GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELERDE ULUSLARARASI DOĞRUDAN YATIRIMLAR VE EKONOMİK BÜYÜME ETKİLEŞİMİ: PANEL EŞBÜTÜNLEŞME VE NEDENSELLİK ANALİZİ Doç. Dr. M. Başaran ÖZTÜRK * Yrd. Doç. Dr. Kartal DEMİRGÜNEŞ ** Yrd. Doç. Dr. Onur GÖZBAŞI *** ÖZ Ekonomk büyüme teorlernde büyük öneme sahp olan uluslararası doğrudan yatırımlar (UDY), gelşmekte olan ülkeler çn daha öneml kabul edlmektedr. Bu çalışmada, uluslararası doğrudan yatırımlar ve ekonomk büyüme arasındak lşkler, 1970-008 dönemnde, gelşmekte olan 1 ülke çn (Arjantn, Brezlya, Cezayr, Hndstan, Güney Kore, Malezya, Mekska, Mısır, Njerya, Sngapur, Tayland ve Türkye) panel eşbütünleşme ve panel nedensellk yöntemler le analz edlmektedr. Panel eşbütünleşme analz sonuçları, UDY le ekonomk büyüme arasında uzun döneml lşky ortaya koymaktadır. Panel nedensellk analz sonuçlarına göre se, uzun dönemde UDY ve ekonomk büyüme arasında k yönlü nedensellk lşks mevcut ken, kısa dönemde yalnızca UDY den ekonomk büyümeye yönelk br nedensellk tespt edlmştr. Anahtar Kelmeler: Uluslararası Doğrudan Yatırımlar, Ekonomk Büyüme, Gelşmekte Olan Ülkeler, Panel Eşbütünleşme, Panel Nedensellk. Jel Kodları: F1, F3, O10 INTERACTION BETWEEN FOREIGN DIRECT INVESTMENTS AND ECONOMIC GROWTH IN DEVELOPING COUNTRIES: EVIDENCE FROM PANEL COINTEGRATION AND CAUSALITY ANALYSIS ABSTRACT Foregn drect nvestments (FDI) play a sgnfcant role n economc growth theores. In fact, FDI have been of ncreasng mportance n developng countres. Ths study deals wth the nteracton between foregn drect nvestments and economc growth. Thorough ths am, a data set for a perod of 1970-008 gathered from 1 dfferent developng countres (Argentna, Brazl, Algera, Inda, South Korea, Malaysa, Mexco, Egypt, Ngera, Sngapore, Thaland and Turkey, respectvely) has been analyzed by usng panel contegraton and panel causalty analyss. The panel contegraton analyss ndcates a long-term relatonshp between FDI and economc growth. The panel causalty analyss, on the other hand, reveals bdrectonal causalty between FDI and economc growth n the long run, whle causalty runs only from FDI to economc growth n the short run. Keywords: Foregn Drect Investments, Economc Growth, Developng Countres, Panel Contegraton, Panel Causalty. Jel Codes: F1, F3, O10 * ** *** Nğde Ünverstes, İ.İ.B.F., Nğde, mbozturk@ngde.edu.tr Ah Evran Ünverstes, İ.İ.B.F., Kırşehr, k_demrgunes51@hotmal.com Nuh Nac Yazgan Ünverstes, İ.İ.B.F., Kayser, ogozbas@nny.edu.tr (sorumlu yazar) Afyon Kocatepe Ünverstes, İİBF Dergs ( C.XIV, S II, 01 ) 1
1970ler 1980ler 1990lar 000 001 00 003 004 005 006 007 1. GİRİŞ Uluslararası doğrudan yatırımların (UDY), alıcı ülkeye sermaye aktarımı; dövz, teknoloj ve rekabet gücü sağlanması ve yabancı pyasalara grş mkânları elde edlmes şeklnde öneml ekonomk faydalar ve avantajlar sağladığı blnmektedr (Romer, 1993; UNCTAD, 1991; Ercan, 001; Brooks ve Sumulong, 003; Crespo ve Fontoura, 007). Ayrıca, uluslararası doğrudan yatırımlar yurtç (yerl) yatırımların artmasına neden olmakta ve yenlkç teknolojlern gelşmne de mkân sağlamaktadır (Brooks vd., 003). Bu açılardan bakıldığında, uluslararası doğrudan yatırımlar, -özellkle- tasarrufların yeterszlğne bağlı olarak yatırımların nspeten düşük sevyelerde olduğu, buna bağlı olarak da kş başına gelrdek büyüme oranı artışının fazla olmadığı gelşmekte olan ülkeler açısından cankurtaran vazfes göreblmektedr (Hayam, 001). Bu durumun farkında olan brçok gelşmekte olan ülke tcaret rejmlern lberalleştrerek, serbest bölgeler örneğnde olduğu gb özellkl ekonomk bölgeler oluşturarak ve yabancı yatırımcılara cazp mkânlar sunarak yıllar tbaryle gderek artan UDY (Bkz. Şekl 1) pastasından olabldğnce büyük pay kapma yarışı çne grmşlerdr. Örneğn; 35 ülke, 1991 yılında uluslararası doğrudan yatırım poltkaları çerçevesnde toplam 8 adet değşklk yapmışlardır (Ruffn, 1993). Ancak, söz konusu ülkelern yapmış oldukları bu düzenlemelern henüz yeternce etkl olmadığı yönünde br çıkarım yapmak mümkündür. Dünyada Uluslararası Doğrudan Yatırımlar (1970-007) (mlyar $).000 1.833 1.600 1.398 1.411 1.00 800 400 0 4 93 40 84 65 561 718 959 Şekl 1: Dünyada Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Bu çıkarımın brnc neden, uluslararası doğrudan yatırımların öneml br kısmının gelşmş ülkelere yönelk olmasıdır. Brleşmş Mlletler Tcaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD, 007) nın verlerne göre; 005 yılı tbaryle tüm dünyadak toplam uluslararası doğrudan yatırım grş 959 mlyar $ dır. Belrtlen yılda, gelşmş ülkelern uluslararası doğrudan yatırımlardan aldıkları pay %67 (64,5 mlyar $) ken, gelşmekte olan ülkelern aldıkları pay se yalnızca %33 (316,5 mlyar $) olmuştur. Bu oran 006 yılında %9,30 a; 007 yılında se %7,30 a düşmüştür (UNCTAD, 008) (Bkz. Şekl ). Afyon Kocatepe Ünverstes, İİBF Dergs ( C.XIV, S II, 01 )
1970ler 1980ler 1990lar 000 001 00 003 004 005 006 007 Gelşmekte Olan Ülkeler 4,70,0 9,40 18,40 6,00 7,40 3,10 39,50 33,00 9,30 7,30 75,30 77,80 70,60 81,60 Gelşm ş Ülkeler 74,00 7,60 67,90 60,50 67,00 70,70 7,70 100 80 60 40 0 0 Şekl : Gelşmş ve Gelşmekte Olan Ülkelern Uluslararası Doğrudan Yatırımlardan Aldıkları Paylar En fazla uluslararası doğrudan yatırım çeken ülkelere bakıldığında se gelşmş ülkelern ön sıralarda oldukları görülmektedr. 007 yılında sırasıyla Amerka Brleşk Devletler (ABD), İngltere, Fransa, Kanada ve Hollanda en fazla uluslararası doğrudan yatırım çeken ülkeler olmuşlardır. Söz konusu ülkelerden ABD, İngltere ve Fransa aynı zamanda en fazla uluslararası doğrudan yatırım yapan ülkelerdr (Bkz. Tablo 1). Tablo 1: En Fazla Uluslararası Doğrudan Yatırım Çeken ve Yapan İlk 10 Ülke En Fazla Uluslararası Doğrudan Yatırım Çeken İlk 10 Ülke En Fazla Uluslararası Doğrudan Yatırım Yapan İlk 10 Ülke 007 006 Ülke Mktar(mlyar$) 007 006 Ülke Mktar(mlyar$) 1 1 ABD 3,80 1 1 ABD 313,80 İngltere 4,00 5 İngltere 65,80 3 3 Fransa 158,00 3 Fransa 4,70 4 6 Kanada 108,70 4 4 Almanya 167,40 5 3 Hollanda 99,40 5 3 İspanya 119,60 6 4 Çn 83,50 6 11 İtalya 90,80 7 8 H. Kong, Çn 59,90 7 8 Japonya 73,50 8 1 İspanya 53,40 8 1 Kanada 53,80 9 10 Rusya Fed. 5,50 9 10 H. Kong, Çn 53,0 10 7 Almanya 50,90 10 38 Lüksemburg 51,60 Gelşmekte olan ülkeler açısından ele alındığında se Çn, Endonezya, Mısır ve Kolombya yalnızca brkaç gelşmekte olan ülkenn uluslararası doğrudan yatırım çekmede başarılı oldukları görülmektedr. Bahs geçen 4 ülke 007 yılında toplam 96,4 mlyar $ tutarında uluslararası yatırım çekmş olup, bu rakam gelşmekte olan ülkelere yönelk uluslararası doğrudan yatırım tutarının yaklaşık olarak %31 ne tekâbül etmektedr. Bununla brlkte, Bolvya ve Yemen gb gelşmekte olan ülkeler se negatf UDY (yan UDY çıkışı) problem le yüz yüze gelmşlerdr. Bu çalışmanın temel amacı, uluslararası doğrudan yatırımlar le ekonomk büyüme arasındak etkleşm gelşmekte olan ülkeler boyutunda analz etmektr. Bu amaç Afyon Kocatepe Ünverstes, İİBF Dergs ( C.XIV, S II, 01 ) 3
doğrultusunda, 1 gelşmekte olan ülkeye at ekonomk büyüme ve bu ülkelere gelen uluslararası doğrudan yatırım büyüklüğü verler kullanılarak, panel eşbütünleşme ve panel nedensellk analzler yapılmaktadır. Çalışmada, öncelkle teork çerçeve oluşturulmakta ve konuya lşkn lteratür ncelenmektedr. Daha sonra, çalışmada kullanılan ver set ve araştırma yöntemler açıklanmakta, elde edlen bulgular ve yapılan değerlendrmeler se son bölümde yer almaktadır. Son yıllarda dünya ekonomsndek artan hacm ve belrleyc rolü nedenyle uluslararası doğrudan yatırımlara lşkn lteratürün oldukça genşledğn söylemek mümkündür. Ancak, konu daha çok gelşmş ülkeler açısından ele alınmakta ve yapılan amprk çalışmalarda analze konu olan ver set genellkle breysel olarak ülkeler bazında olmaktadır. Bu çalışmanın, gerek gelşmekte olan ülkeler açısından mevcut olan en uzun döneme at verler kullanması, gerek panel eşbütünleşme ve panel nedensellk analzlerne başvurması bakımından lteratüre katkı sağlaması bekleneblr.. TEORİK ALTYAPI.1. Uluslararası Doğrudan Yatırımları Tetkleyen Unsurlar Coğrafk dağılım açısından bakıldığında, uluslararası doğrudan yatırımların belrl bölgelerde yoğunlaşmış olduğunu söylemek mümkündür. Bu dağılım uluslararası yatırımları yapan ülkelern yanı sıra bu yatırımları çeken ülkelern özellklerne bağlı olarak da şekllenmektedr. Tablo 1 dek verlerce de desteklendğ üzere, uluslararası doğrudan sermaye yatırımları özellkle gelşmş ülkelern bulunduğu bölgelerde yoğunlaşmaktadır (Bkz. Şekl 3). Örneğn; 1998-000 yılları arasındak dönemde ABD, Avrupa Brlğ (AB) ülkeler ve Japonya, dünyadak uluslararası doğrudan sermaye grşler toplamının %75 n; çıkışları toplamının se %85 n gerçekleştrmekte d (UNCTAD, 001). Ancak, 000-007 yılları arasındak dönemde, bu yoğunlaşmanın şddetnn azaldığı da gözlemlenmektedr. AB Kuzey Amerka Güney ve Doğu Asya Latn Amerka Batı Asya BDT Afrka Güneydoğu Avrupa Dğer 18,60 13,50 10,40 6,90 7,00 3,90 0,0 4,00 0,40,90 0,70 0,60 0,10 5,70 4,10 7,0 43,90 49,90 007 000 0 0 40 60 Şekl 3: Bölgelern Uluslararası Doğrudan Yatırımlardan Aldığı Paylar (%) Bahs geçen yoğunlaşmayı gelşmekte olan ülkelerde de gözlemlemek mümkündür. 1990lı yıllar boyunca, lk on gelşmekte olan ülkenn -gelşmekte olan ülkelere yönelkuluslararası doğrudan yatırımlardan aldıkları pay %64 ün altına hç düşmemştr (BIS, 00). 4 Afyon Kocatepe Ünverstes, İİBF Dergs ( C.XIV, S II, 01 )
Gelşmekte olan ülkelere yönelk yatırımları tetkleyen en öneml faktörlern bu ülkelerdek pyasaların (pazarların) gderek yükselen hacmler ve daha yüksek kâr beklentler olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Uluslararası Para Fonu (Internatonal Monetary Fund- IMF) tarafından yapılan br çalışma sonucunda, 1989-1998 yılları arasındak dönemde yrm farklı gelşmekte olan ülkeye yatırım yapan ABD frmalarının -gelşmş ülkelere yapılan yatırımlarla kıyaslandığında- yatırım kârlılığı oranlarının nspeten yüksek olduğu tespt edlmştr (Lehmann, 00: 9-10). Ayrıca, konuya lşkn amprk çalışmalar ncelendğnde, gelşmekte olan ülkelere yönelk sermaye akışlarının, gelşmş ülkelerdek düşük gayr saf yurt ç hâsıla (Gross Domestc Product -GDP) büyüme hızının düşük olmasından genellkle olumlu yönde etklendğ gözlemlenmektedr. Özellkle ABD, gelşmş Avrupa ülkeler ve Japonya bu ülkelere örnek olarak verleblr (Dorucc, 003: 8-9). Rasyonel açıdan ele alındığında, uluslararası doğrudan yatırımların nspeten poztf göstergelere sahp gelşmekte olan ülkelere (pyasalara), yne o ülkenn yeterl ve etkn fnansal kuruluşları (aracıları) aracılığıyla grdklern düşünmek doğru br bakış açısı olacaktır. Ancak, söz konusu yatırımların yalnızca mutlak değerlerne odaklanmadan, dğer sermaye akışı türler le de kıyaslama yaparak değerlendrlmes halnde, bu bakış açısı öneml ölçüde değşeblmektedr. Daha açık br fadeyle, UDY negatf göstergelere sahp, rskllğ yüksek, aynı zamanda yetersz ve etkn olmayan fnansal kuruluşlar aracılığıyla pyasaya greblmekte ve söz konusu gelşmekte olan ülkenn en öneml fonlama kaynağı olablmektedr. Bu durum, gelşmekte olan ülkelerdek sermaye pyasalarının yeternce gelşmemş olduklarına ve bu ülkelerdek frmaların kend ulusal para brmler üzernden borçlanamadıklarına şaret etmektedr. Sonuçta, uluslararası doğrudan yatırımları, eksk pyasalar bağlamında yapısal yeterszlkler nspeten de olsa azaltmada kullanılan br kame fonlama aracı olarak da düşünmek mümkündür... Uluslararası Doğrudan Yatırımların Ekonomk Büyüme Üzerndek Etkler Uluslararası doğrudan yatırımların ev sahb ülkenn büyüme potansyel üzerndek en öneml etksnn, lave sermaye (kaynak) sağlama olduğunu söylemek mümkündür. Yabancı fon grş; yatırım-tasarruf açığının kapatılmasına, buna bağlı olarak da büyüme hızının car tüketmden fedakârlık edlmeden artırılmasına mkân sağlamaktadır (Lpsey, 1999: 308). Ntekm ktsad kalkınma teorlernn brçoğunda büyüme potansyelnn temel belrleyclernn -teknolojk gelşmeler, nüfus artışı ve doğal kaynaklar gb faktörlern yanı sıra- sermaye tabanının genşlemes olduğu vurgulanmaktadır (Moosa, 00: 73). Uluslararası doğrudan yatırımlar, ülkedek yatırımlar çn gerekl fnansal kaynak düzeyn artırıp, dövz yokluğu ve tasarruf yeterszlğ gb kalkınmanın önündek darboğazları azaltmaktadır. Buna bağlı olarak, ülkedek sermaye oluşumu genşlemekte ve ekonomk büyüme sağlanmaktadır. Yatırım yapan ülkeden yen teknolojlern transferyle, yönetm becerler ve pazarlamada uzmanlık, ev sahb ülkedek üretm etknlğn ve üretm faktörlernn vermllğn artırmaktadır. Uluslararası doğrudan yatırımlar, ölçülmes zor olmasına rağmen ülkedek yerl frmaların teknk etknlklern de artırıcı role sahptr. Bu tür yatırımlar, aynı zamanda yerl sektörlern grd ve ara mallar temnn sağlayarak endüstrleşmesn, dolayısıyla yerl yatırımların artmasını, çıktı ve şgücü artışını hızlandırıcı bçmde etklemektedr (Ercan, 001: 88). Uluslararası doğrudan yatırımlar, ev sahb (yatırım yapılan) ülke ekonomsn farklı şekllerde etklemektedr. Bu tür yatırımlar, yen yatırım fırsatlarını da berabernde getrerek, yerl frmaları yatırım yapma konusunda cesaretlendrmektedr. Bu çerçevede, söz konusu etkleşmn daha açık br bçmde fade edlmes noktasında Sun (1998) tarafından Çn ekonoms üzernde yapılan br araştırmanın sonuçlarına değnmek uygun olacaktır. Çn de yabancı frmalar özellkle 1980l yılların ortasından sonra endüstr faalyetlernde öneml br konuma gelmşlerdr ve 1995 yılı tbaryle Çn ekonomsnde toplam 49.559 yabancı yatırımcı Afyon Kocatepe Ünverstes, İİBF Dergs ( C.XIV, S II, 01 ) 5
faalyet göstermekte olup, bu frmaların üretmlernn endüstr brüt değer 1988 de 15,6 mlyar yuan ken, 1995 de se 913,8 mlyar yuana çıkmıştır. Oran açısından ele alındığında se, 1988 de brüt çıktı değer çndek pay %0,9 ken, 1995 de %11,9 a çıkmıştır. Devlet şletmelernn brüt çıktı değer çndek payı 1988 de %56,8 ken, 1995 de %34 e nmştr. Uluslararası doğrudan yatırımların br dğer öneml etks de sthdam üzernedr. Bu tür yatırımlar gelşmekte olan ülkelern öncelkl sorunlarının başında gelen şszlk konusunda büyük br problem çözücü olarak görev yapmaktadır. Ayrıca, uluslararası doğrudan yatırımlar, şçlern ortalama ücretlernde br takım artışlar yaratmaktadır (Das, 1999: 86). Bu yatırımların br başka etks de şgücü vermllğn artması le brlkte, şgücünün geleneksel sektörlerden (tarım vb.) endüstr ve hzmet sektörlerne kaymasını sağlamasıdır. Özellkle hracata yönelk uluslararası doğrudan yatırımlar ve bu yatırımlarla gelen yen teknolojler le gelşmş üretm teknkler, ülkenn vermllğn ve rekabet üstünlüklern artırmaktadır. Bu yatırımlarla gerçekleşen yabancı frmaların üretmler ve daha önceden thal edlen ürünler, ç pyasadan karşılanablr olmaktadır. Bu da ülkede dövz tasarrufunun oluşmasına neden olmaktadır (Ercan, 001: 89). 3. LİTERATÜR İNCELEMESİ Uluslararası doğrudan yatırımlara lşkn lteratür dernleştkçe gerek söz konusu yatırımcıların belrleycler gerekse de etkler çerçevesndek bulgular gderek karmaşıklaşmaktadır. Uluslararası doğrudan yatırımların ekonomk büyümey poztf yönde etkledğ yönündek görüş araştırmacıların neredeyse tamamı tarafından kabul görse de, bu tür yatırımcıların belrleyclernn neler olduklarına dar genel br kanı henüz oluşmamıştır. Özetlemek gerekrse, konuya lşkn amprk bulgular karışık ve hatta bazen de yanıltıcı olablmektedr. Konuya lşkn lteratür ncelendğnde; poltk rsk, yatırım ortamı, altyapı, düzenlemeler, bürokratk engeller ve/veya aşırı bürokras, şeffaflık ve ev sahb ülkedek ahlak bozulmanın boyutları gb değşkenler le uluslararası doğrudan yatırımlar arasında -genellklestatstksel açıdan anlamsız lşkler bulunduğu ya da bu değşkenlern söz konusu yatırımları her k yönde de (olumlu ya da olumsuz) etkleyebldkler görülmektedr. Örneğn; Wheeler ve Mody (199) le Sngh ve Jun (1995) n çalışmalarında, poltk rsk ve yönetm etknlğ le uluslararası doğrudan yatırımlar arasında statstksel açıdan anlamlı br lşknn bulunmadığı sonucuna ulaşılmıştır. Buna karşın, Root ve Ahmed (1979) le Schneder ve Frey (1985) n çalışmalarında, poltk darbeler, ayaklanmalar ve hükümettek düzenl yapısal değşklkler le uluslararası doğrudan yatırım grşler arasında statstksel açıdan anlamlı lşkler bulunduğu tespt edlmştr. Bulgulardak bu farklılık, syas stkrarsızlık gb görecel değşkenler statstksel açıdan fade etmek çn kullanılan değşkenlern güvenlrlklernden kaynaklanablmektedr (Lm, 001). İletşm, blg ve ulaştırma malyetlernn yüksek olması, ahlak bozulmanın fazla ve altyapı mkânlarının yetersz olması yabancı yatırımcıların şlem malyetlern ve rsklern artırmakta ve bu durum uluslararası doğrudan yatırım grşlern olumsuz yönde etkleyeblmektedr. Sonuçta, nspeten yeterl altyapı mkânlarına sahp ve yatırım kolaylıklarının fazla olduğu ülkelere yönelk uluslararası doğrudan yatırım mktarının daha fazla olması beklenmektedr. UNCTAD (001) raporuna göre bazı yabancı yatırımcılar gelşmekte olan ülkelere, o ülkedek pyasaya (pazara) hzmet götürmek çn yatırım yapmaktadırlar. Ev sahb ülkenn pyasa hacm ve pyasa potansyel bu tür yatırımcıların yatırımlarının temel belrleyclerdr. Konuya lşkn amprk çalışmalar, sırasıyla GDP düzey ve GDP büyüme oranı le fade edlen pyasa hacm ve pyasa potansyel değşkenlernn uluslararası doğrudan yatırımları statstksel açıdan anlamlı br bçmde etkledklern göstermektedr (Bkz., Root ve Ahmet, 1979; Torrs, 1985; Schneder ve Frey, 1985; Petrochllas, 1989; Wheeler ve Mody, 199; Jun ve Sngh, 6 Afyon Kocatepe Ünverstes, İİBF Dergs ( C.XIV, S II, 01 )
1996; Nunnenkamp ve Spatz, 00). Bu nedenle, GDP düzey ve GDP büyüme oranı nspeten yüksek olan ülkelern -dğer ülkelere kıyasla- daha fazla uluslararası doğrudan yatırım çekmeler beklenmektedr. Daha önce de belrtldğ üzere, uluslararası doğrudan yatırımların ev sahb ülkeye sermaye akışı sağlama, teknolojk yenlkler, rekabet gücünü arttıma ve yabancı pyasalara kolay grş yapma mkânı sağlama gb öneml avantajlar sağladıkları blnmektedr. Ayrıca, UDY yurtç yatırımları ve teknolojk gelşmeler de teşvk etmektedr (Brooks ve Sumulong, 003). Bu bağlamda, uluslararası doğrudan yatırımların, GDP büyüme oranını poztf yönde etklemes beklenmektedr. 4. VERİ SETİ VE YÖNTEM 4.1. Ver Set Çalışmada, 1970-008 yıllarını kapsayan dönemde, 1 farklı gelşmekte olan ülkeye at yıllık ekonomk büyüklük (GDP) ve bu ülkelere gren uluslararası doğrudan yatırım büyüklüğü (FDI) verler kullanılmaktadır. Her br ülkeye at GDP verler Dünya Bankası Dünya Gelşm Göstergeler nden (Worldbank, 010); FDI büyüklüklerne at verler se, UNCTAD ın FDI vertabanından (UNCTAD, 010) elde edlmştr. Logartmaları alınmak suretyle analze dahl edlen değşkenler dengel panel oluşturmaktadır. 4.. Yöntem Panel eşbütünleşme çalışmalarında yaygın olarak kullanılan yöntem takp edlerek, ekonomk büyüme ve UDY arasındak lşkler analz etmek üzere, (1) numaralı eştlkte tanımlanan panel model kullanılmaktadır. ln GDP ln FDI, = 1,,.N, t = 1,, T, (1) t t t eştlkte lngdpt, ülkesnn t yılındak ekonomk büyüklüğünü temsl ederken; lnfdit, söz konusu ülkeye gren uluslararası doğrudan yatırımlar büyüklüğünü temsl etmektedr. Modelde, = 1,,.N adet yatay kest brm boyutunu; t = 1,, T zaman boyutunu; t sıfır ortalamalı ( E( t ) 0) ve sabt varyanslı ( E( t ) 0) hata termn; gözlenemeyen grup etklern (sabt etkler); se blnmeyen kaysayıları (eşbütünleşme katsayılarını) fade etmektedr. Uygulamada öncelkle analze dahl edlen lngdp ve lnfdi değşkenlernn eşbütünleşme lşkler nceleneceğnden, lk aşamada söz konusu değşkenlern durağanlıkları araştırılmaktadır. Daha sonra, panel eşbütünleşme testler le bu değşkenlern uzun dönemde eşbütünleşme lşksne sahp olup olmadıkları tespt edlmekte, ardından eşbütünleşme katsayıları tahmn edlmekte ve son olarak söz konusu değşkenler arasındak nedensellk lşklernn yönü panel nedensellk analz le ncelenmektedr. 4..1. Panel Durağanlık Test Panel eşbütünleşme analzn gerçekleştrmek üzere öncelkle modele dahl edlecek lngdp ve lnfdi değşkenlernn brm kök özellklern araştırmak gerekmektedr. Bu konuda brnc nesl panel brm kök testler olarak ntelendrlen Levn ve Ln (199), Maddala ve Wu (1999), Levn; Ln ve Chu (00) ve Im; Pesaran ve Shn (IPS) (003) testler arasında lteratürde son zamanlarda öne çıkan IPS (003) panel brm kök testne başvurulmaktadır. IPS panel brm kök test çn temel eştlk, aşağıdak gb gösterleblr: y y y, () t t t 1 j t j t j1 k eştlkte;, fark operatörünü; y, durağanlığı araştırılan sery (lngdp ve lnfdi); ve t - sırasıyla- sabt etkler ve zaman etklern fade etmektedr. IPS (003) panel brm kök testnde Afyon Kocatepe Ünverstes, İİBF Dergs ( C.XIV, S II, 01 ) 7
krtk nokta ve yukarıda sıralanan dğer brm kök testlernden temel farklılık, yukarıdak eştlktek nın her br yatay kest çn değştğdr. Testte sıfır hpotez bütün ler (bütün yatay kestler) çn H : 0 0 olurken; alternatf hpotez, bazı ler çn (en az br yatay kest çn) H : 1 0 ı test etmektedr. Sıfır hpotezn kabul edlmes yatay kestlern her brnn durağan olmadığı anlamına gelrken, alternatf hpotezn kabul edlmes paneldek yatay kestlern br veya br kısmının durağan olduğu (brm kök çermedğ) anlamına gelmektedr. IPS panel brm kök testnde Genşletlmş Dckey Fuller (ADF) test statstğ paneldek her br brm (yatay kest) çn hesaplamakta ve daha sonra ortalama ADF test statstğ bulunmaktadır. IPS (003) tarafından, bahsedlen hpotezler test etmek üzere önerlen standartlaştırılmış t-bar statstğ aşağıdak gb gösterleblr: Z tbar 1 N N tbar NT E t,0 0 1 T p T, N N N0,1 1 N Var t,0 0 1 T p N, N 1 tbar t p,0 NT T N 1 (3) burada; t p,0, bütün ler çn 0 şeklnde oluşturulan sıfır hpotezn test eden breysel T t-statstğdr. Im vd. (003), E tt p,0 0 ve Var t p,0 0 değerlern, T ve p nn T farklı değerler çn gerçekleştrlen smülasyondan elde etmşler ve krtk değerlere çalışmalarında yer vermşlerdr (Im vd., 003: 60-6). Bu çalışmada, IPS panel brm kök testnde optmal geckme uzunluklarını belrlemek üzere Ng ve Perron (001) tarafından önerlen Modfye Edlmş Akake Blg Krter kullanılmıştır. 4... Panel Eşbütünleşme Analz Eşbütünleşme kavramı, zaman çersnde uzun dönem dengesne yakınsayan br sstemn varlığını tanımlamaktadır (Bayr ve Güloğlu, 005: 18). Bu çalışmada, ekonomk büyüme ve uluslararası doğrudan yatırımlar arasındak uzun dönem lşky tespt etmek üzere Pedron (1999 ve 004) tarafından önerlen panel eşbütünleşme testler kullanılmaktadır. Bu yaklaşımda lk olarak aşağıdak regresyon model En Küçük Kareler (EKK) yöntem le tahmn edlmektedr: y t z, (4) t t t eştlkte; y, bağımlı değşken; z, açıklayıcı değşkenler;, sabt etkler ve t, trend fade etmektedr. Bu eştlktek bağımlı ve açıklayıcı değşkenlern (y ve z nn) brnc dereceden bütünleşk I (I) oldukları, yan düzey değerlerde durağan olmadıkları varsayılmaktadır. Eştlkte, panelde yer alan her br yatay kest çn değşebldğnden dolayı eşbütünleşme vektörü, panel oluşturan yatay kestler arasında heterojendr. Pedron yaklaşımında sıfır hpotez H 0 : Bütün yatay kestler çn eşbütünleşme lşks yoktur ; buna karşılık alternatf hpotez se, H 1 : Bütün yatay kestler çn eşbütünleşme lşks vardır, şeklnde tanımlanmaktadır (Pedron 004, 599). Pedron yukarıdak hpotezler test etmek üzere lk dördü kest-ç (wthn-dmenson) panel eşbütünleşme testler, dğerler se kestler-arası (between-dmenson) panel eşbütünleşme testler olmak üzere toplam yed adet eşbütünleşme statstğ gelştrmştr. Bu statstkler aşağıdak şeklde hesaplanmaktadır: 8 Afyon Kocatepe Ünverstes, İİBF Dergs ( C.XIV, S II, 01 )
1. Panel. Panel 3. 4. Tablo : Panel Eşbütünleşme Testler 3/ statstğ: Z T N ( N T 1 t1 Lˆ 11eˆ, t1 statstğ: Z T N Lˆ 1 eˆ, t1 ) Panel t statstğ: (Parametrk Olmayan) Panel t statstğ: (Parametrk) Z t N T 1 t1 ) 1 N T Lˆ 11 11 (ˆ e t eˆ t ˆ, 1, ) 1 t1 ( N T N T N T Lˆ 1/ eˆ, 11, t1 ) Lˆ 11 (ˆ e, t1eˆ, t ˆ ) 1 t1 1 t1 ( ˆ ~ 5. Grup statstğ: 1/ N T T 1 Z TN ( eˆ ) (ˆ e eˆ ˆ ) 6. 7. Grup t statstğ: (Parametrk Olmayan) Grup t statstğ: (Parametrk) N T N T * * ˆ * 1/ ˆ * * ˆ ˆ ˆ t ( N, T 11, t1) 11, t1, t 1 t1 1 t1 Z s L e L e e ~ Z N t 1 t1 N T 1/ ( ˆ 1 t1 eˆ, t1, t1 ) t1 T 1/ t1, t1 (ˆ e, t1, t eˆ N T T * 1/ * * 1/ * * ˆ ˆ ˆ ˆ t (, t1 ), t1 t, 1 t1 t1 Z N s e e e, t ˆ ) Bu yolla hesaplanan statstklern krtk değerlerden büyük olması durumunda sıfır hpotez reddedlmekte ve analze dâhl edlen değşkenler arasında uzun dönem eşbütünleşme lşks olduğuna karar verlmektedr. Bu statstklern krtk değerler se şu şekldedr: sağ kuyruk dağılımı gösterdğ çn panel v-statstğnn %10 anlam düzeynde krtk değer 1,64; sol kuyruk dağılımı gösterdkler çn dğer her br statstğn krtk değer -1,64 tür. Eşbütünleşme lşksnn varlığı tespt edldkten sonra, eşbütünleşme lşksnde bağımsız değşkene (FDI) at uzun dönem katsayılarının tahmn edlmes gerekmektedr. Lteratürde, bu amaçla gelştrlen ve eşbütünleşme vektörünün tahmn edlmesn sağlayan çeştl yöntemler yer almaktadır. Bu çalışmada Pedron (001) de avantajları ortaya konan ve Pedron (000) tarafından gelştrlen Grup Ortalama Panel Tam Uyarlanmış En Küçük Kareler (FMOLS-Fully Modfed Ordnary Least Squares) yöntemnden faydalanılmaktadır. Bu yöntem yukarıda fade edlen Eştlk (1) dek gb br panel regresyon modelne dayanmaktadır. Buna göre, söz konusu eştlkte hata term durağan br süreç olduğundan, bağımlı değşkenn (lngdp) I (I) yan brnc dereceden bütünleşk olması durumda, lngdp ve lnfdi değşkenlernn arasında eşbütünleşme lşks olacak ve eştlktek uzun dönem eşbütünleşme vektörünü temsl edecektr. Bu yöntemde, panel çn eşbütünleşme vektörünün (eşbütünleşme katsayılarının) elde edlmes k aşamalı br süreç olup, lk olarak model her br yatay kest çn FMOLS tahmncs kullanılarak tahmn edlmektedr. Daha sonra, her br yatay keste at FMOLS tahmnnden elde edlen eşbütünleşme katsayılarının ortalaması alınmaktadır. Grup ortalama panel FMOLS tahmnclernn t-statstkler se, her br yatay kest çn FMOLS tahmnnden elde edlen eşbütünleşme katsayısına at t-statstklernn ortalaması alınarak elde edlmektedr. 4..3. Panel Nedensellk Analz Çalışmada son olarak, analze dahl edlen değşkenler arasındak uzun dönem ve kısa dönem lşklern yönü belrlenmeye çalışılmaktadır. Bu amaçla Narayan vd. (007) takp edlerek aşağıdak panel hata düzeltme model tahmn edlmştr: Afyon Kocatepe Ünverstes, İİBF Dergs ( C.XIV, S II, 01 ) 9
p ln GDP c ln GDP ln FDI ec, t 1 1 t j 1 t j 1 t1 1t j1 j1 p ln FDI c ln GDP ln FDI ec, p p t t j t j t1 t j1 j1 ec t eştlklerde; ler, FMOLS tahmncs le tespt edlen, uzun dönem lşksndek her br yatay keste at hata termlern fade etmektedr. Modelde yer alan ekonomk büyüklük değşkenne (lngdp) at blglern modele eklenmes uluslararası doğrudan yatırım değşkennn (lnfdi) öngörüsüne katkı sağlıyorsa, lngdp değşken lnfdi nn neden olarak kabul edlmektedr. Uzun dönemde FDI den GDP ye doğru nedensellk 1 ; GDP den FDI ye doğru nedensellk se katsayılarının şaret ve anlamlılıklarına bakılarak test edlmektedr. Buna göre, negatf ve anlamlı hata düzeltme parametreler uzun dönemde nedensellğe şaret etmektedr. Kısa dönemde se, FDI den GDP ye doğru nedensellk yoktur sıfır hpotezn test etmek çn 1 = 0 kısıtı; GDP den FDI ye doğru nedensellk yoktur sıfır hpotezn test etmek çn se = 0 kısıtı Wald veya test uygulamak suretyle test edlmektedr. 5. BULGULAR VE DEĞERLENDİRME Yukarıda açıklanan yöntemlern uygulanmasıyla elde edlen bulgular ve buna bağlı değerlendrmeler aşağıda lgl başlıklar altında sunulmaktadır. 5.1. Panel Durağanlık Test Sonuçları Tablo 3 de IPS panel brm kök test sonuçlarına yer verlmektedr. Görüldüğü üzere, analze dahl edlen değşkenler düzey değerlerde brm köke sahptr ve durağan değldr. Brnc farklarda se değşkenlern %1 anlam düzeynde brm köke sahp olmadıkları, yan durağan oldukları I (I) tespt edlmştr. Dolayısıyla, bundan sonrak aşamada panel eşbütünleşme testler gerçekleştrleblmektedr. Değşkenler IPS İstatstğ Tablo 3: IPS Panel Brm Kök Test Sonuçları Düzey Brnc Farklar Sabt Sabt & Trend Sabt Sabt & Trend p-değer IPS İstatstğ p-değer IPS İstatstğ p-değer IPS İstatstğ p-değer lngdp* 0.75158 0.7738 0.7996 0.7673-8.50705 0,0000-5.39856 0,0000 lnfdi* 1.68639 0.9541-0.75451 0.53-1.79347 0,0000-0.3430 0,0000 * değşkenlern doğal logartması alınarak teste dâhl edlmştr. IPS testnde H o : serler brm köke sahptr hpotez test edlmektedr. Geckme uzunluğu seçmnde modfye edlmş Akake Blg Krter kullanılmıştır. Sonuçlara göre brnc farklarda her k ser çn de H o ın reddedlmes serlern brnc farklarda durağan olduğunu ortaya koymaktadır. Panel brm kök testler test sonuçlarını elde etmek üzere E-Vews 5 programından faydalanılmıştır. 5.. Panel Eşbütünleşme Analz Sonuçları Tablo 4 de yer alan Pedron Panel Eşbütünleşme test sonuçlarına göre, kest ç panel eşbütünleşme testlernden 3 ü; kestler arası panel eşbütünleşme testlernn heps çn lngdp ve lnfdi değşkenler arasında uzun dönem eşbütünleşme lşksn doğrulayan sonuçlar elde edlmştr. Bu sonuçlar analze dâhl edlen 1 gelşmekte olan ülke çn ekonomk büyüklük ve 10 Afyon Kocatepe Ünverstes, İİBF Dergs ( C.XIV, S II, 01 )
bu ülkelere gelen uluslararası doğrudan yatırımlar arasında uzun dönem dengesne yakınsayan br sstemn varlığını ortaya koymaktadır. Tablo 4: Pedron Panel Eşbütünleşme Test Sonuçları Panel A. Kest ç panel eşbütünleşme testler: t-statstğ Panel statstğ: 0.3849 Panel statstğ: -3.0344 Panel t statstğ (Parametrk Olmayan): -4.0588 Panel t statstğ (Parametrk): -4.95650 Panel B. Kestler arası panel eşbütünleşme testler t-statstğ Grup statstğ: -.68369 Grup t statstğ (Parametrk Olmayan): -4.8319 Grup t statstğ (Parametrk): -5.9353 Pedron Panel Eşbütünleşme Testnde sıfır hpotez H0: Bütün yatay kestler çn eşbütünleşme lşks yoktur şeklndedr. Hpotez test etmek üzere Panel statstğ çn %10 anlam sevyesnde krtk değer 1,64 ken, dğer bütün testler çn krtk değer -1,64 tür. Test sonuçlarını elde etmek üzere WnRATS 7.0 programından faydalanılmıştır. Elde edlen bu sonuca göre, uluslararası doğrudan yatırımların ekonomk büyüme üzerndek etklern analz etmek üzere, eşbütünleşme lşksnde bağımsız değşkene (lnfdi) at uzun dönem katsayıları tahmn edlmştr. Pedron (000) tarafından gelştrlen grup ortalama panel FMOLS yöntemnden elde edlen sonuçlar Tablo 5 de yer almaktadır. Tablo 5: Panel FMOLS Sonuçları Panel FMOLS ÜLKELER Katsayı t-statstğ Arjantn 0,31 10,10 Brezlya 0,45 4,39 Cezayr 0,04 0,71 Hndstan 0,7 6,95 Güney Kore 0,48 7,94 Malezya 0,68 7,77 Mekska 0,58 15,47 Mısır 0, 4,07 Njerya 0,4 3,71 Sngapur 0,74 5,51 Tayland 0,51 10,69 Türkye 0,41 11,04 Panel Grup FMOLS Sonuçları 0,43 31,8 Afyon Kocatepe Ünverstes, İİBF Dergs ( C.XIV, S II, 01 ) 11
Panel FMOLS analz sonuçları, uluslararası doğrudan yatırımların ekonomk büyüme üzerndek etksn, hem analze dahl edlen her br ülke çn, hem de panel olarak ortaya koymaktadır. Tablo 5 de de görüldüğü üzere, bu analzden elde edlen temel bulgu, analze dâhl edlen gelşmekte olan ülkeler çn, uluslararası doğrudan yatırımlarda meydana gelecek %1 lk br artışın, ekonomk büyüme üzernde %0,43 lük br artışa yol açtığıdır. Ülkeler bazında değerlendrme yapılacak olursa, Cezayr harcnde analze dahl edlen bütün ülkeler çn elde edlen uzun dönem eşbütünleşme katsayıları poztf ve statstksel olarak anlamlı bulunmuştur. Sngapur se uluslararası doğrudan yatırımların ekonomk büyüme üzernde en büyük etkye sahp olduğu gelşmekte olan ülke olarak dkkat çekmektedr. 5.3. Panel Nedensellk Analz Sonuçları Tablo 6 da analze dâhl edlen değşkenler çn hem uzun dönem, hem de kısa dönem nedensellk analz sonuçları yer almaktadır. Buna göre, uzun dönemde analze dahl edlen 1 gelşmekte olan ülke çn uluslararası doğrudan yatırımlar ve ekonomk büyüme değşkenler arasında k yönlü nedensellk lşks söz konusudur. Kısa dönemde se, yalnızca uluslararası doğrudan yatırımlardan ekonom büyümeye nedensellğe rastlanırken, ekonomk büyümeden uluslararası doğrudan yatırımlara nedensellk lşks tespt edlememştr. Tablo 6: Panel Nedensellk Analz Sonuçları Kod H 0 Test İstatstğ ( )* Nedensellk Uzun Dönem FDI GDP 16.15 [0.0001] Evet GDP FDI 11.937 [0.0006] Evet Kısa Dönem FDI GDP 9.339 [0.06] Evet GDP FDI 0.05 [0.8739] Hayır * Köşel parantez çndek değerler olasılık değerlerdr. SONUÇ Bu çalışmada, 1 farklı gelşmekte olan ülkenn 1970-008 dönemne at verler kullanılarak, uluslararası doğrudan yatırımlar ve ekonomk büyüme arasındak lşkler panel eşbütünleşme ve panel nedensellk analzler yardımıyla ncelenmektedr. Panel eşbütünleşme analzler, gelşmekte olan ülkelere yönelk uluslararası doğrudan yatırımların, ekonomk büyümeye poztf katkısını ortaya koymaktadır. Analz sonuçlarına göre uluslararası doğrudan yatırımlarda meydana geleblecek %1 lk br artış, ekonomk büyümey %0,43 düzeynde arttırmaktadır. Uluslararası doğrudan yatırımlar ve ekonomk büyüme arasındak lşknn yönünü belrlemek üzere gerçekleştrlen panel nedensellk analz sonuçları, uzun dönemde söz konusu değşkenler arasında k yönlü nedensellğ ortaya koymaktadır. Kısa dönemde se, uluslararası doğrudan yatırımlardan ekonomk büyümeye nedensellk söz konusudur. Buna göre, büyük mktarda uluslararası doğrudan yatırım grşler, daha yüksek ekonomk büyümeye neden olurken, yüksek sevyede ekonomk büyüklük, daha çok uluslararası doğrudan yatırımı çekmektedr. Konuya lşkn lteratür ncelendğnde, gelr sevyesnn ve tasarrufların yeterszlğne bağlı olarak yatırım sevyeler nspeten düşük olan gelşmekte olan ülkelern, uluslararası doğrudan yatırımların sağlayacağı avantajlardan daha fazla faydalanmalarının gerekllğ açıkça görülmektedr. Buna bağlı olarak bu çalışma, gelşmekte olan ülkelern uluslararası doğrudan yatırımların dünya ekonomsndek artan hacmnden daha fazla yararlanablmeler çn 1 Afyon Kocatepe Ünverstes, İİBF Dergs ( C.XIV, S II, 01 )
uluslararası doğrudan yatırımları arttıracak, bunun yanı sıra sürdürüleblr ekonomk büyümey sağlayacak poltkaları benmsemeler gerektğn amprk olarak ortaya koymaktadır. Afyon Kocatepe Ünverstes, İİBF Dergs ( C.XIV, S II, 01 ) 13
KAYNAKÇA BAYRİ, Osman ve Bülent Güloğlu, Hsse Sened ve Yabancı Para Pyasalarının Entegrasyonu: Türkye, AB, ABD Örneğ, İktsat, İşletme ve Fnans, 0 (34), (005), s. 13-34. BIS (Bank for Internatonal Settlements, Prvate Cross-Border Foregn Investment Its Role n Emergng Markets, BIS Note, June, Basle, 00. BROOKS, Douglas H., Emma Xaoqn Fan and Lea R. Sumulong, Foregn Drect Investment n Developng Asa: Trends, Effects and Lkely Issues for the forthcomng WTO Negotatons, ERD Workng Paper No. 38, Economcs and Research Department, Asan Development Bank, 003. CRESPO Nuno and Mara Paula Fontoura, Determnant Factors of FDI Spllovers What Do We Really Know?, World Development, 35(3), (007), s. 410-5. DAS, Satya P., Drect Foregn Investment versus Lcensng, Revew of Development Economcs, 3(1), (1999), s. 86-97. DORUCCI, Ettore, Captal Flows to Emergng Market Economes, ECB Note, 16 January, 003. ERCAN, Metn Kaml, Doğrudan Yabancı Yatırımlar le Ülkenn Kalkınmışlığı ve Krzler Arasındak İlşk, Gaz Ünverstes, İ.İ.B.F. Dergs, Clt, (001), s. 81-9. HAYAMI, Yujro, Development Economcs: from Poverty Allevaton to the Wealth of Natons, nd Edton, Oxford Unversty Press, New York, 001. IM, Kyung So, Hashem Pesaran and Yongcheol Shn, Testng for Unt Roots n Heterogeneous Panels, Journal of Econometrcs, 115(1), (003), s. 53-74. LEHMANN, Alexander, FDI n Emergng Markets: Income, Representatons and Fnancal Vulnerabltes, IMF Workng Paper, 0/47, 00. LEVIN, Andrew and Chen-Fu Ln, Unt Root Tests n Panel Data: Asymptotc and Fnte- Sample Propertes, Unversty of Calforna at San Dego, Economcs Workng Paper Seres, Department of Economcs, 9 (3), 199. LEVIN, Andrew, Chen-Fu Ln ve Cha-Shang James Chu, Unt Root Tests n Panel Data: Asymptotc and Fnte-Sample Propertes, Journal of Econometrcs, 108(1), (00), s. 1-4. LIM, Ewe-Ghee, Determnants of and the Relaton between Foregn Drect Investment and Growth: A Summary of Recent Lterature, IMF Workng Paper, No. 175, 001. LIPSEY, Robert E., The Role of FDI n Internatonal Captal Flows, n Internatonal Captal Flows (Edt. by M. Feldsten), Unversty of Chcago Press, Chcago, 1999. MADDALA, G.S. and Shaowen Wu, A Comparatve Study of Unt Root Tests wth Panel Data and A New Smple Test, Oxford Bulletn of Economcs and Statstcs, 61(1), (1999), s. 631-5. MOOSA, Imad, Foregn Drect Investment: Theory, Evdence and Practce, Palgrave Publcatons, New York, 00. NARAYAN, Paresh Kumar, Ingrd Nelsen and Russel Smyth, Panel Data, Contegraton, Causalty and Wagner's Law: Emprcal Evdence from Chnese Provnces, Chna Economc Revew, 19(), (007), s. 97-307. NUNNENKAMP, Peter and Julus Spatz, Determnants of FDI n Developng Countres: Has Globalzaton Changed the Rules of the Game?, Transnatonal Corporatons, 11(), (00), s. 1-34. 14 Afyon Kocatepe Ünverstes, İİBF Dergs ( C.XIV, S II, 01 )
PEDRONI, Peter, Crtcal Values for Contegraton Tests n Heterogeneous Panels wth Multple Regressors, Oxford Bulletn of Economcs and Statstcs, Specal Issue, 61, (1999), s. 653-70. PEDRONI, Peter, Fully Modfed OLS for Heterogeneous Contegrated Panels, Advances n Econometrcs (Book Seres), 15, (000), s. 93 130. PEDRONI, Peter, Panel Contegraton: Asymptotc And Fnte Sample Propertes Of Pooled Tme Seres Tests Wth An Applcaton To The Ppp Hypothess, Econometrc Theory, 0(3), (004), s. 597 65. PETROCHILLAS, George A., Foregn Drect Investment and Development Process, Aldershot: Avebury, 1989. ROMER, Paul, Idea Gaps and Object Gaps n Economc Development, Journal of Monetary Economcs, 3(3), (1993), s. 543-573. ROOT, Frankln R. and Ahmed Ahmed, Emprcal Determnants of Manufacturng Drect Foregn Investment n Developng Countres, Economc Development and Cultural Change, 7, (1979), s. 751-567. RUFFIN, Roy J., The Role of Foregn Drect Investment n the Economc Growth of the Asan and Pacfc Regon, Asan Development Revew, 11(1), (1993). SCHNEIDER, Fredrch and Bruno S. Frey, Economc and Poltcal Determnants of Foregn Drect Investment, World Development, 13(), (1985), s. 161-175. SINGH, Harnder and Kwang W. Jun, Some New Evdence on Determnants of Foregn Drect Investment n Developng Countres, World Bank Polcy Research Workng Paper, No. 1531, Washngton D.C., 1995. SUN, Hashun, Macroeconomc Impact of Drect Foregn Investment n Chna: 1979-1996, World Economy, 1(5). (1998), s. 675-94. TORRISI, C. R., The Determnants of Foregn Drect Investment n a Small LDC, Journal of Economc Development, 10, (1985), s. 9-45. UNCTAD, World Investment Report 1991: The Tral n Foregn Drect Investment, Unted Natons Centre on Transnatonal Corporatons, New York, 1991. UNCTAD, World Investment Report 001: Promotng Lnkages, Geneva, 001. UNCTAD, World Investment Report 007: Transnatonal Corporatons, Extractve Industres and Development, Unted Natons Centre on Transnatonal Corporatons, New York, 007. UNCTAD 010; Foregn Drect Investment Database- FDI On-lne, http://stats.unctad.org/fdi/tablevewer/tablevew.aspx, E.T. 10.03.010. WHEELER, Davd and Ashoka Mody, Internatonal Investment Locaton Decsons, the Case of Us Frms, Journal of Internatonal Economcs, 33(1/), (199), s. 57-76. WORLDBANK 010; World Development Indcators, http://ddpext.worldbank.org/ext/ddpqq/showreport.do?method=showreport, E.T. 10.03.010. WORLDBANK 010a; Country Classfcaton, http://web.worldbank.org/wbsite/external/datastatistics/0,,contentmdk:04 0458~menuPK:64133156~pagePK:64133150~pPK:64133175~theStePK:39419,00.htm l, E.T. 10.03.010. Afyon Kocatepe Ünverstes, İİBF Dergs ( C.XIV, S II, 01 ) 15
16 Afyon Kocatepe Ünverstes, İİBF Dergs ( C.XIV, S II, 01 )