BETÜL BATIR ULUSLARARASI BARIŞ KONFERANSLARI VE OSMANLI DEVLETİ Genel Savaş Öncesi Barış Arayışları (1899 1914) [Konferans kararlarının tam metinleri ile birlikte] İstanbul - 2009
Yay n No : 2261 Hukuk Dizisi : 1070 1. Bask Aral k 2009 - STANBUL ISBN 978-605 - 377-179 - 1 Copyright Bu kitab n bu bas s n n Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. ye aittir. Her hakk sakl d r. Hiçbir bölümü ve paragraf k smen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya baflka herhangi bir flekilde ço alt lamaz, da t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : Beta Bas m A.fi. Bask - Cilt : Net K rtasiye Tan. ve Matbaa San. Tic. Ltd. fiti. Taksim Cad. Yo urtcu Faik Sok. No: 3 Taksim Beyo lu/ ST. (Sertifika No. 13723) (0-212) 249 40 60 Kapak Tasar m : Gülgonca Çarp k Beta BASIM YAYIM DA ITIM A.fi. Himaye-i Etfal Sokak Talas Han No. 13-15 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com
YRD. DOÇ. DR. BETÜL BATIR Bursa da doğdu. İlk, Orta ve Lise eğitimini Bursa Mithat Paşa İlkokulu, Bursa Kız Lisesinde aldı. Lisans eğitimini İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü nde tamamladı. Yüksek Lisansını İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yakınçağ Tarihi Anabilim Dalında Prof. Dr. Ali İhsan GENCER in danışmanlığında hazırladığı Osmanlı Devleti nin Uluslararası Barış Konferanslarına Resmen Katılması Sorunu Parlamentolararası Birlik konulu tez ile 2002 senesinde bitirdi. 2007 tarihinde İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsünde Prof. Dr. Sabahattin ÖZEL in danışmanlığında hazırladığı İkinci Meşrutiyet ten Tevhid-i Tedrisat a Türkiye de İlköğretim (1908 1924) konulu tezle doktor unvanı aldı. Aralık 2000 yılında İstanbul Üniversitesi Hasan Ali Yücel Eğitim Fakültesi Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı nda Araştırma Görevlisi olarak göreve başladı. 2008 tarihinde aynı bölümde Yardımcı Doçentliğe atandı. Halen bu görevde bulunmaktadır. Yrd. Doç. Dr. Betül BATIR ın ulusal ve uluslararası bilimsel toplantılarda sunduğu bildirilerin yanında uluslararası alan indeksli ve hakemli dergilerde yayınlanmış makaleleri bulunmaktadır. Ayrıca çeşitli bilimsel ve toplumsal projeler de yürütmüştür. Kendisi görevli bulunduğu Fakülte de Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi 1-2, Türk Eğitim Tarihi, Topluma Hizmet Uygulamaları, Günümüz Dünya Sorunları ; Deniz Harp Okulu Komutanlığında da T.C. İnkılâp Tarihi ve Atatürkçülük 1-2 derslerini vermektedir.
ÖNSÖZ 19.yüzyıl Batılı devletler açısından her alanda çalkantılı bir dönem olmuştur. Yaşanan bu çalkantılı dönemin temel nedeni güçlü devletlerarasında görülen siyasi, ekonomik ve ticari sorunlardır. Bu sorunları hukukî yönden bir temele oturtup, çözüm bulmak ve uluslararası bir sisteme bağlamak amacıyla Parlamentolararası Birlik fikrinin gündeme getirilmesi sağlanmıştır. Bunun sonucunda bu birliğin ortaya çıkması için devletler tarafından girişimde bulunulmuştu. Çalışmamızın konusu olan, barış konferanslarını düzenleyen Parlamentolararası Birlik uluslararası barışı sağlama ve silahlanma yarışını durdurma amacıyla, Avrupa Parlamenterleri tarafından kurulmuştu. Çalışmamızın giriş bölümünde Parlamentolararası Birlik in kuruluşunu, 1899 tarihine kadar olan çalışmalarını, özel bir birlik olarak kurulan Parlamentolararası Birlik in devletler bünyesine alınarak nasıl resmileştirildiği hakkında bilgi verilmeye çalışılmıştır. Uluslararası Lahey Barış Konferansları barışın sağlanmasında önceki çalışmalar olarak anlatılmıştır. Bunun nedeni ise bu konferansların tohumlarının Parlamentolararası Birlik in düzenlediği konferanslarda atılmış olması, ayrıca birliğin bir başarısı olarak kabul edilmesidir. Uluslararası I. Lahey Barış Konferansı nın düzenlenmesi, Daimi hakem Mahkemelerinin kurulması, uluslararası örgütlenme adına oldukça önemli çalışmalardır. Uluslararası II. Lahey Barış Konferansı ve Osmanlı Devleti başlığı üzerinde, konferansın toplanması, Osmanlı Devleti nin temsilci göndererek katılması ve alınan kararlar şeklinde açıklanmıştır. Konferansta alınan kararları bu defa, Osmanlı Devleti ni de konferans süresinde çok ilgilendiren deniz ilişkileri ve deniz savaşları, kanunları ve karar savaşlarında uyulması gereken kurallar, beyannâme ve Uluslararası Adalet Divanı nın temelini teşkil eden bir temenniye değinilmiştir. Daha önceki mukavelenâmelere atıflar yaparak incelediğimiz önemli kısımları genel bilgi çerçevesinde yansıtmaya özen gösterdik. Uluslararası Adalet Divanı na dair olan temenniyi, Fransızca dan Türkçe ye birebir çeviriyle sadeleştirilmiş şekliyle verirken Büro Greffier tanımının çevirisinde zorlandık. Bundan dolayı Tutanak yazmanları odası yani Genel Sekreter Odası diyebileceğimiz Büro Greffier tanımını aynen yazmayı uygun bulduk. Osmanlı Parlamentosu Uluslararası Barış Komisyonu nun kurulması ve bu komisyonun katıldığı ilk Parlamentolararası Birlik konferansı olan Brüksel Konferansı na ayrılan kısımda, 1910 tarihinde 16.sı düzenlenen konferansın toplanması, kararları ve sonucunda düzenlenen Brüksel Bahri konferansına yer verilmiş olup, burada Osmanlı Devleti nin Avrupa devletleriyle olan ilişkisine değinilmeye çalışılmıştır. 1914 yılına ka-
VI dar geçen süreci değerlendirerek, savaş öncesinde yapılan çalışmaların ne derece etkili olduğuna ne tür olaylara yol açtığına değinilmesi konuyu anlamak adına önemlidir. Sonuç olarak çalışmamız, genel değerlendirme, sonuç, bibliyografya ve eklerle son bulmaktadır. Nesim Mazliyah ın, Osmanlı Parlamentosu Beynelmilel Sulh Hey eti isimli eseri çalışmamızın hareket noktasını teşkil etmiştir. Eserin bu meseleler ile ilgili genel bilgi vermesi sonucunda, çalışmamızda konular hakkında geniş ve esaslı bilgiler, Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Parlamentolararası Birliğin konferans tutanakları, Lahey Barış Konferansı nın tutanakları, Meclis-i Âyân ve Mebûsân Zabıt Cerideleri gibi ana kaynaklardan alınmıştır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi nde özellikle Hariciye Nezareti Evrakları konunun aydınlanmasını sağlamıştır. Yine arşivde Hariciye Nezareti Siyasi Kısım dosyalarına ulaştığımız Lahey Barış Konferansı tutanakları sonraki yıllarda matbu olarak basılan J. Scoot un editörlüğünü yaptığı The Reports to the Hague Conferences of 1899 and 1907 isimli eser ile karşılaştırmalar yapmak suretiyle kullanılmıştır. Parlamentolararası Birliğin düzenlediği Brüksel Konferansı kararları da Compte Rendu De La XVI E Conference Tenue Bruxelles isimli, Parlamentolararası Birliğin matbu olarak neşretmiş olduğu eserle, arşiv malzemeleri karşılaştırılarak kullanılmıştır. Uluslararası Lahey Barış Konferansları nın ilki olan 1899 tarihli I. Lahey Barış Konferansı nın 100. yılı adına Lahey de düzenlenen toplantının bazı makalelerine ise internetten ulaşılmıştır. Parlamentolararası Birliğin konferansları bizde ilk defa bu derece incelenerek bir bütün halinde verilmesi, çalışmamızın zaman almasına neden olmuştur. Bu çalışmamızın amacı, 19.yy. sonları ve 20.yy. başlarında Avrupa ve Osmanlı tarihini farklı bir açıdan, uluslararası barış çabalarıyla kurulan Parlamentolararası Birliğin çalışmalarıyla incelemek ve Osmanlı Devleti ne bu dönemde nasıl bakıldığını, dış ilişkilerde, Osmanlı Devleti nin uluslararası alanda yerinin ne olduğunu saptamak olmuştur. Bu çalışma rahmetli Hocam Prof. Dr. Ali İhsan GENCER danışmanlığında yaptığım yüksek lisans tezimin yeniden ele alınarak şekillendirilmesi ile ortaya çıkmıştır. Bu eseri, Şubat 2008 tarihinde kaybettiğimiz çok kıymetli ve değerli Hocamın aziz hatırasına sunarak, kendisine olan vefa ve minnettarlığımla teşekkürlerimi sunarım. Aynı zamanda Başbakanlık Osmanlı Arşivi ve yararlandığım kütüphanelerin tüm mensuplarına bir kez daha teşekkür ederim. Kasım 2009-Beyazıt Betül BATIR
İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ...V İÇİNDEKİLER...VII KISALTMALAR...IX GİRİŞ...1 ULUSLARARASI I. LAHEY BARIŞ KONFERANSI ULUSLARARASI I. LAHEY BARIŞ KONFERANSI VE ALINAN KARARLAR A) ULUSLARARASI I. LAHEY BARIŞ KONFERANSI VE ALINAN KARARLAR...11 B) KONFERANS SÜRESİNDE OSMANLI DELEGESİ TURHAN PAŞA NIN RAPORLARI...16 C) BARIŞ MUKAVELENÂMESİNİN İMZALANMASI VE DEVLETLERİN TUTUMU...17 D) DAİMÎ HAKEM MAHKEMESİNİN KURULMASI...20 E) II. LAHEY BARIŞ KONFERANSI NA KADAR YAPILAN ÇALIŞMALAR...21 ULUSLARARASI II. LAHEY BARIŞ KONFERANSI VE ULUSLAR ARASI ADALET DİVANININ KURULMASI TEŞEBBÜSLERİ A) KONFERANS ÖNCESİNDE OSMANLI DEVLETİ NİN TAVRI...25 B) RUSYA NIN HAZIRLAMIŞ OLDUĞU KONFERANS PROGRAMINA DEVLETLERİN TEPKİLERİ...29 C) KONFERANSIN TOPLANMASI...30 D) ULUSLARARASI II. LAHEY BARIŞ KONFERANSINDA ALINAN KARARLAR...33 E) KONFERANSIN BİR TEMENNİSİ: ULUSLARARASI ADALET DİVANI NIN KURULMASI TEŞEBBÜSÜ...35 F) KONFERANS ÖNCESİ VE SONRASINDA OSMANLI DEVLETİ NİN BULGAR DELEGELERİ VE ERMENİLER HAKKINDAKİ TUTUMLARI...37 G) OSMANLI DELEGESİ TURHAN PAŞA NIN RAPORLARI...40 OSMANLI PARLAMENTOSU ULUSLARARASI BARIŞ KOMİSYONU NUN KURULMASI VE KOMİSYONUN KATILDIĞI İLK KONFERANS A) OSMANLI PARLAMENTOSU ULUSLARARASI BARIŞ KOMİSYONU NUN KURULUŞU...45
VIII B) BRÜKSEL KONFERANSI NIN TOPLANMASI VE OSMANLI DEVLETİ NİN DAVET EDİLMESİ...51 C) BRÜKSEL KONFERANSI: GÖRÜŞÜLEN KONULAR VE ALINAN KARARLAR...58 1. Parlamentolararası Birliğin İç Tüzük Değişikliği...58 2. Boğazlar ve Kanalların Tarafsızlığı...59 3. Brüksel Konferansı nda Berlin Konferansı ve Londra Bahri Konferansı nın Ele Alınması...63 4. Parlamentolararası Birliğe Yeni Katılacak Üyelerin Oy Haklarının Belirlenmesi...72 D) KONFERANSIN KAPANIŞI...73 E) BRÜKSEL BAHRİ KONFERANSI NIN TOPLANMASI VE OSMANLI DEVLETİ...73 GENEL SAVAŞ ARİFESİNDE ULUSLARARASI BARIŞ ÇALIŞMALARININ DEĞERLENDİRİLMESİ...78 SONUÇ...88 KAYNAKLAR...89 EKLER...95
KISALTMALAR A.DVN.MKL : Divan Kalemi Mukavelenâmeler A.DVN.NMH : Divan Kalemi Name-i Hümayûn Evrakı Bkz. : Bakınız BOA. : Başbakanlık Osmanlı Arşivi C. : Cilt Çev. : Çeviren DH.HMŞ : Dahiliye Nezareti Tasnifi Hukuk Müşavirliği Evrakı DH.İUM : Dahiliye Nezareti Tasnifi İdare-i Umûmiye Evrakı DH.SAİD.d : Sicill-i Ahvâl Defterleri Fihristi DH.SYS : Dahiliye Nezareti Tasnifi Siyasi Kısım Evrakı HR.HMŞ.İŞO : Hariciye Nezareti Tasnifi Hukuk Müşavirliği İstişare Odası Evrakı HR.SYS : Hariciye Nezareti Tasnifi Siyasi Kısım Evrakı İ.DH : İrade Dahiliye İ.DUİT : Dosya Usulü İradeler İ.HR : İrade Hariciye İ.Hus : İrade Hususî İ.MMS : İrade Meclis-i Mahsus İ.MVL : İrade Meclis-i Vâlâ İ.ŞD : İrade Şura-yı Devlet İ.Ü. : İstanbul Üniversitesi K. : Kısım MV : Meclis-i Vükelâ Mazbataları nr. : Numara s. : Sayfa S.A : Sicill-i Ahvâl TTK : Türk Tarih Kurumu Y.A.Hus : Yıldız Tasnifi Sadaret Hususî Maruzat Evrakı
X Y.A.Res Y.EE.KP Y.MRZ.d. Y.MTV YEE YEE.d. : Yıldız Tasnifi Sadaret Resmî Maruzat Evrakı : Yıldız Tasnifi Sadrazam Kâmil Paşa Evrakı : Yıldız Tasnifi Maruzat Defterleri Fihristi : Yıldız Tasnifi Mütenevvî Maruzat Evrakı : Yıldız Tasnifi Esas Evrakı : Yıldız Tasnifi Esas Defterler