2 AKADEMİSYENLERİN BASILI VE ELEKTRONİK DERGİ ARASINDA TERCİHLERİ. 47 3.2 AKADEMİSYENLERİN ELEKTRONİK DERGİ KULLANIMINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER 51 3.2.1 BİLGİSAYAR BİLGİSİ, YAŞ, STATÜ, YEREL VB. FAKTÖRLERİN ELEKTRONİK DERGİ KULLANIMINA ETKİSİ... 52 3.2.2 AÇIK ERİŞİMİN ELEKTRONİK DERGİ KULLANIMINA ETKİSİ 56 3.3 AKADEMİSYENLERİN ELEKTRONİK DERGİ KULLANIMINDA DİSİPLİNLER ARASINDAKİ FARKLILIKLAR... 58 3.3.1 FEN BİLİMLERİNDEKİ AKADEMİSYENLERİN ELEKTRONİK DERGİ KULLANIMINDA DİSİPLİNLER ARASINDAKİ FARKLILIKLAR.. 63 3.3.2 MÜHENDİSLİK VE UYGULAMALI BİLİMLERDEKİ AKADEMİSYENLERİN ELEKTRONİK DERGİ KULLANIMINDA
vii DİSİPLİNLER ARASINDAKİ FARKLILIKLAR.. 66 3.3.3 SOSYAL BİLİMLERİNDEKİ AKADEMİSYENLERİN ELEKTRONİK DERGİ KULLANIMINDA DİSİPLİNLER ARASINDAKİ FARKLILIKLAR.. 69 3.3.4 İNSAN BİLİMLERİNDEKİ AKADEMİSYENLERİN ELEKTRONİK DERGİ KULLANIM ÖZELLİKLERİ 72 4. BULGULAR VE DEĞERLENDİRME 4.1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ TARİHÇESi... 76 4.2 AKADEMİSYENLERİN BİLİMSEL DERGİLERİ KULLANMA VE SEÇME TERCİHLERİ 79 4.3 AKADEMİSYENLERİN BİLİMSEL DERGİLERE ERİŞİMDE TERCİH ETTİKLERİ YOLLAR.. 84 4.4 AKADEMİSYENLERİN BASILI VE ELEKTRONİK DERGİ TERCİHLERİ... 87 4.5 AKADEMİSYENLERİN ELEKTRONİK DERGİLERİ KULLANMA SIKLIĞI.. 88 4.6 ELEKTRONİK DERGİLERİN AVANTAJLARINA İLİŞKİN BULGULAR.. 89 4.7 ELEKTRONİK DERGİLERİN DEZAVANTAJLARINA İLİŞİKİN BULGULAR. 92 4.8 AKADEMİSYENLERİN ELEKTRONİK DERGİ KULLANIRKEN KARŞILAŞTIKLARI SORUNLAR... 95 4.9 ELEKTRONİK DERGİLERİN AKADEMİSYENLERİN DERGİ KULLANIM ALIŞKANLIKLARINA ETKİLERİ.. 98 4.10 AKADEMİSYENLERİN ELEKTRONİK DERGİLERİ KULLANIRKEN VE MAKALE ARARKEN İZLEDİKLERİ STRATEJİLER. 101 4.11 AKADEMİSYENLERİN YAYIN YAPARKEN BİLİMSEL DERGİ SEÇİMİNDE DİKKAT ETTİKLERİ ÖZELLİKLER 103 4.12 AKADEMİSYENLERİN MAKALELERİNİ YAYINLAMADA TERCİH ETTİKLERİ FORMAT 105 4.13 AKADEMİSYENLERİN AÇIK ERİŞİM HAKKINDA HABERDARLIK DURUMLARI 107
viii 4.14 AKADEMİSYENLERİN KULLANDIKLARI AÇIK ERİŞİM KAYNAKLARI. 108 4.15 AKADEMİSYENLERİN ELEKTRONİK DERGİLERDEN HABERDARLIK DURUMLARI. 110 4.16 AKADEMİSYENLERİN ELEKTRONİK DERGİ KOLEKSİYONUNU DEĞERLENDİRMESİ 111 4.17 AKADEMİSYENLERİN ELEKTRONİK DERGİ KULLANIMI KONUSUNDA EĞİTİM/TANITIM İHTİYACI.. 112 4.18 AKADEMİSYENLERİN ELEKTRONİK DERGİ KULLANIMI KONUSUNDA EĞİTİM/YARDIM ALMA SIKLIKLARI... 113 4.19 AKADEMİSYENLERİN ELEKTRONİK DERGİ KULLANIMI KONUSUNDA TANITIM/EĞİTİM TERCİHLERİ. 115 4.20 AKADEMİSYENLERİN ELEKTRONİK DERGİLERLE İLGİLİ GÖRÜŞ VE ÖNERİLERİ 117 5. SONUÇ VE ÖNERİLER 5.1 SONUÇ 122 5.2 ÖNERİLER.. 131 KAYNAKÇA... 136 EK... 155
ix TABLOLAR 1. Akademisyeleri Uvalara Göre Dağılımı 9 2. Mühedisleri Bölüm ve Statüye Göre Dağılımı ve Öreklem Sayısı.. 9 3. Fe Bilimcileri Bölüm ve Statüye Göre Dağılımı ve Öreklem Sayısı.. 10 4. Sosyal Bilimcileri Bölüm ve Statüye Göre Dağılımı ve Öreklem Sayısı.. 10 5. İsa Bilimcileri Bölüm ve Statüye Göre Dağılımı ve Öreklem Sayısı.. 11 6. Akara Üiversitesi i Aboe Olduğu Veritabalarıı Disiplilere Dağılımı.. 78 7. Disiplilere Göre Akademisyeleri Bilimsel Dergilerde Yararlama Durumları.. 80 8. Disiplilere göre Akademisyeleri Bilimsel Dergi Kullaım Amaçları.. 81 9. Disiplilere göre Akademisyeleri Bilimsel Dergi Seçme/Kullama Tercihlerii Karşılaştırılması 83 10. Disiplilere göre Akademisyeleri Bilimsel Dergilere Erişmede Tercih Ettikleri Yollar.. 86 11. Disiplilere göre Akademisyeleri Basılı ve Elektroik Dergi Tercihleri 88 12. Disiplilere göre Akademisyeleri Elektroik Dergi Kullaım Sıklıkları. 89 13. Akademisyeleri Elektroik Dergileri Avatajları Tercihlerii Disiplilere Göre Karşılaştırılması... 90 14. Akademisyeleri Elektroik Dergileri Dezavatajları Tercihlerii Disiplilere Göre Karşılaştırılması.. 94 15. Akademisyeleri Elektroik Dergileri Kullaırke Karşılaştıkları Soruları Disiplilere Göre Karşılaştırılması 96 16. Elektroik Dergileri Akademisyeleri Dergi Kullaım
x Alışkalıklarıa Etkilerii Disiplilere Göre Karşılaştırılması 100 17. Akademisyeleri Elektroik Dergileri Kullaırke ve Makale Ararke İzledikleri Stratejileri Disiplilere Göre Karşılaştırılması 102 18. Akademisyeleri Makale Yayılarke Bilimsel Dergi Seçimide Dikkat Ettikleri Özellikleri Disiplilere Göre Karşılaştırılması. 104 19. Akademisyeleri Makalelerii Yayılamada Tercih ettikleri Formatı Disiplilere Göre Karşılaştırılması 106 20. Akademisyeleri Açık Erişim Hakkıda Haberdarlık Durumlarıı Disiplilere Göre Karşılaştırılması. 108 21. Akademisyeleri Kulladıkları Açık Erişim Kayaklarıı Disiplilere Göre Karşılaştırılması 109 22. Akademisyeleri Elektroik Dergilerde Haberdarlık Durumlarıı Disiplilere Göre Karşılaştırılması.. 110 23. Akademisyeleri Elektroik Dergi Koleksiyouu Değerledirmesii Disiplilere Göre Karşılaştırılması. 112 24. Akademisyeleri Elektroik Dergi Kullaımı Kousuda Eğitim/Taıtım İhtiyaçlarıı Disiplilere Göre Karşılaştırılması.. 113 25. Akademisyeleri Elektroik Dergi Kullaımı Kousuda Eğitim/Yardım Alma Sıklıklarıı Disiplilere Göre Karşılaştırılması. 114 26. Akademisyeleri Elektroik Dergi Kullaımı Kousuda Taıtım/Eğitim Tercihlerii Disiplilere Göre Karşılaştırılması 116
xi
1 1. GİRİŞ 1.1 Kouu Öemi Bilimi temeli sistematik bilgi üretme ve üretile bilgileri yaşama uygulaması olarak düşüülebilir. Üretile bilgii profesyoeller arasıda karşılıklı olarak iletilmesi ise bilimsel iletişimi oluşmasıı sağlamıştır. Bilimsel İletişim akademisyeleri yaptıkları çalışmalar ve araştırmaları resmi ya da resmi olmaya yollarla birbirlerie iletmesi ya da paylaşması olarak adladırılabilir. Bilimsel iletişimi resmi kaallarıda e öemlisii bilimsel dergiler oluşturmaktadır. Bilimsel dergiler bilgii hakemlik sürecide geçmesi, düzeli olarak yayılaması, araştırmaları ve çalışmaları bir araya gelmesi ve akademisyeleri taımasıı sağlayarak bilimsel iletişime katkıda bulumaktadır. Bilimsel dergiler 17. yy. da ilk kez yayılamaya başladıysa da 19. yy. da yukarıda bahsettiğimiz özelliklerie tam olarak sahip olmuştur. Bilimsel dergi yayıcılığıı güümüzdeki şeklii alması ise bilimsel iletişim edüstrisii gelişmesiyle 20. yy. da gerçekleşmiştir (Correia ve Teixeira 2005, s. 351). Bu yüzyılda bilime yapıla yatırım ve bilim adamı sayısıı hızla artması bilimsel dergileri bilimsel iletişimi vazgeçilemez bir öğesi halie getirmiştir. Acak 20. yy. da bilimsel iletişim edüstriside yaşaa bu gelişmeler bilimsel dergi yayıcılığıda süreli yayı krizie yol açmıştır. Süreli yayı krizii yaşamasıdaki e öemli sebepler bilgi patlaması, arta maliyetler, yayıcılıktaki gecikmeler ve dağıtımdaki yetersizlikler olarak görülmektedir. Bilimsel dergi yayıcılığıda yaşaa so öemli değişiklik ise tekolojik gelişmei etkisiyle yaşamaktadır. Tekolojik gelişmeyle birlikte bilgisayar kullaımı ve İtereti ortaya çıkışı bilimsel dergi yayıcılığıda giderek elektroik dergi yayıcılığıı artmasıa yol açmıştır. Bilimsel dergiler yaklaşık 350 seedir akademisyeleri ve bilim adamlarıı araştırma, gücel gelişmeleri takip etme ve çalışmalarıı
2 yaymada e etkili iletişim araçlarıda biri olmuştur. İlk bilimsel dergi 1665 te Joural de Scavas adıyla basılmıştır(harter ve Kim 1996: Osbur 1984). Bilimsel dergiler geçmişte güümüze ayı işlevi kaybetmemekle birlikte, so o beş yılda gelişe tekoloji ve iletişim olaaklarıyla beraber büyük değişikliğe uğramıştır. Elektroik dergileri yayılamasıa yöelik çalışmalar 1970 lerde başlasa da, ilki Olie Joural of Curret Cliical Trials (OJCCT) adıyla 1992 yılıda yayılamıştır (Harter ve Kim 1996: Keyhai, 1993). Acak İteret ve BITNET i yetersiz alt yapısı, bilgisayarları yeterice gelişmemesi ve yaygı olmaması, 1990 öcesi döemde küçük çalışmalar yapılmasıa yol açmıştır. Birçok yayıevi tarafıda elektroik dergi oluşturmaya yöelik projeler gerçekleştirilmiştir. Özellikle 1990 lı yıllarda İteret kullaımıı artması ve WWW i yayıcılığa taıdığı olaaklarla, bilimsel dergiler elektroik ortamda yoğu olarak yayılamaya başlamıştır. Teopir ve Kig (2000) İteret, WWW, bilgisayarlar, yazılımlar, dijital stadartlar ve kodları(sgml, HTML) elektroik dergi ve dijital makale veritabalarıı yaygı kullaılmasıı sağladığıı belirtmiştir. Araştırma Kütüphaeleri Dereği (Associatio of Research Libraries) yaptığı araştırmada 1991 yılıda 110 elektroik dergi olduğuu saptamıştır. 1997 yılıa gelidiğide ise bu rakam 1000 i bilimsel olmak üzere 3400 dergiye ulaşmıştır (Tota, 2000; Mogge, 1999). Ulrich's Iteratioal Periodicals Directory, 2002 yılı araştırma souçlarıa göre yaklaşık 15000 hakemli dergide 12000 i elektroik versiyou olduğu saptamıştır (Teopir, Kig, Boyce, Grayso, Zhag ve Ebue, 2003). Elektroik dergi yayıcılığıda asıl sıçrama 1990-1995 yılları arasıda yaşamıştır. Birçok üiversite, yayıevi, derek vb. kurum birlikte ya da bireysel olarak dergilerii elektroik ortamda yayılamaya başlamıştır. Ayrıca bu döemde ilk defa sadece elektroik ortamda yayılamaya başlaya dergileri olduğu görülmektedir. Buu temel edei bilgisayar tekolojisii ve İteret kullaımıı ilerlemesiyle birlikte elektroik yayıcılıkta yaşaa gelişmelerdir.
3 Elektroik yayıcılığı asıl geliştiği döem ise 1995-2000 yılları arasıdadır. Bu döemde eredeyse tüm yayıevlerii büyük projelerle paralel yayıcılık yapmaya başladığı görülmektedir. Hatta JSTOR gibi ticari amaç gütmeye kurumları bazı basılı dergileri eski sayılarıa elektroik formatta koleksiyo oluşturmaya yöelik çalışmalar başlattığı görülmektedir. Ayrıca elektroik yayıcılıktaki gelişmeleri erişim ve kullaımı daha da kolaylaştırması yie bu döemde görülmeye başlamıştır. Elektroik dergi yayıcılığıda e büyük değişiklikler 2000 de güümüze kadar ola döemde yaşamıştır. Bu döemde yayıevleri, üiversiteler, profesyoel topluluklar vb. kuruluşları artık elektroik yayıcılıkta daha aktif rol oyadığı görülmektedir. Yayıevleri paralel yayıcılığıı yaptığı dergileri eski sayılarıı arşivlemeye yöelik projeler geliştirmektedir. Profesyoel topluluklar, üiversiteler araştırmacılar elektroik yayıcılığı daha kolay ve basit yayı yapmaya olaak sağlamasıda faydalaarak çalışmalarıı herkesi kullaımıa açmaya başlamışlardır. Açık Erişim olarak adladırıla bu olgu bilimsel yayıları kullaıcılara ücretsiz olarak yayılamasıı amaçlamaktadır. Aslıda 1990 lı yıllarda ilk olarak ArXiv le görülmeye başlaya bu olgu açık erişim dergileri ve yazarları web sayfalarıda araştırmalarıı yayılamasıa da yol açmıştır. Böylece ticari amaç gütmeye kuruluşlar elektroik yayıcılıkta daha etkili olmaya başlamış ve bilimsel dergi yayıcılığıda büyük bir değişimi oluşmasıı sağlamıştır. Yaşaa gelişmeler, bilimsel iletişimde elektroik dergiler üzerie birçok araştırma yapılmasıa yol açmıştır. Bugüe kadar elektroik dergiler üzeride yapıla çalışmalara bakıldığıda buları büyük bir kısmıı tekik gelişmelere bağlı olarak ağlar, tarayıcılar, arama motorları, arayüzler üzerie olduğu görülmektedir (Woodward, Rowlad, McKight, Pritchett ve Meadows, 1998). Ayrıca elektroik dergileri basılı dergilere göre kullaım oraı, ekoomisi, lisas alaşmaları ve maliyeti birçok çalışmaya kou
4 olmuştur. Acak kullaıcıları elektroik dergileri kullaım özellikleri ve buları etkileye edeler üzerie yapıla çalışma sayısı azdır. Bu edele so yıllarda kullaıcı çalışmalarıyla kouyu ele ala çalışmaları sayısıda artış görülmeye başlamıştır. Özellikle kütüphaeleri elektroik dergileri erişime sumaya başlamasıyla kullaıcı çalışmaları daha da artmıştır. Çükü kullaıcıları elektroik ortamdaki davraışları ve tutumları daha işlevsel ve kaliteli hizmet verilmeside öemli bulgular elde edilmesii sağlamıştır. Bilimsel dergiler üzerie yapıla kullaıcı araştırmaları 1977 yılıa kadar dayamaktadır. Yazarları bilgi arama ve okuma alışkalıkları 25 see boyuca araştırılmış ve elektroik dergi yayıcılığıı gelişimiyle, kullaım modellerideki değişimler ortaya komuştur (Teopir ve Kig, 2000; Kig, Teopir, Motgomery ve Aeri, 2003). 1980 leri solarıda başlayarak 1994-95 yılıa kadar süre bir başka araştırmada; tekolojik olaakları azlığı ve taıtım eksikliğie değiilmiştir (Seders, 1981; Mahe, 2004). Yapıla çalışmaları bir çoğu elektroik degileri suumu ve erişimide, kullaıcıları tercihleri ve bekletilerii yasıtmaktadır. Olse (1994) yaptığı araştırmada elektroik dergileri akademisyeler tarafıda beimsemeside arayüzü öemli rol oyadığıı belirtmiştir. Stewart (1996), Pulliger (1999), Mahe, Adrys ve Charto (2000) kullaıcıları okuma alışkalıkları, elektroik dergilere ola talep ve tekolojik kapasitei öemie değimiştir (Bothro ve diğerleri, 2003 de aktarıldığı gibi). Tomey ve Burto (1998), Pulliger (1999) bazı kou alalarıda kritik yoğuluk yaşamamasıı da akademisyeler ve araştırmacıları elektroik dergileri kullamada isteksiz olmasıı sebebi olarak görmüştür. Bezer bir çalışmada Leares (1999), saygı dergileri elektroik formda yayılamaması ya da bazı elektroik dergileri kaliteli olmaması edeiyle az kullaıldığıı belirmiştir.
5 Elektroik dergileri kullaımı üzerie proje tabalı birçok kapsamlı araştıma da yapılmıştır. Bu projelerde ilki elektroik bir dergii ağ yoluyla okuyuculara suulduğu EVLYN(Electroic Jourals: Why ot?) dir. Araştırmaı soucuda elektroik dergileri destekleye tekoloji var olsa da, ekoomik ve isa kayaklı problemleri çözülmesi gerektiği vurgulamıştır (Rowlad, McKigth ve Meadows, 1995; McKight, Meadows, Pulliger ve Rowlad, 1994). Bezer bir proje ise Loughborough Üiversitesideki çeşitli disiplilerdeki lisasüstü, araştırma öğrecileri ve akademisyeleri kapsaya Cafe Jus (Commercial ad Free Electroic Jourals, A User Study) dır. Projei aa amacı farklı kou alalarıdaki kullacıları elektroik dergilerle ilgili soruları ve deeyimlerii icelemektedir. Araştırmaı souda tekik egeller, kullaıcıları ekrada okumak istememeleri, sürekli değişe ve yeilee arayüz ve sistemi e öemli sorular olduğuu ortaya komuştur (Woodward ve diğerleri 1998). So yıllarda yapıla çalışmalara Stadford Üiversitesi de HigeWirePress yayıevie ait elektroik dergileri, kullaıcılara uygulaa röportaj, çevrimiçi aketler ve veri aaliziyle icelediği ejust projesi örek verilebilir. Projei amacı elektroik dergileri bilimsel iletişime şu ada ve gelecekteki katkılarıı araştırılmasıdır. Bu kouda kullaıcıları düşüceleri, bu yayıları üstülükleri ve farklılıklarıı taımlamasıa çalışılmıştır. Araştırma farklı toplulukları gereksiim ve isteklerii ortaya koymaktadır (Istutite for the future, 2002). Geel olarak elektroik dergileri kullaılmamasıda ya da az kullaılmasıda; tekik egeller, bilgi eksikliği, hakemlik süreci, güveilirlik ve kalite gibi faktörleri etkili olduğu söyleebilir (Bishop,1998). Kullaıcı çalışmalarıı çoğuu aa amacı elektroik dergileri disipliler arası kullaım farklılıklarıı icelemek olmasa da elde ettikleri verilerde alamlı bilgiler çıkarılabilir. Öte yada disipliler arası elektroik dergi kullaımıı araştıra çalışmalar soucuda, elektroik dergileri fe bilimlerideki kullaıcıları sosyal ve isa bilimlerie orala
6 daha fazla tercih ettikleri görülmektedir (Kig, ve diğerleri 2003; Mahe, Adrys ve Charto, 2000; Tomey ve Burto, 1998; Pulliger,1999; Teopir ve Kig, 2002; Istutite for the future, 2002, Bothro ve diğerleri, 2003; Cocheour ve Moothart, 2003). Ülkemizde elektroik dergileri üzerie yapılmış çalışma çok azdır. Sadece elektroik dergileri üiversite kütüphaelerie ekoomik etkisii icelediği bir tez ve makale göze çarpmaktadır. Araştırmalarda İra Temel Bilimler İleri Araştırmalar Estitüsü (TBİAE) Kütüphaesi deki dergileri basılı kopyaları yerie elektroik sürümlerie erişim sağladığı takdirde toplam harcamaları azalabileceği belirtilmiştir (Afzali, 2003; Afzali, 2004). Salma (2002) elektroik kayakları seçimi ve değerledirmesii icelemiştir. Ayrıca araştırma kapsamıda kütüphaecilere ve akademisyelere elektroik kayaklarla ilgili aket uygulamıştır. Bua göre akademisyeleri 45 ii elektroik kayaklar arasıda ilk sırada dergileri kulladığı alaşımaktadır. Acak elektroik dergileri kullaımı üzerie bire bir yapılmış bir çalışma yoktur. Ayrıca bu araştırmalarda disipliler arasıda farklılığıı elektroik dergi kullaımıa etkisi ile ilgili verilere veya bilgilere rastlamamaktadır. 1.2 Araştırmaı Amacı ve Hipotezi Araştırmaı amacı bilimsel iletişimde elektroik dergileri yerii, akademisyeleri bu yayıları kullaım özelliklerii, disipliler arası farklılığı elektroik dergi kullaımıa etkisii ortaya koymaktır. Araştırma farklı alalardaki akademisyeleri elektroik dergilerle ilgili bakış açılarıı, bu kayakları kullaım özelliklerii, kullaıcı açısıda eksik ve güçlü yölerii belirlemesii amaçlamıştır. Elde edilecek bulguları kolleksiyo geliştirme, kullaıcı eğitimi vb. kütüphae foksiyolarıı geliştirilmesie katkı sağlayacağı düşüülmektedir. Elektroik dergi kullaımıda disipliler arasıdaki bezerlik ve farklılıklar iceleerek, bua bağlı olarak geliştirilecek hizmetlerde dikkat edilmesi gereke oktalara işaret edilerek, bu kouda öerileri geliştirilmesi
7 plalamaktadır. Ayrıca literatürde yapılmış bezer çalışmaları verileriyle, araştırmamıza ait verileri karşılaştırılması amaçlamıştır. Araştırmamızda akademisyeleri elektroik dergi kullaımıda disipliler arası farklar var mıdır? Varsa farkı edeleri ve elektroik dergilere yöelik kütüphae hizmetlerie etkisi elerdir? sorularıa yaıt araacaktır. Bu doğrultuda araştırmamızı hipotezi ise; akademisyeleri elektroik dergi kullaımı; -bağlı oldukları disiplie göre farklılıklar göstermektedir. -kullaıcıları bilgi ve deeyimlerie göre farklılık göstermektedir. -yerel faktörlere bağlı farklılıklar göstermektedir. şeklide düzelemiştir. 1.3 Araştırmaı Kapsamı Araştırmaı alaı Akara Üiversitesi Dil Tarih ve Coğrafya, Eğitim, Hukuk, İletişim, Fe, Mühedislik, Siyasal ve Ziraat Fakülteleride çalışa 1428 akademisye olarak belirlemiştir. Bu fakültelerdeki akademisyeler bölümlere göre mühedislik ve uygulamalı, fe, sosyal ve isa bilimleri olarak dört aa disiplie ayrılmıştır. Araştırmayla ilgili aket ve görüşmeler 1 Kasım 2006 ile 2 Şubat 2007 tarihleri arasıda gerçekleştirlmiştir 27 Hazira 2006 tarihide Akara Üiversitesi Rektörülüğü Persoel Daire Başkalığı a dilekçe ile başvuru yapılmış ve alıa izi ile ilgili fakültelerdeki akademisyeleri listesie ulaşılmıştır. İlk alıa listede 1432 akademisye buluurke, daha sora aketler dağıtılmada öce kotrol amaçlı olarak tekrar başvurulduğuda, bu sayı 1428 e imiştir. Bua göre akademisyeleri listesi fakülte ve bölümlere göre ayrılmış araştırmamız kapsamıa 57 bölüm girmiştir. Bu bölümleri ilgili disiplilere göre dağılımı şu şekildedir:
8 Mühedislik ve Uygulamalı Bilimler: Bahçe Bitkileri, Bitki Koruma, Peyzaj Mimarlığı, Su Ürüleri, Süt Tekolojisi, Tarım Ekoomisi, Tarım Makiaları, Tarımsal Yapılar ve Sulama, Tarla Bitkileri, Toprak, Zooteki, Bilgisayar, Elektroik Mühedisliği, Fizik Mühedisliği, Gıda Mühedisliği, Jeofizik Mühedisliği, Jeoloji Mühedisliği, Kimya Mühedisliği bölümleride oluşmaktadır. Fe Bilimleri: Astroomi ve Uzay Bilimleri, Biyoloji, Fizik, İstatistik, Kimya, Matematik bölümleride oluşmaktadır. Sosyal Bilimler: Bilgi ve Belge Yöetimi, Arkeoloji, Atropoloji, Coğrafya, Sosyoloji, Tarih, Psikoloji, Saat Tarihi, Kamu Hukuku, Maliye ve Ekoomi, Özel Hukuk, Halkla İlişkiler, Gazetecilik, Radyo ve Televizyo, Çalışma Ekoomisi, İktisat, İşletme, Kamu Yöetimi ve Siyaset, Uluslar arası İlişkiler, Bilgisayar ve Öğretim, Eğitim Bilimleri, İlköğretim ve Özel Eğitim bölümleride oluşmaktadır. İsa Bilimleri: Batı Dilleri ve Edebiyatı, Çağdaş Türk Lehçeleri, Dilbilim, Doğu Dilleri, Eskiçağ Dilleri, Felsefe, Halk Bilim, Kafkas Dilleri, Tiyatro ve Türk Dili Edebiyatı bölümleride oluşmaktadır. Fakültelerde bulua bölümleri ilgili disiplilere göre ayrımı yapılarak, her disipli içi listeler oluşturulmuştur. Bua göre Mühedislik ve Ziraat Fakülteleri mühedislik ve uygulamalı bilimlere; Fe Fakültesi fe bilimlerie; Hukuk, Eğitim, Siyasal Bilgiler Fakülteleri sosyal bilimlere dahil edilmiştir. Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesideki bazı bölümler sosyal bilimlere, dil bilimleri, felsefe gibi bölümlerde isa bilimlerie dahil edilmiştir. Evrede tabakalı oratılı örekleme yötemie göre deekler seçilmiştir. Bu yötemle araştırmamız öreklemi 250 kişide
9 oluşturulmuştur. 1 Böylece her disiplii eşit şekilde temsil edilmesie dikkat edilmiştir. Ayrıca her disipli kedi içide bölümlere göre ayrılmış ve yie her bölüm içi birbirie yakı oralarda akademisyee aket uygulaması sağlamıştır. Uvaa göre de oratılı olarak deek seçilmiş ve her uvaı her disiplide yie eşit orada temsil edilmesie çalışılmıştır. Tablo 1: Akademisyeleri Uvaa göre Dağılımı Uva Sayı Profesör 75 Doçet 31 Yardımcı Doçet 32 Öğretim Görevlisi/Uzma 17 Araştırma Görevlisi 94 Tablo 2: Mühedisleri Bölüm ve Statüye Göre Dağılımı ve Öreklem Sayısı Müh. ve Uygulamalı Bilim. Prof Doçet Yrd. Doç. Öğr. Gör./ Uzma Arş. Gör. Toplam Bahçe Bitkileri 11 2 1 3 11 28 Bitki Koruma 10 2 3 1 10 26 P eyzaj Mimarlığı 8 5 2 1 7 24 Su Ürüleri 4 3 2 0 7 16 Süt Tekolojisi 5 0 1 1 7 14 Tarım Ekoomisi 7 7 2 1 8 25 Tarım Makiaları 16 1 1 2 5 24 Tarımsal Yapılar ve Sulama 18 0 0 1 5 24 Tarla Bitkileri 15 4 0 2 8 29 Toprak 17 1 1 2 9 30 Zooteki 14 6 2 3 7 32 Bilgisayar 1 0 1 4 4 10 Elektroik 3 0 4 2 15 24 Fizik 13 1 4 1 10 29 Gıda 19 3 1 1 10 34 Jeofizik 3 0 3 1 4 11 Jeoloji 17 6 2 1 9 35 Kimya 14 5 5 1 14 39 Toplam 195 46 35 28 150 454 Öreklem 31 8 5 5 27 77 1 15 Ekim 2007 H. Ü. İstatistik Bölümü öğretim üyesi Prof. Dr. Hülya Çıgı ile yapıla görüşme
10 Tablo 3: Fe Bilimcileri Bölüm ve Statüye Göre Dağılımı ve Öreklem Sayısı Fe Bilimleri Prof. Doçet Yrd. Doç. Öğr. Gör./ Uzma Arş. Gör. Topla m Astroomi ve Uzay Bilimleri 2 1 5 3 8 19 Biyoloji 17 2 8 3 24 52 Fizik 10 6 4 0 10 30 İstatistik 4 3 4 2 9 22 Kimya 22 8 5 3 24 62 Matematik 12 3 9 2 13 39 Toplam 67 23 35 11 88 224 Öreklem 11 5 6 2 15 39 Tablo 4: Sosyal Bilimcileri Bölüm ve Statüye Göre Dağılımı ve Öreklem Sayısı Sosyal Bilimler Prof Doç Yrd. Doç. Öğr. Gör./ Uzma Arş. Gör. Toplam Bilgi ve Belge 1 6 2 0 5 13 Arkeoloji 8 4 3 2 6 23 Atropoloji 5 1 2 1 3 12 Coğrafya 6 1 3 1 5 16 Sosyoloji 2 2 3 0 4 11 Tarih 12 6 10 0 6 34 Psikoloji 2 4 2 1 3 12 Saat Tarihi 0 2 2 2 1 7 Kamu Hukuku 8 5 5 0 28 46 Maliye ve Ekoomi 2 0 0 0 5 7 Özel Hukuk 15 12 7 2 26 61 Halkla İlişkiler 6 0 2 3 8 19 Gazetecilik 4 4 3 2 8 21 Radyo ve Televizyo 4 1 3 11 9 28 Çalışma Ekoomisi 6 2 6 1 9 24 İktisat 8 2 3 0 12 25 İşletme 2 3 5 4 17 40 Maliye 0 1 2 0 6 9 Siyaset Bölümü 14 3 12 2 26 57 Uluslararası İlişkiler 5 4 2 0 10 21 Bilgisayar ve Öğretim 1 0 2 3 1 7 Eğitim Bilimleri 23 1 9 1 19 53 İlköğretim 3 3 5 3 13 27 Özel Eğitim 3 1 3 2 5 14 Toplam 140 68 89 36 235 578 Öreklem 22 14 17 8 42 104
11 Tablo 5: İsa Bilimcileri Bölüm ve Statüye Göre Dağılımı ve Öreklem Sayısı İsa Bilimleri Prof Doçet Yrd. Doç. Öğr. Gör./ Uzma Arş. Gör. Toplam Batı Dilleri ve Ed. 21 9 5 6 25 66 Çağdaş Türk 1 1 4 0 2 8 Dilbilim 1 2 2 0 4 9 Doğu Dilleri 7 3 6 4 8 28 Eski Çağ Dilleri 9 1 4 1 5 20 Felsefe 4 4 1 0 5 14 Halk Bilim 1 2 0 0 2 5 Kafkas Dilleri 0 1 0 0 0 1 Tiyatro 1 1 6 0 1 9 Türk Dili ve Edebiyatı 7 4 2 1 1 15 Toplam 52 28 30 12 53 175 Öreklem 9 4 4 2 10 29 1.4 Araştırma Yötemi Araştırmada gerekli verileri toplamak amacıyla betimleme yötemi kullaılmıştır. Betimleme yötemi...olayları, varlıkları, kurumları, grupları ve çeşitli alaları e olduğuu betimlemeye, açıklamaya çalışır. Betimleme Araştırmaları, mevcut olayları daha öceki olay ve koşullarla ilişkilerii de dikkate alarak durumlar arasıdaki etkileşimi açıklamayı hedef alır. Bu yöteme dayaa araştırmalarda durum edir? Neredeyiz? Ne yapmak istiyoruz? Nereye, hagi yöe gitmeliyiz? Oraya asıl gideriz gibi sorulara, mevcut zama kesiti içide olduğu düşüüle verilere dayaılarak cevap bulmak isteir (Kapta, 1991,s.59). Araştırmamız içi gerekli kuramsal temeli oluşturabilmek amacıyla kouyla ilgili olarak kapsamlı bir literatür taraması yapılmıştır. Ayrıca kütüphaei elektroik dergi koleksiyou icelemiştir. Araştırmada veri toplama tekiği olarak aket ve görüşme tekikleride yararlaılmıştır. Araştırma içi hazırlaa aket soruları çokta seçmeli, birde çok seçeeği öem sırasıa göre işaretleebileceği kapalı uçlu sorularda oluşmaktadır. Ayrıca aket
12 kapsamıda değiilmeye bir görüş ve öeri kalmaması içi aketi souda bir de açık uçlu soruya yer verilmiştir. Aket soruları ilk olarak 12 öğretim üyesie uygulaarak pilot bir çalışma yapılmış ve gele istek ve öeriler doğrutusuda tekrar düzelemiştir. 1.5 Araştırma Düzei Araştırmamız beş bölümde oluşmaktadır. Birici bölümde, kouu öemi, araştırmaı amacı ve hipotezi, araştırma kapsamı, araştırma yötemi, araştırmaı düzei ve kayaklar yer almaktadır. İkici bölümde bilimsel iletişim ve dergiler, blimsel dergileri ortaya çıkışı, ve güümüze kadar ola gelişimi döem döem ele alımıştır. Ayrıca elektroik dergileri bilimsel iletişimi oluştura kütüphae yayıevleri ve profesyoel topluluklara etkileri ayrı ayrı ele alımıştır. Üçücü bölümde akademisyeleri elektroik dergi kullaımı ve bu kayaklarla ilgili düşüceleri, basılı ve elektroik dergi arasıda tercihleri, elektroik dergi kullaımıı etkileye faktörler, açık erişimi dergi kullaımıa etkisi ele alımıştır. Ayrıca her disiplii elektroik dergi kullaım özellikleri ve disiplilere göre farklılıklar ele alımıştır. Dördücü bölümde aketimizde elde ettiğimiz bulgular ve bu bulguları değerledirmesi yer almaktadır. Beşici bölümde araştırmamızda elde edile bulgular ve değerledirmelerde ortaya çıkarıla souç ve öerilere yer verilmiştir.
13 1.6 Kayaklar Kou ile ilgili literatür araştırılırke aşağıdaki kayaklarda yararlaılmıştır: Blackwell Syergy Emerald Dissertatio Abstract Digital Dissertatios Directory of Ope Access Jourals Gale Group -Expaded Academic ASAP Library ad Iformatio Sciece Abstract - 1990-1995 basılı - 1995-2000 cd - 2000-2004 basılı First Search -WorldCat -ArticleFirst -Eco -WilsoSelectPlus -ERIC -Ebooks Sage Publicatios ScieceDirect Scopus SprigerLik Electroic Jourals Taylor & Fracis Olie Jourals Türk Kütüphaeciği Dizi (1993-2000) Türkiye Bibliyografyası Türkiye Makaleler Bibliyografyası Web of Sciece -Social Sciece Citatio Idex Wiley İtersciece
14 2. ELEKTRONİK DERGİLERİN GELİŞİMİ VE BİLİMSEL İLETİŞİME ETKİSİ 2.1 Bilimsel İletişim ve Bilimsel Dergiler Bilimsel dergileri başlagıcı bilimi ve bilimsel iletişimi temelii oluştura alayışı bir uzatısı olarak görülebilir. Kapta (1998) bilime, evrei alayabilme ve isaı etkileye kuvvetleri kotrol altıa alabilme gibi, farklı iki ihtiyaca da cevap vermek üzere, kazaıla bilgi ve yürütüle sistemli bir bilgi üretme etkiliği olarak bakılabileceğii belirtmiştir. Bu ifadede de alaşılacağı gibi sistemli bilgi üretme ve bu bilgileri orgaize etme bilimi temelii oluşturmaktadır. Diğer yada araştırma souçları, bulguları ve gözlemleri profesyoel meslektaşlar ve öğreciler arasıda resmi ya da resmi olmada değerledirilmesi ve paylaşılması bilimsel iletişim alamıa gelmektedir (Rao, 2001,s. 170). Crae (1972) daha fazla okuyucuya ulaşabilmek içi başlıca iletişim kaalı ola araştırma çalışmalarıı hakemli dergilerle yayılamasıa Resmi İletişim Kaalı demiştir (Rao, 2001,s. 170 de aktarıldığı gibi). Bu görüşlerde de bilimsel dergileri bilimi bir ürüü ve bilimsel iletişimi bir aracı olarak ortaya çıktığı söyleebilir. Rowlad (1997) bilimsel dergileri bilimsel iletişimde dört aa işlevi olduğuu belirtmiştir: Bilgii dağıtımı (dissamiatio of iformatio) Kalite kotrolü (quality cotrol) Doğal, stadart arşiv (caoical archive) Yazarları taıması (recogitio of authors) Bilimsel dergilerdeki hakemlik süreci (peer review) bilimsel bilgi içi kalite süzgeci ve göstergesi olarak görülmektedir. Böylece makaleleri kalite kotrolü sağlamaktadır. Bilimsel dergileri yayılaarak kullaıcılara ulaşması ile bilgii dağıtımı işlevi yerie getirilmektedir. Bilimsel dergileri yayılaması ayı zamada bilimsel bilgii somutlaşarak
15 arşivlemesii sağlamaktadır. So olarak bilimsel dergiler aracılığıyla yazarları araştırmalarıı yayılayarak taımaları işlevi yerie getirilmektedir. Bu dört işlev, bilimsel dergileri bilimsel iletişimi e öemli usurlarıda biri halie getirmektedir. 2.2 Bilimsel Dergileri Ortaya Çıkışı ve Gelişimi Bilimsel dergileri somut olarak ortaya çıkışı 350 see öcesie kadar dayamaktadır. İlk bilimsel dergiler 1665 te Joural de Scavas ve Philosophical Trasactios adıyla basılmıştır (Harter ve Kim 1996; Osbur 1984; Schauder, 1994, s. 75; Correia ve Teixeira, 2005, s. 350; McKight ve Price, 1999, s. 556, Buchet, 2004, s. 80). Bilimsel dergileri ortaya çıkışı 1660 yılıda Royal Society gibi bilimsel bir topluluğu desteğie ve moder gazeteleri kurulmasıa bağlamaktadır. Daha sora birçok kurumu ve topluluğu desteğiyle 1800 lerde yaklaşık 700 bilimsel dergi varke 1900 lere gelidiğide bu rakam 10000 i bulmuştur (Schauder, 1994,s. 75). Bilimsel dergiler 17. yy da basılmaya başladıysa da yapısal ve işlevsel alamda özellikleri 18. yy a kadar pek değişmemiştir. 18. yüzyılda dergiler bilimsel keşifleri sahiplik veya sahibi olma işlevii üstlemiştir. Ayrıca gücel bilgii toplaarak bilgii kolayca arşivlemesii ve idekslemesii yapılabilmesii sağlamıştır (de Solla Price, 1980). Bilimsel dergilerde makalelerii yayılaya yazarları haklarıı koruyabilmek amacıyla 1709 yılıda telif hakkı ortaya çıkmıştır. Yie 1700 lü yılları ortalarıda, bilimsel dergileri e öemli özelliği arasıda sayıla hakemlik süreci (peer-review) ilk olarak görülmeye başlamıştır. Acak bu sistemi yayılması eredeyse 200 yıllık bir süreyi almıştır (Buchet, 2004, s. 49). Akademisyeleri, bilimsel dergilerde yayılaa makalelerie bağlı olarak kurumlarıda ve mesleki çevreleride saygılık kazamaya başlamaları 19. yüzyılda olmuştur (Schauder, 1994,s. 75). 20. yüzyılda ise erişim altyapısıı oluştura birçok öz ve dizi, atıf ideksleri gibi gelişmelerle bilimsel dergi yayıcılığı sistemii olgulaşması gözlemiştir (Lougee, 2000, s. 240). Dergileri bilimsel iletişimdeki yerii tam olarak
16 belirlemesi, yayıcılık edüstrisii ve dağıtım kaallarıı oluşması gibi güümüz bilim yaşamıı temel olguları bu yüzyılda şekillemiştir. 20. yy. da görüle bir başka öemli usur ise bilimsel araştırmalarda ve bilim adamı sayılarıda görüle artışdır. Correia ve Teixeira (2005, s. 351) bu artışa, İkici Düya Savaşı ıda sora edüstri tarafıda fiase edile ve parelelide kamu folarıyla sposorluğu yapıla araştırma ve geliştirme çalışmalarıı yol açtığıı belirtmektedirler. Böylece araştırma ala ile bilim adamı sayısıda görüle bu artış bilimsel dergilerdeki makale sayısıı ve bu yayılara talebi büyük ölçüde arttırmıştır (Teopir ve Kig, 1998; Teopir ve Kig, 2002; Buchet, 2004, s. 49). McKigth ve Price (1999) bu artışı her 15 yılda bilimsel dergi sayısıı ikiye katlamasıa ede olduğuu belirtmiştir. Teopir ve Kig (2001) ise bilimsel dergilerde bulua bilgii yaklaşık her 15-17 seede ikiye katladığıı öe sürmektedirler. Amerika, İgiltere, Rusya ve Japoya 1960 lı yıllarda, bilimsel iletişimdeki soruları; bilgi patlaması, arta maliyetler, yayıcılıktaki gecikmeler ve dağıtımdaki yetersizlikler olarak sıralamışlardır (Teopir ve Kig, 2000, s. 21-22). Bu döemde dergileri fiyatlarıı eflasyoda daha hızlı yükseldiği saptamıştır. Bu yükselişi sebebi yayıcıları kar yapma isteklerii yaıda bilimsel yayıları üretimide ve dağıtımıda da kayaklamaktadır (Buchet, 2004, s. 49; Keefer, 2001; Teopir ve Kig, 1997; Odlyzko; 1997). Bilimsel dergilerdeki bu gelişmeleri bilimsel yayıcılıkta yaşaa süreli yayı krizi e ede olmaktadır. Bugüe kadar yaşaa gelişmeler içide 1990 lı yıllarda görüle tekolojik ilerlemeler ve özellikle İteret i ortaya çıkışı bilimsel yayıları değişimie etki ede e öemli usurlar olmuştur. Bilimsel dergi yayıcılığıda büyük bir değişim gözlemektedir. Bu edele elektroik dergileri gelişimi, bilimsel iletişimdeki yeri ve bilimsel iletişime etkisi daha kapsamlı ele almakta yarar vardır.
17 2.3 Elektroik Dergileri Ortaya Çıkışı ve Güümüze Kadar Gelişimi Elektroik dergileri geçmişi yaklaşık 25 yıllık bir süreyi kapsamaktadır. Bu süre zarfıda elektroik dergiler büyük bir gelişim göstermiştir. İlk elektroik dergi örekleriyle bugükiler karşılaştırıldığıda her yöde büyük farklılıklar vardır. Acak bu farklılıkları oluşması çeşitli sosyal, ekoomik ve tekik yeilikler ve değişimler sayesidedir. Bu edele bu kısımda elektroik dergileri gelişimi, bu yeilik ve değişimler ışığıda kedi içide derleerek suulmaktadır. 2.3.1 Elektroik Dergileri Oluşturulmasıa Yöelik Araştırmalar: 1990 Öcesi Bilimsel yayıcılıkta yaşaa sorular üiversiteler, kütüphaeler, estitüler, ticari ve ticari olmaya yayıevileri, derekler gibi bilimsel iletişimi oluştura ya da destekleye kurum ve kuruluşları çözüm yolları üretmeye itmiştir. Özellikle baskı gecikmeleri, dergilere istee zamada erişim, ikicil kayakları yetersizliği ve zor kullaımı bu soruları başıda gelmektedir. Mikrofiş kataloglar, kasetler, mayetik batlar, makiacaokuabilir disketlerde sadece bibliyografik bilgii taımlamasıda 1960 lı yıllarda sora kullaılmıştır (Okerso, 1991). Bilimsel dergileri elektroik ortamda üretilmesie yöelik çalışmalar 1970 lere kadar uzamaktadır. Lacaster (1995) bilimsel bir dergii ilk kez elektroik formda 1973 yılıda tasarladığıı belirtmiştir. Bu dergi makiaca-okuabilir formda dağıtıla dosyalar halidedir. New Jersey Tekoloji Estitüsü de 1976 yılıda başlaya başka bir çalışma ola EIES (The Electroic Iformatio Exchage System Project) var ola bilgisayar koferas sistemide geliştirilmiş ve geleeksel (basılı) dergi foksiyolarıı taşıya elektroik bir kopyaı üretilmesi amacıyla oluşturulmuş bir çalışmadır (Turoff, 1978; Schauder 1994, s.76 da aktarıldığı gibi).
18 Ardıda 1980 ile 1985 yılları arasıda gerçekleştirile BLEND (Birmigham ad Loughborough Electroic Network Developmet Project) projesi başarılı bir elektroik dergi içi gereke faktörleri taımlamıştır (Rowley, 2000, s. 47). Proje kapsamıda hakemlik sürecide geçmiş dört makale içere Computer Huma Factors, Poster Papers ve Referece, Abstract ad Aotatios(RAAJ) adıda yedi dergide alıa özler ve geel referas bibliyografyası içere dergi elektroik olarak üretilmiştir. Bu projede, elektroik dergiyle kullaıcı arasıda kurula iletişimi çeşitli biçimleri, bilgi ağı, maliyeti ve verimliliği araştırılmış ve değerledirilmiştir (Schauder, 1994, s. 76). Yie bu yıllarda yayıevleri tarafıda çeşitli araştırmalar yapılmış, farklı elektroik dergi alteratifleri suulmaya başlamıştır. Schauder (1994, s. 77) o yıllarda elektroik dergileri kullaılabilmesii iki yoluu buluduğuu belirtmiştir. Bularda ilki veri tabaı sağlayıcıları tarafıda suula (BRS, DIALOG, SDC, STN Iteratioal gibi) kullaıcıları termial, modem ve telefo hatları yoluyla erişim sağladıkları yayılardır. Bir diğeri ise bu gibi yayıları yerel bilgisayarlarda kullaımı içi mayetik kitle iletişim araçlarıyla (mayetik teyp, teyp kartuşları, disketler veya dijital video diskleri) dağıtılmasıdır. Yayıevleride ilk olarak Elsevier ve America Chemistry Society (ACS) basılı dergileri çevrimiçi veri tabalarıda sumaya çalışmışlardır. Elsevier 1983 yılıda ilk elektroik dergiyi, ayı yıl ACS de 18 dergiyi BRS aracılığıyla kullaıcılarıa sumaya başlamıştır. Öte yada, ADONIS gibi dergileri çevrimiçi, CD-ROM veya iki modelide kullaılaılarak dağıtıldığı alteratif projeler örek verilebilir. Zamala 70 farklı yayıcıda 680 dergii CD-ROM ile dağıtıldığı bir sistem kurulmuştur. Academic Press (AP) 1990 larda üç yıllık bir projeyle APPEAL aracılığıyla, çevrimiçi olarak kütüphaelere ve üiversitelere elektroik formatta dergiler sumuştur (Rowley, 2000; Schauder, 1994). Bu yıllarda paralel yayıcılığı ilk öreklerii başladığı gözlemektedir. Elektroik formatta dergi oluşturulmasıa yöelik çok
19 sayıda projei yapıldığı söyleebilir. Acak 1990 öceside yapıla çalışmalar elektroik dergileri tasarlamasıa yöelik deeyler ya da araştırmalar olarak algılamaktadır. Okerso (1991) ve Keefer (2001) yetersiz dağıtım kaalları, stadart eksikliği ve kullaıcı dostu olmaya uygulamaları verimsiz öreklere yol açtığıı belirtmiştir. Dağıtım açısıda BITNET ve İteret i kapasitesii az olması ve yaygı olmaması e öemli etkedir. Buula birlikte sıırlı ve kullaışsız depolama araçları da dağıtımda sorular yaşamasıa yol açmıştır. Elektroik metileri basit yazılımlarla yazılması; her türde yazıı, grafiği işleememesie ede olmaktadır. Bu döemdeki elektroik dergileri özelliği ASCII formatıda az yer kaplaya dosyalarda oluşmasıdır. 2.3.2 Elektroik Dergi Yayıcılığıı Başlagıcı: 1990-1994 Elektroik dergi yayıcılığı açısıda 1990 lı yıllar döüm oktası olarak düşüülmektedir. Özellikle İteret i yaygılaşması ve İteret teki çeşitli tarayıcı (ör: Mosaic gibi) araçları gelişmesi elektroik yayıcılığı gelişimide öemli rol oyamıştır (Odlzyko, 1997; Teopir, Kig, Boyce, Grayso, Zhag ve Ebue, 2003). Bu gelişim beraberide elektroik dergilere yöelik olarak yapıla proje ve araştırmaları artmasıa ede olmuştur. Birçok kurum, yayıevi, derek ve vakıf bu tarihlerde bu türde projeler yürütmüş ya da desteklemiştir. Yürütüle projeler geellikle basılı yayıları elektroik versiyolarıı yaratılması, elektroik dergileri oluşturulması, arşivleme çalışmaları, stadartları geliştirilmesi ve farklı yayıcılık modelleri vb. oluşturulmasıa yöeliktir. Geleeksel bilimsel yayıcılığı işleyişiyie yei alteretifler eklemiştir. Bu girişimler içide e çarpıcı olaı 350 seelik basılı yayıcılık geleeğii değişimii göstergesi ola, 1992 yılıda, sadece elektroik ortamda yayılaa Olie Joural of Curret Cliical Trials (OJCCT) adlı hakemli dergidir. Bu dergi America Associatio for the Advacemet of Sciece (AAAS) ve Olie Computer Library Ceter(OCLC) tarafıda yayılamıştır. E öemli özelliği kuşkusuz sadece elektroik ortamda
20 hazırlaarak yayılaa dergi olmasıdır. Bir yıl sora basılı versiyou da yayılamaya başlamıştır (Schauder, 1994: Keyhai, 1993). OJCCT i ardıda sadece elektroik ortamda yayılamaya başlaya birçok dergi yaratılmıştır. Klig ve Callaha (2001) bu türde çoğu dergii 1993 1995 yıllarıa kadar ASCII formatıda posta listeleriyle dağıtıldığıı belirtmiştir. E-posta yoluyla dağıtımı mümkü ola bu dergiler özellikle bu yılda sora kedi web sayfalarıı oluşturarak erişime açmışlardır. Bu döemde bahsedilebilecek diğer öemli gelişmeler yayıevlerii elektroik yayıcılığı keşfetme eğilimleridir. Bu projeleri büyük bir kısmı yayıevleri tarafıda basılı dergileri dijitalleştirildiği paralel yayıcılık örekleridir. Lacaster (1995) 1990 ları ortalarıa kadar gerçekleşe büyük projelere Red Sage, CORE ve TULIP i örek göstermiştir. TULIP, Elsevier tarafıda 1991-1995 yılları arasıda yerel üiversite ağları üzeride elektroik dergi dağıtımıı test ede, deeysel üiversite lisaslama programıdır. Proje haftada yaklaşık 200 sayfayla dokuz Amerika üiversitesie, materyal bilimleri ve mühedislik alaıda, Elsevier ve Pergamo yayıevie ait 42 dergii dağıtımıyla başlamıştır. Projei gerçekleştirildiği so yılda 80 dergiye ulaşmıştır (Elsevier, 2005). Red Sage ve CORE (Chemical Olie Retrieval Experimet) ise yüksek görütü kapasitesie sahip elektroik dergileri paralel yayıcılığıa başlamıştır. Istitute of Physics Publishig (IoPP) Modellig ad Simulatio i Materials Sciece ad Egieerig (MSMSE) adlı dergisii 1990 yılıda Loughborough Üiversite si kampüsüde yerel ağ aracılığıyla dağıtımıı yapmıştır (Shauder, 1994). ELYVN (Electroic Versios: Why Not?) adlı projede dağıtıla elektroik dergileri, kullaıcı yöü de dahil birçok açıda etkileri icelemiştir (McKight, Meadows, Pulliger ve Rowlad, 1994). Bu araştırmaları aa amaçları elektroik dergi yayıcılığıı tekik ve ekoomik yölerii kavramaya yöeliktir. Bu projelerde elde edile deeyimlerle birçok yayıevi 1995 te sora kapsamlı çalışmalar yapmıştır. Kouyla ilgili araştırma yapa çoğu yazar tarafıda 1995 yılıa kadar ola süreç, elektroik dergileri ilk görülmeye başladığı döem
21 olarak görülmektedir (Teopir ve diğerleri, 2003; Huter 1998; Kefeer, 2001; Hitchcock, Carr ve Hall, 1997). Buu kaıtı Araştırma Kütüphaeleri Dereği i (Associatio of Research Libraries) yaptığı araştırmaı verileride görülebilir. Bua göre 1991 yılıda 110 elektroik dergi buluurke, 1997 yılıa gelidiğide ise bu rakam 1000 i bilimsel olmak üzere 3400 dergiye ulaşmıştır (Mogge, 1999). İteret i yaygı kullaımı, tarayıcıları gelişimi ve ASCII formatıda HTML e (Hyper Text Markup Laguage) geçiş, elektroik dergi üretimi ve kullaımıı etkileye faktörler arasıdadır. 2.3.3 İteret i Yaygılaşması ve Elektroik Dergi Yayıcılığıdaki Artış: 1995-2000 Teopir ve diğerleri (2003) 1990 ları ortalarıda bugüe kadar geçe zamaı gelişim aşaması olarak değerledirmiştir. Nitekim çoğu basılı dergii büyük bir çoğuluğuu elektroik ortamda suulması, elektroik dergileri artışı ve elektroik yayıcılık tekolojisideki ilerlemeler dikkate alıdığıda asıl değişimi bu aşamada yaşadığı söyleebilir. Literatürde yayıevlerii tek başıa ya da kütüphaeler, üiversiteler, araştırma toplulukları ve vakıflarla ortaklaşa gerçekleştirdiği irili ufaklı birçok çalışma bulumaktadır. Bu oktada literatürde sık rastlaa ve büyük çaplı projelere değimekte yarar vardır. Bu yıllarda gerçekleşe ve ses getire büyük projelerde birisi Project Muse dır. Joh Hopkis Üiversitesi Yayıevi ve Milto S. Eisehower Kütüphaesi i ortaklaşa yürüttüğü ve kırkı üzeride dergii tam metilerii elektroik olarak erişime suulduğu bir çalışmadır (Ball, 2004). Proje ilk olarak 1993 te başlamış, acak tam meti dergilere İteret üzeride erişim sağlaması 1995 yılıda gerçekleşmiştir. Bugü ise Project Muse kullaıcılara 60 farklı yayıevide; isa, saat, ve sosyal bilimler alaıda 300 de fazla saygı dergii tam metilerii çevrimiçi erişimii sağlamaktadır (http://muse. jhu.edu/about/muse/overview.html)
22 Bu döemde heme heme bütü büyük yayıevlerii paralel yayıcılığa geçtiği görülmektedir. Öreği HighWire Yayıevi, Staford Üiversitesi Kütüphaeleri ve Akademic Iformatio Resources işbirliğiyle 1995 yılıda hakemli dergiler ve bilimsel çalışmaları elektroik olarak yayılamaya başlamıştır. Bugü HighWire yayıevi 247 i üzeride bilimsel dergiyi kapsamaktadır (http://highwire.staford.edu/ about/). Machovec (1997) HighWire Press i veritabaıı tam meti taraabilir olması, farklı veri tabalarıdaki atıf, dipot ve bilgilere bağlatı sağlaması ve yazarlara elektroik posta göderilebilmesi gibi öemli özelliklere sahip olduğuu belirtmektedir. Ayrıca bu proje birçok saygı dergiyi suma bakımıda öemli bir dijitalleştirme projesidir. Başka bir yayıevi ola Academic Press 1996 yılıda sahip olduğu 176 dergii tamamıı 3 yıllık bir projeyle İteret üzeride erişime sumuştur. Spriger yayıevi de 1996 da sahip olduğu 400 de fazla dergii elektroik versiyouu IBM ve OpeText işbirliğiyle SprigerLik web sitesi aracılığıyla, refaraslar arasıda bağlatılar, gücel duyuru hizmeti gibi özelliklerle veritabaıı işlevlerii arttırarak kullaıcılarıı hizmetie sumuştur. Elsevier ise 1997 yılıda 1100 dergisii ScieceDirect veritabaı aracılığıyla çevrimiçi erişilebilir hale getirmiştir (Kefeer, 2001; Odlyzko, 1999). Öte yada değişik şirketleri çok sayıda elektroik dergiyi farklı yayıcılarda sağlayarak tek bir çatıda topladığı görülmektedir. Baze de sadece farklı yayıevleride sağlaa dergileri öz ve atıf bilgilerii içere hizmetler (Istute for Scietific Iformaio-ISI) suulmuştur. OCLC ECO (Electroic Collectio Olie) bu türde toplayıcı firmalara örek gösterilebilir. Ayrıca bu türde firmalar elektroik yayıcılığı ortaya çıkardığı içerik suucular olarak düşüülebilir. OCLC ECO 1997 yılıda 9 yayıcıda topladığı 260 ı üzeride dergiye çevrimiçi erişim sağlamaya başlamıştır. Veritabalarıda olduğu gibi İteret i suduğu bütü işlevsel farklı hizmetleri de büyeside buludura OCLC ECO bulara ek olarak farklı elektroik dergi makalelerie yayıevi, kurumsal ve web sayfası gibi çeşitli alteratifler aracılığıyla erişim sağlayarak kullaılırlığıı arttırmıştır.