T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ EKONOMETRİ ANABİLİM DALI

T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ EKONOMETRİ ANABİLİM DALI ADANA İLİNDE YOKSULLUĞUN ANALİZİ: SINIRLI BAĞIMLI DEĞİŞKENLİ MODELLERLE BİR İNCELEME Reyhan CAFRI YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA - 2009

T.C. ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ EKONOMETRİ ANABİLİM DALI ADANA İLİNDE YOKSULLUĞUN ANALİZİ: SINIRLI BAĞIMLI DEĞİŞKENLİ MODELLERLE BİR İNCELEME Reyhan CAFRI Danışman: Doç. Dr. Seda ŞENGÜL YÜKSEK LİSANS TEZİ ADANA 2009

Çukurova Ünverstes Sosyal Blmler Ensttüsü Müdürlüğüne, Bu çalışma Jürmz tarafından Ekonometr Anablm Dalında YÜKSEK LİSANS TEZİ olarak kabul edlmştr. Başkan: Doç. Dr. Seda ŞENGÜL (Danışman) Üye: Prof. Dr. Mahr FİSUNOĞLU Üye: Doç. Dr. Süleyman Blgn KILIÇ ONAY Yukarıdak mzaların, adı geçen öğretm elemanlarına at olduğunu onaylarım.../../2009 Doç. Dr. Azm YALÇIN Ensttü Müdürü Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bldrşlern, çzelge, şekl ve fotoğrafların kaynak gösterlmeden kullanımı, 5846 Sayılı Fkr ve Sanat Eserler Kanunu ndak hükümlere tabdr

ÖZET ADANA İLİNDE YOKSULLUĞUN ANALİZİ: SINIRLI BAĞIMLI DEĞİŞKENLİ MODELLERLE BİR İNCELEME Reyhan CAFRI Yüksek Lsans Tez, Ekonometr Anablm Dalı Danışman: Doç. Dr. Seda ŞENGÜL Ağustos 2009, 113 sayfa Yoksulluk nsanoğlunun yüz yüze kaldığı en öneml sosyal ve ekonomk sorunlardan brdr. Yoksulluğun gderlmesnn; ekonomk gelşmenn ve toplumsal refahın temel amacı olarak görülmes, yoksulluğun öneml konularından br halne gelmesne neden olmuştur. Dolayıyla, yoksulluk konusu lteratürde özel br yer kaplamaya başlamıştır. Yoksulluk azaltılmak stendğnde veya yoksullara lşkn uygulanan poltkaların amacına ulaşıp ulaşmadığı ölçülmek stendğnde; kmlern yoksul olduğu, yoksul hanelern büyüklüğü, kompozsyonları, hang durumlarda yoksulluk rsknn arttığı veya azaldığı blnmeden yoksulluğa yönelk poltkalar gelştrlmes mkansızdır. Bu bağlamda, yoksulluğun boyutu ve belrleycler hakkında tesptler yapmak çalışmanın amacını oluşturmaktadır. Çalışma beş bölümden oluşmaktadır. Brnc bölümde; yoksulluk le lgl tanımlar, yoksulluğun nedenler ve yoksulluğun ölçülmesne yönelk metotlar bulunmaktadır. İknc bölümde, yoksulluğun belrleyclern tahmn etmek çn uygulanan ntel terch ve sınırlı bağımlı değşkenl modellere yer verlmştr. Üçüncü bölümde, çalışmada kullanılan materyal ve yöntemler ele alınmıştır. Dördüncü bölümde, lteratürde yer alan yoksulluk le lgl çalışmalar bulunmaktadır. Son bölümde se, Adana İl Seyhan ve Yüreğr İlçe Merkezlernde yoksulluğun ölçümü ve belrleycler le lgl bulgular elde edlmştr. Anahtar Kelmeler: Yoksulluk, Eşdeğerlk Ölçeğ, İkl Terch, Sınırlı Bağımlı Değşenl Modeller, Tobt Model

v ABSTRACT ANALYSIS OF POVERTY IN ADANA: A RESEARCH WITH LIMITED DEPENDENT VARIABLES Reyhan CAFRI M.A. Thess, Department of Econometrcs Supervsor: Assoc. Prof. Dr. Seda ŞENGÜL August 2009, 113 Pages Poverty s one of the most mportant socal and economc problems people have faced. Removng the poverty beng seen as the basc am of the socal welfare and economc development caused poverty to become one of the mportant ssues. So, poverty ssue has started to get a specal place n lterature. When poverty s wshed to be decreased or poltcs beng appled about the poor s wshed to be measured f they have reached ther goals or not, t s mpossble to develop any polcy about who are poor, sze and compostons of the poor households, n whch stuatons the poverty rsk ncreases or decreases. In ths sense, determnng about dmenson and determnants of poverty consttute the purpose of the study. The study ncludes fve sectons. In the frst secton; the defntons of poverty, reasons of poverty and methods ntended for measure of poverty are analyzed. In the second secton, appled qualtatve choce and lmted dependent varables models are wrtten to estmate determnaton of poverty. In the thrd secton, methods and materal used n the study are wrtten. In the fourth secton, studes about poverty n the lterature are present. In the last secton, evdence about measurement and determnants of poverty n Seyhan and Yüreğr dstrct centers of Adana cty are obtaned. Keywords: Poverty, Equvalence Scale, Bnary Choce, Lmted Dependent Varables Models, Tobt Model

v ÖNSÖZ Bu tezn her aşamasında ben destekleyen, bana yol gösteren, uygun materyallere ulaşmamı sağlayan, kendm sürekl gelştrmem ve hep daha ysn yapmam çn motve eden değerl danışman hocam Doç. Dr. Seda ŞENGÜL e sonsuz teşekkürlerm sunarım. Tez jürsnde bulunan Prof. Dr. Mahr FİSUNOĞLU ve Doç. Dr. Süleyman Blgn KILIÇ a tez çalışmama sağladıkları katkılar çn çok teşekkür ederm. Hayatımın her dönemnde, sağladıkları her türlü destek çn aleme şükran ve teşekkürlerm sunarım. 107K065 numaralı Adana İl Seyhan ve Yüreğr İlçe Merkezlernde Hanehalkı Gelr, Tasarruf Eğlmler ve Yoksulluğun Ölçülmes sml TÜBİTAK Araştırma Projes verlern kullanmama zn veren ve bu projede ben burslu öğrenc olarak çalıştırıp fnanse eden TÜBİTAK a teşekkür borçluyum. Bu çalışma, İİBF2007YL10 numaralı proje kapsamında Çukurova Ünverstes Araştırma Fonu tarafından desteklenmştr.

v İÇİNDEKİLER ÖZET... İİİ ABSTRACT... İV ÖNSÖZ... V KISALTMALAR LİSTESİ... İX TABLOLAR LİSTESİ... X GİRİŞ... 1 BİRİNCİ BÖLÜM... 4 YOKSULLUK KAVRAMI VE YOKSULLUĞUN ÖLÇÜLMESİ... 4 1.1. Yoksulluk Kavramı... 6 1.2. Yoksulluğun Nedenler... 7 1.3. Yoksulluğun Ölçülmes... 9 1.3.1. Yoksulluk Sınırı... 10 1.3.1.1. Mutlak Yoksulluk (Absolute Poverty)... 11 1.3.1.1.1. En Düşük Malyetl Gıda Yoksulluk Sınırı... 11 1.3.1.1.2. Temel Gereksnmler Malyet Yoksulluk Sınırı... 12 1.3.1.1.3. Gıda Oranı Yoksulluk Sınırı... 13 1.3.1.2. Görel yoksulluk (Relatve Poverty)... 14 1.3.1.3. Öznel (Sübjektf) Yoksulluk (Subjectve Poverty)... 14 1.3.2. Eşdeğerlk Ölçekler... 15 1.3.2.1. OECD Eşdeğerlk Ölçeğ... 16 1.3.2.2. Engel Eşdeğerlk Ölçeğ... 16 1.3.2.3. Rothbarth Eşdeğerlk Ölçeğ... 17 1.3.3. Yoksulluk Ölçütler... 18 1.3.3.1. Kafa Sayısı Yoksulluk Endeks (Headcount Poverty Index)... 19 1.3.3.2. Yoksulluk Açığı Endeks (Poverty Gap Index)... 20 1.3.3.3. Sen Yoksulluk Endeks (Sen Poverty Index)... 21 1.3.3.4. Foster, Greer ve Thorbecke Yoksulluk Endeks (FGT Poverty Index) 22

v İKİNCİ BÖLÜM... 24 SINIRLI BAĞIMLI DEĞİŞKENLİ MODELLER... 24 2.1. Ntel (Kaltatf) Terch Modeller... 24 2.2. İk Durumlu (Bnomal) Modeller... 25 2.2.1. Doğrusal Olasılık Model... 25 2.2.2. Probt Model... 28 2.2.3. Logt Model... 30 2.2.4. Logt ve Probt Modellernn Tahmn... 32 2.2.4.1. Logt ve Probt Modellernn ML Yöntem le Tahmn... 32 2.2.5. Logt ve Probt Modellernde Marjnal Etkler... 36 2.3. Sınırlı Bağımlı Değşkenl Modeller... 37 2.3.1. Kırpılmış Regresyon Model... 38 2.3.1.1. Kırpılmış Dağılım... 39 2.3.1.1.1. Kırpılmış Tesadüf Dağılımın Yoğunluğu... 40 2.3.1.1.2. Kırpılmış Dağılımın Momentler... 40 2.3.1.2. Kırpılmış Regresyon Modelnde Marjnal Etkler... 41 2.3.2. Sansürlenmş Regresyon Model... 43 2.3.2.1. Sansürlenmş Normal Dağılım... 44 2.3.2.2. Sansürlenmş Normal Değşkenn Momentler... 44 2.3.2.3. Sansürlenmş Regresyon Modelnde Marjnal Etkler... 45 2.4. Tobt Model... 46 2.4.1. Cragg Tahmn Edcs... 49 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM... 52 MATERYAL VE YÖNTEM... 52 3.1. Materyal... 52 3.2. Yöntem... 52 3.2.1. Yoksulluğun Ölçülmesnde Uygulanan Yöntem... 52 3.2.1.1 Mutlak Yoksulluk Sınırı... 52 3.2.1.1.1. En Düşük Malyetl Gıda Yoksulluk Sınırı... 52 3.2.1.1.2. Temel Gereksnmler Malyet Yoksulluk Sınırı... 53 3.2.1.1.3. Gıda Oranı Yoksulluk Sınırı... 53 3.2.1.2. Görel Yoksulluk Sınırı... 54 3.2.1.3. Sübjektf (Öznel) Yoksulluk Sınırı... 54

v 3.2.2. Eşdeğerlk Ölçekler... 55 3.2.2.1. OECD Eşdeğerlk Ölçeğ... 55 3.2.2.2. Engel Eşdeğerlk Ölçeğ... 56 3.2.2.3. Rothbarth Eşdeğerlk Ölçeğ... 57 3.2.3. Yoksulluk Ölçütler... 57 3.2.4. Yoksulluğun Belrleyclern Tahmn Etmek İçn Uygulanan Yöntem... 58 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM... 61 ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR... 61 4.1. Yoksulluk Ölçümüyle İlgl Öncek Çalışmalar... 61 4.2. Yoksulluğun Belrleyclernn Tahmn İçn Yapılmış Çalışmalar 66 BEŞİNCİ BÖLÜM... 75 ARAŞTIRMA BULGULARI... 75 5.1. Adana İl Seyhan ve Yüreğr İlçe Merkezlernde Yoksulluk... 75 5.1.1. Yoksulluk Sınırları... 78 5.1.1.1. Mutlak Yoksulluk Sınırı... 78 5.1.1.2. Görel Yoksulluk Sınırı... 85 5.1.1.3. Sübjektf (Öznel) Yoksulluk Sınırı... 85 5.1.2. Adana İl Seyhan ve Yüreğr İlçe Merkezlernde Yoksulluğun Profl 86 5.1.3. Adana İl Seyhan ve Yüreğr İlçe Merkezlernde Yoksulluğun... Belrleycler 94 SONUÇ... 100 KAYNAKÇA... 105 EK... 107 ÖZGEÇMİŞ... 113

x KISALTMALAR LİSTESİ DİE: DPT: EKK: FAO: FGT: İYE: ML: OECD: SGK: SGP: Devlet İstatstk Ensttüsü Devlet Planlama Teşklatı En Küçük Kareler Gıda ve Tarım Örgütü Foster, Greer ve Thorbecke Endeks İnsan Yoksulluk Endeks Maksmum Olablrlk Ekonomk İşbrlğ ve Kalkınma Örgütü Sosyal Güvenlk Kurumu Satın Alma Gücü Partes TÜBİTAK: Türkye Blmsel ve Teknolojk Araştırma Kurumu TÜİK: TÜSİAD: UNDP: UNICEF: WHO: Türkye İstatstk Kurumu: Türkye Sanayc ve İşadamları Derneğ Brleşmş Mlletler Kalkınma Programı Brleşmş Mlletler Çocuk Fonu Dünya Sağlık Örgütü

x TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1.1. Hedefler ve Göstergeler 3 Tablo 2.1. Hata Termnn Olasılık Dağılımı 23 Tablo 2.2. Bağımlı Değşkenn Dağılımı 25 Tablo 3.2. OECD Yetşkn Eşdeğer Ağırlığı 53 Tablo 5.1. Hanehalkı Yüzdelk Grupları İtbarıyla Gelr ve Harcama Dağılımları 72 Tablo 5.2. Hanelern Gelr Gruplarına Göre Sosyo-Demografk Özellkler 74 Tablo 5.3. Engel İçn Workng-Leser Modelnden Elde Edlen Parametre Tahmnler 76 Tablo 5.4. Engel Tahmnne Göre Farklı Sayılardak Çocuk ve Yetşknlern Malyet Karşılaştırması 77 Tablo 5.5. Tablo 5.6. Tablo 5.7. Rothbarth İçn Workng-Leser Modelnden Elde Edlen Parametre Tahmnler 79 Rothbarth Tahmnne Göre Farklı Sayılardak Çocuk ve Yetşknlern Malyet Karşılaştırması 80 Toplam Hane Tüketm İçnde Gıda Maddelerne Yapılan Harcamaların Yüzdes 81 Tablo 5.8. Sübjektf Yoksulluk İçn Elde Edlen Parametre Tahmnler 82 Tablo 5.9. Yoksulluk Sınırları ve Yoksulluk Ölçütler 84 Tablo 5.10. Hanehalkı Büyüklüğüne Göre Yoksulluk Ölçütler 87 Tablo 5.11. Hanehalkı Resnn Eğtm Durumuna Göre Yoksulluk Ölçütler 88 Tablo 5.12. Hanehalkı Resnn İştek Durumuna Göre Yoksulluk Ölçütler 89 Tablo 5.13. Hanehalkı Fertlernn Eğtm Durumuna Göre Yoksulluk Ölçütler 89

x Tablo 5.14. Hanehalkı Fertlernn İştek Durumuna Göre Yoksulluk Ölçütler 90 Tablo.5.15. Yoksulluğun Belrleyclerne İlşkn Tanımlayıcı İstatstkler 91 Tablo.5.16. Yoksulluğun Belrleycler 91 Tablo 5.17. Yoksulluk Açığının Belrleycler 93

1 GİRİŞ Breylern beslenme, barınma, eğtm ve sağlık gb temel gereksnmelern karşılayamama ve toplumsal standartların gersnde kalma veya yaşamın gerektrdğ mkanlardan yoksun olma durumu olarak tanımlanan yoksulluk, son yıllarda yaşanan krzlerle brlkte ulusal ve uluslararası gündemde en öneml sorunlardan br halne gelmştr. 2000 l yıllarda yoksulluk olgusunun ülkelerle sınırlı olamayacağı, küresel br sorun olarak algılanması gerekllğ vurgulanmaktadır. Başta Brleşmş Mlletler olmak üzere Dünya Bankası vb. kurumlar bu konuda öneml projeler, programlar ve poltkalar uygulamakta ve uygulanmasını teşvk etmektedr. Genel anlamda yoksulluğun nedenler arasında brkaç öneml faktör bulunmaktadır. İlk faktör olarak gelr dağılımı bozukluğundan söz edlmektedr. Peş sıra gelen ekonomk krzlerle daha da dernleşen gelr dağılımı sorunu, kentsel yoksulluğun da gerçek anlamdak nedenlernden brsdr. Yoksulluğun nedenler arasında ç göçün kentlerde yarattığı baskı da bulunmaktadır. Türkye de kent yoksulluğu esas olarak köyden kente göç olgusu le başlamıştır. Tarımın gderek dernleşen sorunlarının yanında kentlerde açık şszlkle brlkte hzmetler sektörü çnde gzl şszlğn artmasının altında dama ç göç bulunmaktadır. Ayrıca ç göç, kentlerde kayıt dışı sthdamda yer alan, sosyal güvenceden yoksun, düşük ücretle çalışan nüfusun artmasına neden olmuştur. Yoksulluk, az gelşmş veya gelşmemş ülke ayırımı tanımayan küresel br olgu olmakla beraber zamana ve mekana bağlı olarak farklı özellkler göstermektedr yan yaşamı sürdüreblmek çn gerekl olan şeyler kşlere, çnde bulunulan topluma, çevreye ve koşullara bağlı olarak değşeblmektedr. Yoksullukla mücadelede etkn br poltka zleneblmes çn olgunun zaman ve mekana bağlı olarak, toplumsal şartlar ve nesnel ölçütler göz önünde bulundurularak ne gb özellkler gösterdğnn belrlenmes ve ölçülmes gerekmektedr. Yoksulluk çoğu zaman kentsel ve kırsal olmak üzere k ayrı şeklde ele alınmaktadır. Kent özelnde gözlenen türü, kentsel yoksulluk olarak blnr. Kır ve kent ayrımının arkasındak temel neden, tüketm kalıpları le mal ve hzmet fyatları açısından k kesmn farklılıklar göstermesdr.

2 Yoksulluk ve yarattığı sorunlar gderek ağırlaşırken, başta büyük kentler olmak üzere kentler, bu sorunun yoğunlaştığı ve somutlaştığı mekanlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Dolayısıyla, yoksulluk ve bunun kent bağlamında ele alınışına lşkn çalışmalar son yıllarda gderek artan br bçmde hız kazanmış bulunmaktadır. Türkye de, günümüze kadar yapılan yoksulluk çalışmalarında genellkle TUİK Hanehalkı Bütçe Anket verler kullanılarak, mutlak veya görel yoksulluk sınırı saptanmış ve kmlern yoksul olduğu tespt edlmeye çalışılmıştır. Bu çalışmalarda yoksulluk sınırları, hanehalkı genşlğnn dkkate alınmadığı standart katsayılara sahp OECD eşdeğerlk ölçeğne göre hesaplanmıştır. Bu çalışmada se; 107K065 numaralı Adana İl Seyhan ve Yüreğr İlçe Merkezlernde Hanehalkı Gelr, Tasarruf Eğlmler ve Yoksulluğun Ölçülmes sml TÜBİTAK araştırma projes 2008 yılı Kasım ayı anket verler kullanılarak, mutlak, görel ve öznel olmak üzere üç farklı yaklaşıma göre yoksulluk sınırı belrlenmştr. Yoksulluk sınırları; her lave breyn malyetnn hesaplandığı, ölçek ekonomsn dkkate alan Engel ve Rothbarth eşdeğerlk ölçekler dkkate alınarak hesaplanmıştır. Ayrıca karşılaştırma yapmak amacıyla, yoksulluk sınırları OECD eşdeğerlk ölçeğne göre de tespt edlmştr. Sonrasında, yoksulluk ölçütler hesaplanmış ve yoksulluk profl çıkartılmıştır. Yoksulluk ölçütlernn belrlenmesyle, Adana İl Seyhan ve Yüreğr İlçe Merkezlernde, Brleşmş Mlletlern belrlemş olduğu Bnyıl Kalkınma Hedefler ne göre 2015 yılına kadar ulaşılması hedeflenen amaçların ne derece gerçekleştrlebleceğ belrlenmştr. Bununla brlkte; yoksullukla mücadelede etkn br poltka zleneblmes çn yoksul nsanların yoksulluktan etklenme derecelernn ve yoksulluğun belrleyclernn ortaya konması poltka yapıcılarına yol gösterecek öneml blglerdr. Bu bağlamda, yoksulluğun belrleyclern tahmn etmek çn sınırlı bağımlı değşkenl modeller kullanılmıştır. Beş bölümden oluşan çalışmanın brnc bölümünde, yoksulluğun tanımı ve yoksulluğun nedenlernn yanı sıra yoksulluğun ölçülmes aşamasında kullanılan metotlara yer verlmştr. Ayrıca yoksulluk sınırının hesaplanması sırasında kullanılan eşdeğerlk ölçekler açıklanmıştır. İknc bölümde yoksulluğun belrleyclern tahmn etmek çn kullanılan k durumlu modeller ve yoksulluk açığının belrleyclern tahmn etmek çn kullanılan sınırlı bağımlı

3 değşkenl modeller ele alınmıştır. Üçüncü bölümde, çalışmada kullanılan materyal ve yöntemler anlatılmıştır. Dördüncü bölümde, lteratürde yer alan yoksulluk ölçümü ve yoksulluğun belrleyclernn tahmn çn yapılmış bazı çalışmalardan bahsedlmştr. Son bölümde se Adana İl Seyhan ve Yüreğr İlçe Merkezlernde yoksulluğun ölçümü ve belrleycler le lgl bulgular elde edlmş, yoksulluk profl ortaya konulmuştur.

4 BİRİNCİ BÖLÜM YOKSULLUK KAVRAMI VE YOKSULLUĞUN ÖLÇÜLMESİ Kalkınma sürecnn en öneml gündem maddelernden br olan yoksulluk, nsanoğlunun yüz yüze kaldığı sosyal ve ekonomk sorunlardan brsdr. İnsanların refah ve mutluluk çnde yaşamaları, ekonomk ve sosyal poltkalar vasıtasıyla da bunun sürdürüleblr hale getrlmes kalkınmanın vazgeçlmez unsurlarındandır. Gelşme ve refah toplumu olma amacına uygun olarak yoksullukla mücadele poltkalarının yleştrlmes, yoksulluğun gderlmes de ekonomk gelşmenn temel amacı olarak görülmektedr. Bu nedenle yoksulluk tanımları, boyutları ve çözüm yollarıyla öneml konulardan br halne gelmştr ve 2008 küresel ekonomk krzyle brlkte yoksulluğun gündemdek önemnn gderek artması beklenmektedr. Yoksulluğun azaltılması, 1990 yılından bu yana, Brleşmş Mlletler Kalkınma Programı nın (UNDP) en baş maddelernden br halne gelmştr. Brleşmş Mlletlern Eylül 2000 dek Bnyıl Zrves nde 191 ülke, yoksulluğu yarı yarıya azaltmayı çeren Bnyıl Kalkınma Hedefler ne 2015 yılına kadar ulaşma kararı almıştır. Bu hedefler; Aşırı yoksulluğu ve açlığı ortadan kaldırmak, Herkes çn evrensel lköğretm sağlamak, Cnsyet eştlğn teşvk etmek ve kadının güçlendrlmesn sağlamak, Çocuk ölümlern azaltmak, Anne sağlığını yleştrmek, HIV/AIDS, sıtma ve dğer hastalıklarla mücadele, Çevresel sürdüreblrlğ sağlama, Kalkınma çn küresel br ortaklık kurmak yan uluslar arası kapsamda y yönetşm kalkınma ve yoksulluğu azaltma taahhütlern de çeren kurallara dayanan, önceden kestrleblr ve ayrımcı olmayan br açık tcaret sstem ve fnansal sstem gelştrmektr (DPT, 2006; UNDP, 2005).

5 Bnyıl Kalkınma Hedefler nn lk aşırı yoksulluğu ve açlığı ortadan kaldırmaktır. Bu hedefe ulaşablmek çnse günde br doların altında geçnen nsanların ve açlık çeken nsanların oranını yarıya ndrmek amaçlanmıştır ve dkkate alınan hedefler le göstergeler şu şekldedr; Tablo 1.1. Hedefler ve Göstergeler Gösterge Günlük gelr 1 doların (SGP) altında olan nüfusun oranı Gıda ve gıda-dışı yoksulluk sınırının altında olan nüfusun oranı Yoksulluk açığı oranı (Gıda yoksulluğuna göre) En yoksul % 20 lk nüfusun toplam tüketmden aldığı pay Beş yaş altındak çocuklar arasında düşük ağırlıklı çocuk oranı Asgar enerj tüketmn karşılayamayan nüfusun oranı (gıda yoksulluğu) Başlangıç Yılı Başlangıç Değer Nha Hedef (2015) 1994 % 1.1 % 0.1 1994 % 28.3 % 13.48 1994 % 1.54 % 0.13 1994 % 8.5 % 11 1998 % 8.3 % 4.2 1994 % 2.9 % 0.67 Kaynak: DPT, Bnyıl Kalkınma Hedefler Raporu Türkye 2005, 2006, 17. Yednc ve Sekznc Beş Yıllık Kalkınma Planlarında Türkye nn bu konudak stratejk amacı gelr dağılımındak eştszlkler kalıcı olarak azaltmak ve mutlak yoksulluğu ortadan kaldırmaktır. Bnyıl Kalkınma Hedefler nn ortaya konulmasını takben, UNDP nn Türkye dek tüm kuruluşlarıyla brlkte, Türkye nn Bnyıl Kalkınma Hedeflern tutturma çabalarını desteklemeye başlaması ve yoksulluğun gderlmesnn ekonomk gelşmenn ve toplumsal refahın temel amacı olarak görülmes, yoksulluk konusunun öneml konulardan br halne gelmesne yol açmıştır. Yoksullukla mücadele çalışmalarına hız kazandırılablmes çn yoksullukla lgl düzenl olarak, uluslar arası kabul görmüş yöntemlere dayanan ve ülkemzn yapısını yansıtan statstkler üretmek; toplumun en yoksul

6 kesmnn tespt edlmes ve bu hanehalkları çn destek programlarının hazırlanablmes çn gerekl verler üretmek, yoksulluk statstklerne olan htyaçlar arasında yer almaktadır (TUİK, 2008, 5). 1.1. Yoksulluk Kavramı Yoksulluğun lteratürde üzernde görüş brlğne varılan br tanımı bulunmamaktadır. Çeştl otorteler bazı değerler dkkate alarak yoksulluğu tanımlamaya çalışmışlardır. Dar anlamda yoksulluk, açlıktan ölme ve barınacak yer olmama durumu ken, genş anlamda yoksulluk, beslenme, barınma, gym, sağlık ve eğtm gb temel gereksnmelern karşılayamama ve toplumsal standartların gersnde kalma olarak fade edlmektedr (DİE 2002 Yoksulluk Çalışması, 2004, 10). Yoksulluk (poverty) termnn lk tanımı, 1901 yılında Seebohm Rowentree tarafından yapılmıştır. Bu tanıma göre yoksulluk; toplam gelrn, byolojk varlığın devamı çn gerekl olan yyecek, gym vb. asgar düzeydek fzk htyaçları karşılamaya yetmemesdr (Frank, 1983, 51). World Bank (1990), yoksulluğun geleneksel tanımını yaparak yoksulluğu; asgar yaşam standardına erşememe durumu, başka br fadeyle madd ntelktek mahrumyetler nedenyle kaynaklara ve üretm faktörlerne erşememe ve asgar br yaşam düzeyn sürdürecek gelrden yoksul olma hal olarak fade etmektedr. Drewnowsk (1977), yoksulluğu asgar yaşam standardının gerektrdğ temel gereksnmlern karşılanablmes çn yeterl mktarda gelrn elde edlememes durumu olarak (gelr yoksulluğu); Lpton (1997) se özel tüketmdek yeterszlklere odaklanarak yoksulluğu kş başına özel tüketmn belrl br düzeyn altında olduğu durum olarak (tüketm yaklaşımı) tanımlamaktadır (Aktan ve Vural, 2002, 3). Son yıllarda se yoksulluğun, gelre veya tüketm harcamalarına ndrgenemeyecek kadar genş ve çok boyutlu br kavram olduğuna lşkn olarak gerek gelşmş gerekse gelşmekte olan ülkelere lşkn gözlemler yoksulluğun tanımlanmasında yen arayışlara yol açmıştır (Önder ve Şenses, 2005, 8). Yoksulluğun ölçülmesnde 2000 l yıllarda gelr yoksulluğu kavramından nsan yoksulluk kavramına; tek boyutlu yoksulluk tanımlarından bleşk endeks lere doğru br geçş yaşanmaktadır (Altay, 2005, 163). UNDP nn tanımına göre

7 nsan yoksulluk, katlanılablr br yaşam çn gerekl fırsatlar ve seçeneklerden feragat etmektr. Adam Smth n yoksulluk tanımını esas alan bu tanımlamaya göre yoksulluk, gelr düzey le lşklendrlemez çünkü gelr ekonomk br kategordr. Buna karşın yoksulluk nsan br kategor olmak zorundadır. Bu noktadan hareketle, nsanın sağlık hzmetlerne, temz su kaynaklarına, eğtm hzmetlerne ulaşablrlğ, uzun br yaşam sürme hakkı ve sürdürüleblrlk krterlerne dayalı olarak, yen fırsat ve seçenekler kullanablmek çn gerekl altyapının varlığı ya da yokluğu le belrlenen nsan yoksulluk (human poverty) tanımı uyarınca br endeks gelştrlmştr (DPT, 2001, 105). Bu doğrultuda UNDP tarafından İnsan Yoksulluk Endeks (İYE) gelştrlmştr. İnsan Yoksulluk Endeks, her ülkedek nsan yoksulluk oranının ölçülmesne bağlı br göstergedr. İYE değer; 40 yaşına kadar yaşam beklents olmayan nüfus oranı, okuma yazma blmeyen yetşknlern oranı, sağlık hzmetlerne, sağlıklı çme suyuna ulaşma olanağı olmayan nüfus, 5 yaş altı düşük ağırlıklı çocuk sayısı, GSYİH dan en yoksul % 20 ve en zengn % 20 nn aldığı pay oranı ve günlük 1$ ve ulusal yoksulluk sınırına bağlı olarak hesaplanmış yoksulluk sınırının altında yaşayan nüfus temel verlerne dayanarak hesaplanmaktadır (DPT, 2001, 124). 2005 yılı İYE ye göre, 103 gelşmekte olan ülke çersnde lk sırada % 3.6 le Uruguay, son sırada % 64.4 le Njer, Türkye se % 9.7 le 19. sırada yer almaktadır (UNDP, 2005, 227-229). Ancak, İYE nn hesaplanablmes çn yetersz ver olması ve hang göstergenn öncelkl olduğunun blnememesnden dolayı (besn ve barınma karşılanamazken, dğer göstergelern ağırlıklarının daha fazla olması sonucunda endeksn yanıltıcı olması) bu endeks uygulamada pek kullanılamamaktadır. Yoksulluğun ölçülmesnde yaşanmakta olan geçş sürecne rağmen yoksulluğun hem dünyada hem de Türkye de halen sıklıkla gelr yoksulluğu kavramı çerçevesnde tanımlandığı görülmektedr (Altay, 2005, 164). 1.2. Yoksulluğun Nedenler Yoksulluk, fazla üretememekten aynı zamanda üretlen değerler karşılığında elde edlen değerlern breyler arasında, bölgeler arasında, sektörler arasında vs. adl br şeklde paylaşılamamasından kaynaklanır. Öncelkle başta klm doğa koşulları yönünden bazı ülkeler çnde bazı bölgeler daha fazla

8 üretme kapastesnden yoksun olablrler. Bu durumda o ülkede ya da bölgede yaşayan nsanlar ster stemez daha yoksul olurlar. Hızlı nüfus artışı, br yandan ülkelern daha fazla üretm yapmalarına mkan sağlarken öte yandan ülkelern daha fazla tüketmelerne de neden olur. Üstelk klm ve doğal koşullar açısından çok y konumda bulunmayan ülke ya da ülke ç bölgelerde hızlı nüfus artışı mevcutsa, bu takdrde yoksullaşma kaçınılmaz olur (Aktan, 2002, 1). Küresel klm değşklğne bağlı olarak artan kuraklıkla brlkte yoksulluğun gderek dernleşmes htmal dahlndedr. Yoksulluğun nedenler arasında şu faktörler de sayılablmektedr: Gelr dağılımı bozukluğu; Yerleşm yerlerne göre Gn oranları değerlendrldğnde oranın 1 e yaklaşması eştszlklern artışını, 0 a yaklaşması eştszlklern azalmasını ve sıfıra eşt olması se hçbr eştszlğn kalmadığını veya br başka deyşle tam eştlk durumuna ulaşıldığını göstermektedr. Gelr, mülkyet vb. anlamında Gn oranları değerlendrldğnde, Türkye 0.49 oranı le cdd boyutlarda eştszlklern yaşandığı br ülke olarak değerlendrlmektedr. Yüksek faz oranları, Doğal afetler, Adaletsz verg sstem, Bölgelerarası farklılıklar; Türkye de, yatırım öncelklerne lşkn poltkalardak eksklkler, kesntsz enerj kaynağı, kalfye şgücü vb. sanaynn yer seçmnn temel belrleyclernden pazara yakınlık veya güvenl ulaşılablrllk gb etmenlern yanı sıra, yatırıma dönüşeblr sermayenn yetersz brkm tarhsel olarak bölgeler arasında dengesz gelşme sorununu gündeme getrmştr. Toplumsal dışlanma; toplumsal cnsyet, etnk köken ve engelllk gb kategorler de yoksulluğu üreten br toplumsal dışlanmaya neden olmaktadır. Özellkle toplumsal cnsyet merkeznde ale ç ya da dışı toplumsal lşklere bakıldığında, bölgesel ve etnk farklılıklarla beraber, kadın ve çocukların maruz kaldığı eştszlklern yoksulluğu yenden üreten br faktör olarak dkkate alınması gerekmektedr. Ücretlern düşüklüğü, Kentleşme ve göç; Türkye de göç olgusunun ve berabernde getrdğ kentleşmenn neden, tarımda, modern üretm teknklernn kullanılması,

9 buna karşılık tarımda çalışmasına htyaç duyulan nsan gücü mktarının azalması, tarımsal vermllğn yeterszlğ ve toprakların mras yoluyla paylaşılmasıdır. Ülkemzde kentleşme ekonomk büyüme le brlkte yürümedğnden göç yoluyla kente gelenler şsz kalmakta veya kayıtdışı sektörde çalışmaktadırlar. Güney Doğu dak savaşın yol açtığı büyük ölçüde zorunlu göç, esk göçmenler gb genş alenn fertlernden ve hemşerlerden oluşan dayanışma ağlarının sağladığı ş bulma ve gecekondu ednme olanaklarına sahp olmadan şehre gelp savrulan yen br göçmen ktlesnn ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Bunun yanı sıra ç göç yalnız göçerler açısından değl, göç veren ve göç alan yöreler açısından da yoksullaşma neden olmaktadır. Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelernden yoğun br bçmde göç alan Adana, Antalya ve Mersn llernn göç önces ve sonrası konumları göç alan yörelern de yüz yüze kaldığı yoksullaşma sürecndek artışın tpk br göstergesdr. Ayrıca, Türkye de İran-Irak savaşının yanı sıra esk Yugoslavya nın parçalanması, Bulgarstan da yaşanan ç sorunlar vb. dış göç dalgalarının yaşanmasına neden olmuş, göçerlern aşe ve batelernn ekonomye yarattığı ek yükün yanı sıra göçerlern ger dönmeyenlernn de yoksullar ordusuna katıldığı gözlenmştr. Enflasyon İşszlk Kayıtdışı sthdam; Türkye de hızlı nüfus artışı, göç ve kentleşme le sthdam yapısı şszlğn artmasına neden olmaktadır. Kayıtlı sektörde ş bulamayan şgücü, kayıtdışı sthdama yönelmektedr. Br anlamda şszlk ve kayıtdışı sthdam arasında doğrudan br lşk vardır. İşszlk arttıkça kayıtdışı sthdamın boyutları da genşlemektedr (DPT, 2001, 164; Aktan, 2002, 1; Eş ve Güloğlu, 2004, 5). 1.3. Yoksulluğun Ölçülmes Yoksulluk, az gelşmş veya gelşmemş ülke ayırımı tanımayan küresel br olgu olmakla beraber kşlere, çnde bulunulan topluma, çevreye ve koşullara bağlı olarak değşeblmektedr. Yoksullukla mücadelede etkn br poltka

10 zleneblmes çn olgunun zaman ve mekana bağlı olarak, ne gb özellkler gösterdğnn belrlenmes ve ölçülmes gerekmektedr (Duman, 2008). Yoksulluk ölçümünde dkkate alınması gereken başlıca adımlar vardır: Refah göstergesn tanımlamak, Yoksulluk sınırı olarak blnen, yoksul ve yoksul olmayanı brbrnden ayıran mnmum standart göstergey belrlemek, Yoksulluk ölçütlern hesaplayıp, özet statstkler çıkarmak. Yoksulluk ölçümünde, en yaygın yöntem olarak ekonomk refah üzerne odaklanılmıştır. Ekonomk refahın ölçümü genellkle hanehalkı tüketm harcamasına veya hanehalkı gelrne dayalıdır (Ravallon, 1992, 5). Yoksul hanehalkları belrlenrken, yoksulluk sınırı ya toplam gelrle ya da toplam harcama le karşılaştırılmaktadır. Ancak; fayda düzey, mal ve hzmet tüketm le doğrudan bağlantılı olduğundan car tüketm (harcama) değşkennn yaşam standardının gösterges olarak daha uygun olduğu, hanehalkı borç para almış se gelr yüksek gözükebleceğnden dolayı, tüketmn geçc dalgalanmalardan daha az etklendğ düşünülmektedr. Ayrıca; tarımda, resm olmayan sektörlerde elde edlen gelrlern toplanmasının harcama verlernn elde edlmesne göre daha zor olmasından, orta/uzun dönem yoksulluk analzlernde harcama versnn daha uygun olduğu söylenmektedr (Brathwate ve Mont, 2008, 3; Erdoğan, 2003, 175). 1.3.1. Yoksulluk Sınırı Yoksulluğun ölçülmes aşamasında lk hareket noktası, yoksul hanehalklarını yoksul olmayan hanehalklarından ayıran refah düzeyn yan yoksulluk sınırını tespt etmektr. Yoksulluk sınırı; zaman çnde yoksulluğu gözlemlemek, yoksulluk profln ortaya çıkarmak, yoksulluk rsk analzn gelştrmek vb. çn kullanılmaktadır (Pedersen ve Lockwood, 2001, 2). Rowntree, 1901 yılında yoksulluk sınırını, yaşamın temel gereksnmlern satın almak çn htyaç duyulan mnmum gelr düzey olarak tanımlamıştır (Kumar, Gore ve Staramam, 1996, 55). Yoksulluk sınırının belrlenmesnde üç farklı yaklaşıma başvurulmaktadır. Bu yaklaşımlar;

11 Mutlak yoksulluk Görel yoksulluk Öznel (Sübjektf) yoksulluktur. 1.3.1.1. Mutlak Yoksulluk (Absolute Poverty) Mutlak yoksulluk, hanehalkı ve breyn yaşamını sürdüreblecek asgar refah düzeyn yakalayamaması durumudur. Mutlak yoksul oranı, bu asgar refah düzeyn yakalayamayanların sayısının toplam nüfusa oranıdır. Bu nedenle mutlak yoksulluğun ortaya çıkarılması, breylern yaşamlarını sürdüreblmeler çn gerekl olan mnmum tüketm htyaçlarının belrlenmesn gerektrr. Bu değer üzernden yoksulluk sınırı hesaplanır (TÜSİAD, 2000, 96). Mutlak yoksulluk sınırı, belrl br zaman noktasında, mnmum kaynak mktarı olarak belrlenmekte ve zamana bağlı olarak fyat değşmler dkkate alınarak güncelleştrleblmektedr (Şengül, 2003, 73). Bu sınırın hesaplanmasında üç farklı yaklaşım ön plana çıkmaktadır. Bu yaklaşımlar; en düşük malyetl gıda, temel gereksnmler malyet ve gıda oranı yoksulluk sınırları yaklaşımıdır. 1.3.1.1.1. En Düşük Malyetl Gıda Yoksulluk Sınırı Mutlak yoksulluk yaklaşımının lk olan en düşük gıda malyet yoksulluk sınırı, br nsanın yaşamını mnmum düzeyde sürdüreblmes yan byolojk olarak kendsn yenden üreteblmes çn gerekl kalor ve dğer besn bleşenlern sağlayacak harcama düzeydr (Ravallon, 1998, 10). Bu yaklaşımla yoksulluk sınırının belrleneblmesnde ya yeterl ve dengel beslenme çn yeterl olablecek br gıda tüketm sepetnn malyet belrlenmekte ya da alınması gerekl en düşük kalor mktarını verecek br gıda tüketm sepetnn malyet dkkate alınmaktadır. Kş başına gereken kalor htyacı ülkelern sosyo-ekonomk gelşmşlk sevyes ve coğraf yapılarına göre değşmektedr. Kş başı günlük kalor htyacı tüm dünyada ortalama olarak 2650 klokalor, gelşmş ülkelerde 3390 klokalor, gelşmekte olan ülkelerde 2480 klokalor, az gelşmş ülkelerde se 2070 klokalor olarak belrlenmştr (UNDP, 1990, 151). Bnyıl Kalkınma Hedefler 2005 Türkye Raporu na göre Devlet Planlama Teşklatı (DPT), gıda yoksulluğu sınırını, nüfusun üçüncü ve

12 dördünce % 10 luk dlmnn tükettğ 80 ürünün gerçek tüketmlern baz alan ve toplam kalor değern ortalama br kş çn günlük 2100 klokalor veya yetşkn başına 2450 klokalor olarak hesaplayan Hanehalkı Bütçe Anket ndek yen yaklaşıma dayandırmıştır (DPT, 2006, 13). Br kşnn yaşamını sürdüreblmes çn gerekl olan mnmum kalor htyacı hesaplandıktan sonra, bu kalor htyacını karşılayacak gıda harcaması malyet çıkarılmaktadır. Elde edlen bu yoksulluk sınırı le hanehalkının gelr düzey karşılaştırılarak, yoksulluk sınırı altında gelre sahp olan yoksul hanehalkları belrlenmektedr. Brleşmş Mlletler Gıda ve Tarım Teşklatı (FAO) ve Dünya Sağlık Örgütü (WHO), Dünya Bankası nca saptanmış olan mutlak yoksulluk krtern esas alarak, yoksulluğun yoğunluğunu ölçmek amacıyla yen br tanım gelştrmştr. Bu günlük kalor mktarının yalnızca % 80 n karşılayablenler ultra yoksul olarak tanımlanmaktadır. WHO ın belrlemesne göre ultra yoksulların yoksulluk durumlarının beş yıldan daha fazla sürmes halnde onların durumlarının düzeltlmesnn olanaksız olduğu savunularak bu kategordekler kronk yoksul olarak tanımlanmaktadır. Ultra yoksulluk tanımının hemen hemen eş anlamlısı olarak Dünya Bankası nca olağanüstü yoksulluk tanımı yapılmaktadır. Bu tanıma göre 1985 yılı satın alma gücü partelerne göre kş başına yıllık 270 $ ın altında gelr olanlar olağanüstü yoksullar olarak sınıflandırılmıştır. Günlük 0.74 $ gelre sahp bu olağanüstü yoksulların sayısı se 633 mlyon kş olarak belrtlmştr (DPT, 2001, 106). 1.3.1.1.2. Temel Gereksnmler Malyet Yoksulluk Sınırı Temel gereksnmler malyet olarak blnen knc yaklaşımda en düşük gıda harcamasına ek olarak gym, kra, yakıt, sağlık, ulaşma, eğtm gb hanehalkı gereçlerne yapılan harcama dkkate alınmaktadır. (The World Bank, 1990, 37; Şengül, 2003, 73). Bu yaklaşıma göre, mutlak yoksul oranı se mnmum gereksnmler karşılayamayanların sayısının toplam nüfusa oranıdır. Brleşmş Mlletler Çocuk Fonu nun (UNICEF) belrledğ ölçüte göre, hanehalklarının karşılanmayan temel gereksnmler varsa, bu hanehalkları yoksul olarak ntelendrlmektedr. Karşılanmayan temel gereksnmler aşağıdak gb tanımlanmaktadır;

13 İy kaltede olmayan evde yaşamak (duvar, çatı ve zemn çn kullanılan malzemelern kaltesz olması), Hanehalkının kalabalık olması (oda başına düşen fert sayısının 3 den fazla olması), Evde çme suyunun olmaması ve uygun br kanalzasyon sstemnn yokluğu, Hanehalkında okul çağında çocuk olması ve çocuğun okula gdememes, Hanehalkı resnn eğtm düzeynn düşük olması (Erdoğan, 2003, 177). Mutlak yoksulluğu temel htyaçların malyetler üzernden hesaplama yaklaşımını lk ortaya atan 19. yy sonunda Rowntree olmuştur. Bu tarhten günümüze ülkelern mutlak yoksulluk sınırını belrlemek çn yapılmış çok sayıda araştırma mevcuttur. Günümüzde Dünya Bankası, uluslar arası karşılaştırmalar yaparken, yoksulluk sınırı olarak br kşnn br günde br dolar kazanmasını esas almaktadır (TÜSİAD, 2000, 97). Yoksulluğun evrensellğ ve satın alma partelernn farklılıkları da düşünülerek, ortalama br hesaplama yöntem le mutlak yoksulluk sınırı uluslar arası karşılaştırmalarda; az gelşmş ülkeler çn kş başına günde 1 $ kabul edlrken, Türkye nn de dahl edldğ Doğu Avrupa ülkelernn de çnde bulunduğu grup çn 2.15 $ ve 4.3 $, gelşmş sanay ülkeler çn 14.40 $ olarak belrlenmştr (DPT, 2001, 104). 1.3.1.1.3. Gıda Oranı Yoksulluk Sınırı Hanehalkı gıda harcamalarının tüm gelre oranının br yoksulluk gösterges olarak kullanılableceğ düşüncesyle, gelrn belrl br oranından fazlasını (genellkle % 40) gıda harcamalarına ayıran hane halkalarını yoksul olarak tanımlayan gıda oranı yaklaşımı mutlak yoksulluk çzgsnn saptanmasındak üçüncü yaklaşımı oluşturmaktadır (Önder ve Şenses, 2005, 5). Bu yaklaşım Engel kanuna dayalıdır yan hanehalkı genşlğ sabt ken hanehalkının gelr arttıkça toplam harcama artsa ble gıda üzerne yapılan harcama payının azalacağı anlamına gelmektedr (Ven, 2003, 3; Hagenaars ve Vos, 1988, 213).

14 1.3.1.2. Görel yoksulluk (Relatve Poverty) Genellkle farklı ülkelern karşılaştırılmasında kullanılan görel yoksullukta, toplumun ortalama gelr düzey temel alınarak bu gelr düzeynn bell br oranı yoksulluk sınırı olarak tanımlanmaktadır. Görel yoksulluk, kşnn br toplumsal varlık olmasından hareket etmekte ve kendsn byolojk olarak değl, toplumsal olarak yenden üreteblmes çn gerekl tüketm ve yaşam düzeynn saptanmasını çermektedr. Bu durumda, bell br toplumda kabul edleblr mnmum tüketm düzeynn altında gelr olanlar görel yoksul olarak tanımlanmaktadır. Görel yoksullukta, ulusal gelr dağılımında nüfusun en düşük p yüzdesnden tbaren gelr düzey keslmekte ve p yüzdesnn seçm keyf alınmaktadır yan bu yüzdenn neden seçldğ açık değldr. Gelşmekte olan ülkelerde p % 40 dır. Avrupa Brlğ nde dkkate alınan ölçüm ortanca gelrn % 60 ı ken; OECD, yoksulluk sınırı olarak ülkelern ortanca gelrnn % 50 sn almaktadır Bu yöntemn k sakıncası vardır. Brncs, peşn olarak yoksulluğun boyutuna karar vermekte, dğer se yoksulluğun olduğunu varsaymaktadır. Bütün nüfusun yaşam standardı zamanla yükselse ble nüfusun belrl br yüzdes dama yoksul kalmaktadır. Ayrıca, zamana ve yere göre parasal yoksulluğun belrlenmes stendğ durumlarda, görel yoksulluk y br yaklaşım olmamaktadır (Şengül, 2003, 74; TÜSİAD, 2000, 97; Erdoğan, 1996, 4). 1.3.1.3. Öznel (Sübjektf) Yoksulluk (Subjectve Poverty) Adam Smth e göre nsanlar eşt fırsat ve seçeneklere sahptr ve onların fırsat ve seçeneklern çeştlendrme haklarını kullanması gerekr. Smth, bu bağlamda topluluk çnde var olmaktan utanmaksızın dğer nsanlarla br arada bulunarak onlarla bütünleşmekten söz eder. Kendnden ve çevresnden utanacak durumda olmak se yoksulluk düzeynn zımn sınırı olarak görülmektedr. Adam Smth tarafından zımnen gelştrlmş olan bu tanım günümüz yoksulluk tanımları çnde sübjektf yoksulluk olarak büyük ölçüde yenden vücut bulmaktadır. Bu genel değerlendrmeye göre sübjektf yoksullar kendlern yoksul olarak tanımlayanlardır ve bu noktada temel krter ne gelr, ne de toplumsal fırsatlardan yararlanma düzey değldr. Krter, yapamadıkları ya

15 da erşemedkler nedenyle kendnden ve çevresnden utanma sınırında olmakla lgldr, tamamen sübjektftr, breye özeldr (DPT, 2001, 103). Günümüzde se, dğerlerne kıyasla yaygın br kullanım alanına sahp olmayan öznel yoksulluk sınırı, gerçekleştrlen ankette hanehalklarına mnmum geçnme düzeyn sağlayacak gelrn ne olması gerektğ sorularak ve bu soruya verlen cevaplar dkkate alınarak hesaplanmaktadır. Sınır, breylern kendlern yoksul olarak hssettkler nokta olarak belrlenmektedr. Kşlere ne kadar gelr elde ederlerse geçnme düzeylernn; çok kötü, kötü, yetersz, yeterl, y ve çok y olacağı konusunda sorular yöneltlmektedr. Sonuçlar değerlendrlerek, fertlern kendler çn belrledkler sınırlar ortaya çıkarılmakta ve bu yöntem Leyden yaklaşımı olarak blnmektedr (Atknson, 1998, 23; Erdoğan, 1996, 16). Öznel yoksulluk sınırı hesaplanırken, mnmum geçnme düzey kavramı değşk yerlerde, farklı kşlerce yoruma açık olduğundan bu durum karmaşaya yol açablmektedr yan aynı refah sevyesne sahp olmalarına rağmen bazı hanehalkları yoksul, dğerler zengn dye sınıflandırılablmektedr (Pradhan ve Ravallon, 2000, 462). 1.3.2. Eşdeğerlk Ölçekler Yoksulluk sınırının doğru belrleneblmes çn, hanehalkı tüketmnde ölçek ekonomsnn dkkate alınması gerekmektedr. Hanehalkı ölçek ekonoms, tüketmde çeştl sebeplerden ortaya çıkablr. Brncs, bazı malların hanehalkı çersnde herkese at olmasıdır. Br hanehalkı üyesnn br malı tüketm, dğer üyenn aynı malı kullanımını dışlamayacaktır veya tamamıyla dışlamayacaktır. Malların paylaşımı öneml ölçüde kş başına malyetn azalmasına yol açacaktır. İknc olarak, mal ve hzmet üretmnn de hanehalkı ölçeğne göre artan getrl olablmesdr. Örneğn, ek br brey bulunması halnde yemek pşrmenn zaman malyet görel olarak daha az olacaktır ve toplam zaman ve masrafı hanehalkı genşlğ arttıkça azalacaktır. Malyetn azalmasına hanehalkı genşlğnn artmasıyla pahalı yyeceklern kamesnn satın alınması veya dışarıda yemeye son verlmes de yol açablmektedr (Nelson, 1988). Ayrıca hanedek bazı harcamaların (konut, elektrk, su, ısınma, vb.) hanehalkı büyüklüğünden bağımsız ortak harcamalar olması yne kş başı malyetn azalmasına yol açacaktır. Hanehalkları, tüketmde ölçek ekonomsnden yararlandığından

16 dolayı her lave hanehalkı üyesnn aleye getrdğ ek harcama hanehalkı üyesnn demografk özellklerne göre farklılık göstermektedr. Bu durumda farklı yaş bleşen, hane genşlğ ve tüketm kalıbına sahp hanelern yoksulluk sınırı da farklı olacaktır (Deaton ve Paxson, 1998). Yoksulluk sınırının, farklı bleşendek ve genşlktek hanehalklarına göre uyarlanması çn, tüm hanehalkı üyelernn yetşkn eşdeğer ölçeğne göre dönüştürülmes ve hanelern kaç eşdeğer fertten meydana geldğn ortaya koyan katsayıların yan eşdeğerlk ölçeğnn hesaplanması gerekmektedr. Böylece farklı genşlk ve bleşenlerdek (yetşkn ve çocuk sayısı tbaryle) hanehalkları arasında karşılaştırmalar yapmak mümkün hale gelmş olacaktır. Bu çalışmada se eşdeğerlk ölçeğ; OECD, Engel tahmn ve Rothbarth tahmn kullanılarak hesaplanmıştır. 1.3.2.1. OECD Eşdeğerlk Ölçeğ OECD ölçeğne göre eşdeğer katsayıları; hanehalkı res çn 1, dğer yetşknler çn 0.70 ve 15 yaşından küçük çocuklar çn 0.50 değern almaktadır (Bellû ve Lberat, 2005, 5). Türkye dek çalışmalarda yaygın olarak kullanılan OECD ölçeğ, ölçek ekonomsn dkkate almamaktadır. Bu ölçekte, hanehalkı genşlğ dkkate alınmaksızın, sabt eşdeğer katsayılar kullanılmakta ve yoksulluk ölçütler yukarı doğru sapmalı olmaktadır. Bu sebeple hanehalkı genşlğnn ve bleşenlernn dkkate alınarak, her breyn malyetnn hesaplandığı Engel ve Rothbarth eşdeğerlk ölçeklernn kullanılması daha uygun olmaktadır. 1.3.2.2. Engel Eşdeğerlk Ölçeğ Engel yöntem refah gösterges olarak farklı genşlktek hanelern gıda harcama payını dkkate almaktadır. Hanehalkı eşdeğerlk ölçeğnn Engel tahmn; gıda oranı, toplam harcamayla ya da gelrle ters orantılıdır ve gıda oranı, hanehalkı genşlğyle doğru orantılıdır varsayımlarına dayalıdır (Bosch- Domenech, 1989; Majumder ve Chakrabarty, 2002). Hanehalkı genşlğ sabt ken hanehalkının gelr arttıkça toplam harcama artsa ble gıda üzerne yapılan harcamanın payı azalacaktır (Ven, 2003). Yan hanehalkının gıda üzerne yaptığı harcamadak artış gelrdek artıştan daha az olacaktır. Bu standartlar

17 altında Engel tahmnne göre hanehalkının toplam harcama çersndek gıda payı, hanehalkının refah gösterges olarak ele alınmaktadır (Deaton ve Paxson, 1998; Gbson, 2002). Böylece farklı genşlklere ve yaş bleşenne sahp k hanehalkının harcamalarındak gıda payı aynı se bu k hanehalkının refahlarının eşt olduğu varsayılmaktadır. Daha yoksul hanehaklarının harcamalarındak gıda payı, gelr daha y olanlara göre daha yüksek olacaktır. Özellkle yoksul hanelerde gıda tüketm geçmlk düzeyde olduğundan, ölçek ekonomlernn yoksul hanelerde refahı arttırdığı, refah artışının da kş başına gıda tüketmnn artmasına neden olduğu fade edlmektedr. Refah gösterges olarak gıda harcama payının kullanılması özellkle yoksul ülkelerde hala önemn korumaktadır. Çünkü yoksul ülkelerde tüketm yapısı çn hyerarşk gereksnmelere göre mallar sıralandığında lk sırayı gıda almaktadır (Şengül ve Çabuk, 2003). Bu durumda, hayatta kalablmek çn gerekl en düşük yaşam standardını sağlayan en düşük malyetl gıda harcamasının parasal değer olan yoksulluk sınırının Engel eşdeğerlk ölçeğne göre uyarlanması uygun olmaktadır. 1.3.2.3. Rothbarth Eşdeğerlk Ölçeğ Rothbarth, Engel n yöntemnden yola çıkarak hanehalkının tüm üyelernn refahından çok, yetşknlern refahını yansıtan mallar üzerne odaklanmıştır. Rothbarth tahmnne göre hanehalkının toplam harcama çersndek yetşkn mallarına (sgara, alkol, gyecek ) yaptıkları harcama payı refah gösterges olarak ele alınmaktadır. Ancak sgara ve alkol harcamasının gelr çndek payının düşük ve gelr esneklklernn sınırlı olmasından dolayı, yetşkn refahının ölçümü çn sgara ve alkolün uygun olmadığı düşünülmüştür. Ayrıca sgara ve alkolün kötü mal olarak sınıflandırılması sebebyle bu malların yetşkn refahının ölçümü çn kullanımının uygun olup olmayacağı tartışma konusu olmuştur. Yüksek gelr esneklğ ve harcama payından dolayı yetşknler tarafından satın alınan gyslern Rothbarth tahmn çn en uygun mal olduğu savunulmuştur (Atknson, 1983). Bu yaklaşıma göre toplam harcama arttıkça yetşknler gyeceğe daha fazla para harcayacaklardır ve hanehalkı büyüklüğü arttıkça yetşknlern gyeceğe harcadıkları para azalacaktır. Bu durumda, eğer yetşknlern tükettkler malların harcama payı aynı se, eşt yetşkn sayısına

18 sahp k hanehalkı aynı refah düzeyne sahp olablmektedr. Ancak brçok harcama anketnde hanehalkı tüketmnde hang malın km tarafından kullanıldığı blnmemektedr. Sadece brkaç malı özellkle yetşknler tüketmektedr. Bazı ek varsayımlar altında bu mallar toplam yetşkn tüketmnn temsl çn kullanılablmektedr. Deaton ve Muellbauer (1986), Engel ve Rothbarth ölçeğ arasında br lşk kurmuşlardır ve tüm gıda dışı malların yetşkn malı olduğunu varsaymışlardır. Bu eşdeğerlk ölçeğ modelnde A ve B şeklnde k mal grubu olduğu ler sürülmektedr. A mal grubunda özellkle yetşknler tarafından tüketlen mallar ( yetşkn malları ), B mal grubunda se genellkle hem yetşkn hem de çocuklar tarafından brlkte tüketlen mallar ( dğer mallar ) olduğu varsayılmıştır (Oyama, 2003). A ve B mal gruplarında, toplam 11 mal harcaması sınıflandırılmıştır. Bunlar tahıl, baklagller, süt ve süt ürünler, et ve balık, yemeklk yağlar, sebze ve meyve, şeker, dğer gıdalar, gys ve ayakkabı, yakıt ve elektrk ve dğer gıda dışı harcamalardır (Meenaksh ve Ray, 1999, 11). A ve B mal gruplarına göre hanehalkları çn Rothbarth malyet fonksyonu tahmn edlerek toplam harcama (gelr) çersnde yetşknlern kullandığı mallara yapılan harcama payına göre eşdeğerlk ölçeğ hesaplanmaktadır. En düşük malyetl gıda yoksulluk sınırı ve gıda oranı yoksulluk sınırı harcndek yoksulluk sınırlarının Rothbarth eşdeğerlk ölçeğne göre uyarlanması uygun olmaktadır. 1.3.3. Yoksulluk Ölçütler Yoksulluk sınırının belrlenmesnden sonrak aşama, yoksullar arasında km daha y, km en yoksul şeklnde analz çalışması yapablmek amacıyla, yoksulluk ölçütlernn hesaplanmasıdır. Yoksulluk ölçütler, yoksulluğun boyutunu belrlemek üzere özet statstkler sunmaktadır. Yoksulluk lteratüründe yaygın olarak kullanılan endeksler; kafa sayısı yoksulluk endeks, yoksulluk açığı endeks, Sen endeks ve Foster, Greer ve Thorbecke (FGT) yoksulluk endeksdr.

19 1.3.3.1. Kafa Sayısı Yoksulluk Endeks (Headcount Poverty Index) En bast ve yaygın bçmde kullanılan yoksulluk ölçütü olan kafa sayısı yoksulluk endeks; 1901 yılında Rowntree tarafından yoksulluk sınırı altında bulunan nüfusun, toplam nüfus çndek yüzdesn fade etmek çn kullanılmıştır (Kumar, Gore ve Staramam, 1996, 55). q yoksulluk sınırı altındak toplam nüfusu, n se toplam nüfusu gösterdğnde kafa sayısı yoksulluk endeks H, aşağıdak şeklde tanımlanmaktadır: H q = (1.3.3.1) n Sen (1976), bu ölçütün, yoksul br kş daha da yoksullaştığında kafa sayısı yoksulluk endeks artmayacaktır veya yoksul br kş öldüğünde bu endeks düşecektr gb sakıncalı özellklerne dkkat çekmştr ve yoksulluk çalışmalarında en temel aksyomlar olarak kabul edlen tekdüze ve aktarma aksyomlarını, Kakwan (1980) se aktarıma duyarlı aksyomu lteratüre kazandırmıştır (Ravallon, 1996, 1329). Tekdüze aksyomu; Dğer koşullar sabt ken, yoksulluk sınırı altındak br breyn gelrndek azalma (artma) yoksulluk ölçütünü arttırmalıdır (azaltmalıdır) şeklndedr. Aktarma (Transfer) aksyomu; Yoksulluk sınırı altındak br breyden daha zengn olan br breye yapılan gelr transfer yoksulluk ölçütünü arttırmalıdır şeklnde tanımlanmaktadır (Sen, 1976, 219). Aktarıma Duyarlı aksyom se; dğer koşullar sabtken, y gelre sahp yoksul br breyden, y+ dd ( > 0) gelre sahp daha az yoksul br breye t > 0 kadar gelr transfer yapıldığında, yoksulluk ölçütünün büyüklüğündek artış, y artarken azalmalıdır. Yan bu artış, daha yüksek gelrl br yoksul çn daha küçük olmalıdır şeklnde fade edlmektedr. (Kumar, Gore ve Staramam, 1996, 58).

20 Kafa sayısı oranı, yoksullar arasındak gelr dağılımına tamamıyla duyarsızdır. En yoksuldan daha y durumda olanlara gelr transfer olduğunda H ya değşmeyecek ya da ters tepk olarak azalacaktır. Dolayısıyla, H ölçütü tekdüze, aktarma ve aktarıma duyarlı aksyomlarını bozacaktır. Bu sınırlamalara rağmen, kafa sayısı endeks yaygın olarak kullanılmaktadır. Kafa Sayısı Yoksulluk Endeks, yoksulluğun dereces ve yoksulluğun dağılımı hakkında blg vermez. Bu ölçütten, yoksulluk sınırı altında bulunan kş ve hanehalkının oranında meydana gelen değşmelern zlenmesnde yararlanılablr. Bu tür br blg, yoksulluğu azaltmak amacıyla uygulamaya konulan poltkaların başarılı olup olmadıklarını tespt etmek çn kullanılablmektedr (Aktan ve Vural, 2002, 27). Süreç çersnde gelştrlen, lteratürde yer alan ölçeklern temel çıkış noktası bu ölçeğe getrlen eleştrler olmuştur. 1.3.3.2. Yoksulluk Açığı Endeks (Poverty Gap Index) Yoksulluk açığı endeks, 1971 yılında lk kez Batchelder tarafından kullanılan, yoksulların yoksulluk sınırının üzerne çıkablmeler çn gerekl olan ortalama gelr düzeyn belrleyen br dernlk ölçütüdür ve aşağıdak şeklde tanımlanmaktadır: I q ( z y )/ q = 1 = = Z q q (1.3.3.2.) = 1 qz Burada; I : yoksulluk açığı oranını, q :. Hanehalkının yoksulluk veya gelr açını, Z : yoksulluk açığını, q : yoksulluk sınırının altında kalan hanehalkı sayısını temsl etmektedr. Yoksulluk açığı endeks; yoksulların, yoksulluk sınırının ne kadar gersnde gelr elde etmekte olduklarını göstermektedr. Ancak, yoksullar arasındak gelr dağılımının nasıl olduğu hakkında blg vermemektedr. Bu eksklk, dağılıma duyarlı yoksulluk ölçütlernn ortaya konmasına yol açmıştır. Yoksulluk açığı endeks, dğer koşullar aynı kaldığında, yoksulluk sınırının altındak br kşnn gelrndek azalma yoksulluk ölçütünü arttırır şeklnde fade edlen Tekdüze aksyomunu sağlamakta fakat yoksul br kşnn

21 gelrnden daha az yoksul br kşnn gelrne yapılacak transfer, yoksulluk ölçütünü arttırmalıdır şeklnde fade edlen Transfer aksyomunu hlal etmektedr. (Kumar, Gore, Staramam, 1996, 56; Foster, Greer ve Thorbecke, 1984, 763; Sen, 1976, 223). 1.3.3.3. Sen Yoksulluk Endeks (Sen Poverty Index) Sen yoksulluk endeks ( P S ); Sen (1976) tarafından kafa sayısı yoksulluk endeks ( H ), yoksulluk açığı endeks ( I ) ve Gn katsayısının (G ) brleştrlmes suretyle oluşturulan ve yoksulların sayısını, yoksulluğun boyutunu ve yoksullar arasındak gelr dağılımı farklılıklarını dkkate alan br ölçüttür. Bu ölçüt aşağıdak şeklde tanımlanmaktadır: P = HI [ + (1 IG ) ] (1.3.3.3) S P, 0 ve 1 arasında değerler almaktadır. P = 0olması durumunda tüm S hanehalklarının yoksulluk sınırından daha fazla gelre sahp olduğu, P S = 1 olması durumunda se herkesn gelrnn sıfır olduğu düşünülmektedr. S Gn katsayısı (G ), breylern veya hanelern gelr dağılımlarındak eştszlğ breysel temelde ölçmek, eştszlğn derecesn zamana ve bölgelere göre karşılaştırablmek çn Lorenz eğrs ve Lorenz temelne dayanmaktadır. Lorenz eğrs se gözlenmş gelr dağılımını göstermekte ve bunu tam gelr eştlğnn doğrusu le karşılaştırmaktadır. Br popülasyondak tam eştlk gelr dağılımı, her nsanın aynı gelre sahp olduğu dağılımdır. Lorenz eğrs, alt gruplar hyerarşk olarak artan sıklıkla sıralandığında elde edlen yığılımlı frekansların eğrsdr. Bu ölçü, dağılımda üst ve alt aşırı değerlern olmasından etklenmeme gb br avantaja sahptr (Dumlu ve Aydın, 2008, 375). Gn katsayısı; ntoplam nüfusu, x ortalama gelr, x se. hanehalkının gelrn temsl etmek üzere, aşağıda verlen eştlkten elde edlmektedr: n 2 n+ 1 G = x 2 nx = 1 2 0 G 1 (1.3.3.4) Gn katsayısı 0 le 1 arasında değer almaktadır. Gn katsayısının 0.20 nn altında olması düşük eştszlğ, 0.20 0.50 arasında olması orta

22 düzeyde eştszlğ, 0.50 nn üzernde olması se yüksek eştszlğ göstermektedr (Dumlu ve Aydın, 2008, 380). Tüm yoksullar aynı gelre sahp olduğunda G = 0 olacağından; Sen endeks, yoksulluk açığı endeksne eşt olmaktadır. Yoksullar arasında tam eştszlk durumu olması halnde se G = 1olacağından; bu durumda Sen endeks, kafa sayısı yoksulluk endeksne eşt olmaktadır. Sen endeks, Sen ve Kakwan tarafından lteratüre kazandırılan tekdüze, aktarma ve aktarıma duyarlı aksyomlarının her üçünü de sağlamaktadır (Kumar, Gore, Staramam, 2006, 57-58; Sen, 1976, 228). 1.3.3.4. Foster, Greer ve Thorbecke Yoksulluk Endeks (FGT Poverty Index) Yoksulluk hakkında brçok çalışma nüfusun; etnk, coğraf veya buna benzer şeklde bölünmesnn yararını göstermşlerdr. Özellkle, toplam yoksulluk çnde lgl alt grupların yoksulluğunun nasıl ölçüleceğ öneml olmuştur. Br alt grubun yoksulluk düzeyndek azalmanın, toplam nüfusun yoksulluğunun azalmasına neden olması ve toplam yoksulluk üzernde alt grup yoksulluğunun değşmnn etklernn veya alt grubun yoksulluğunun toplam yoksulluğa etksnn ncel tahmnn elde edlebleceğ umulmaktadır. Bu krterler sağlamanın br yolu, yoksulluk ölçütünün toplanarak ayrıştırılmasıdır. Gelr sıralamasına göre ağırlıklandırmaya dayalı olan Sen endeks, alt grup yoksulluk düzeyndek artış, toplam yoksulluk düzeyn arttırmalı şeklnde olan temel koşulu sağlamada başarısız olmuştur. Foster, Greer ve Thorbecke (1984), bu yeterszlğn çözümüne stnaden br endeks gelştrmşlerdr. Yen yoksulluk endeks, Foster, Greer ve Thorbecke yoksulluk endeks (FGT), aşağıdak şeklde tanımlanmaktadır; P α q α ( z y = 1 z =,0 α n (1.3.3.5)