ELEKTRİK DAĞITIM ȘİRKETLERİNİN SORUMLULUĞUNDAKİ YOL AYDINLATMASINA İLİȘKİN KURALLARIN İRDELENMESİ M. Akif ȘENOL 1 Ercüment ÖZDEMİRCİ 2 M. Cengiz TAPLAMACIOĞLU 3 1 Enerji ve Tbii Kynklr Bknlığı, Ankr, 2 Türkiye Elektrik İletim A.Ș., Ankr, 3 Elektrik-Elektronik Mühendisliği Bölümü 3 Gzi Üniversitesi Mühendislik Fkültesi, Ankr. 1 e-post: mkif58@yhoo.com 2 e-post: ercüment.ozdemirci@teis.gov.tr 3 e-post: tplm@gzi.edu.tr Anhtr Sözcükler: Yol Aydınltmsı, Aydınltm l rı, Elektrik Piyssı Dğıtım Yönetmeliği ABSTRACT According to the Electricity Mrket nd Distribution Regultion published by Energy Mrket Regultory Authority (EPDK) on officil Gzette dted 19 Februry 2003 nd numbered 25025, electricity distribution fi rms re kept responsible of generl illumintion systems t minimum illumintion vlues restricted by rods t residnce res in distribution regions, except highwys t residnce res. In this study, rules for rod illumintion in the Electricity Mrket nd Distribution Regultion re inspected tking requirements of CENELEC nd CIE into ccount nd suggestions re mde relted to the subject 1. GİRİȘ Dıș ydınltm kvrmı, öncelikle kullnıcılrın görsel gereksinimlerinin krșılnmsını, ydınltmnın klitesi ve güvenliğinden ödün vermeden, enerji tsrrufunu en üst seviyede sğlyck biçimde, kentsel yerleșik lnlrdki bin, tesis, yol, cdde ve sokklr ile milli prk vb. tbitı korum lnlrı ile kentsel gelișme lnlrı, turizm ve ticret lnlrının dıș ydınltmlrınd kullnıln ydınltm rmtürlerinin (ygıtlrının) ve ıșık kynklrının (lmblrın) tiplerini, teknik ve fotometrik özelliklerini, konumlrını ve tesistının belirlenmesinde uyulmsı gereken kurllrı içerir [1]. Telefon kulübeleri, otobüs durklrı, reklm pnolrı, șehir plânlrı, yol ișretleri gibi ydınltm içeren diğer donnımlr d bu kvrm içerisinde yer lırlr [2]. Temel görevleri rsınd elektrik piys fliyetlerini düzenlemek oln EPDK trfındn elektrik dğıtım șirketlerine, elektrik dğıtımı yptıklrı bölgelerdeki yollr için dıș ydınltm tesislerinin ypılmsı ve ișletilmesi görevi verilmiștir. Otoyollr bu kpsmın dıșınd tutulmuștur. Kpsm içerisindeki yollrd belirtilen sgri ydınltm değerleri belirtilmiștir. 2. EPDY NDE YER ALAN YOL AYDINLATMA KURALLARI EPDY Sekizinci Bölümde yer ln kurllr göre yollrın sınıflndırılmsı șğıdki șekilde ypılmıștır [3]. Aydınltm bölgeleri, nüfus yoğunluğun göre șğıdki gruplr yrılır: 71
ELEKTRİK DAĞITIM ȘİRKETLERİNİN SORUMLULUĞUNDAKİ YOL AYDINLATMASINA İLİȘKİN KURALLARIN İRDELENMESİ ) Șehir merkezi ve diğer kentsel lnlr, b) Kırsl lnlr. Șehir merkezi ve kentsel lnlr için yol ydınltm sınıflndırmsı, yollrın türüne ve söz konusu yollrın geçtiği bölgelerin özelliklerine göre ypılır: Yol türleri; otoyol, n yol ve tli yol ktegorilerinden olușur. Bölgeler; 1) Ticri bölge: Bir yolun geçtiği bölgede yer ln serbest olmyn tüketicilerin en z % 60 ının ticrethne bonesi olmsı durumund bu bölge ticri bölge olrk sınıflndırılır, 2) Mesken bölgesi: Bir yolun geçtiği bölgede yer ln serbest olmyn tüketicilerin en z % 80 inin mesken bonesi olmsı durumund bu bölge mesken bölgesi olrk sınıflndırılır, 3) Ar bölge: Mesken bölgesi vey ticri bölge olrk sınıflndırılmyn bölgeler r bölge olrk sınıflndırılır. Bu sınıflndırmlr göre șehir merkezi ve kentsel lnlr için sgri ydınltm değerleri Tblo -1 de verilmiștir. Tblo-1 Șehir Merkezi ve Kentsel Alnlr için Asgri Aydınltm Değerleri Yol Ticri Bölge Ar Bölge Mesken Bölgesi Otoyol, A sınıfı - 8 - An Yol, A sınıfı 12 8 6 Tli Yolu A sınıfı 8 6 5 Otoyol, A1 vey B1 sınıfı - 12 - An Yol, A1 vey B1 sınıfı 17 12 9 Tli Yolu A1 vey B1 sınıfı 11 8 6 Stbilize 8 6 5 Kırsl lnlrd yol ydınltmsı șğıdki sınıflndırm uyrınc ypılır; 1) Otoyollrd ylnızc giriș çıkıșlr ydınltılır, 2) An ve tli yollrd ylnızc yerleșim birimlerinin içinden geçen bölümler ydınltılır. Yollrın ydınltm sistemleri plnlnırken yüzey mlzemelerinin özelliklerine göre șğıdki șekilde sınıflndırılır: ) A sınıfı beton, b) A1 sınıfı beton üzerine sflt, c) B1 sınıfı sflt, d) Stbilize. Kırsl lnlr için sgri ydınltm değerleri Tblo -2 de verilmiștir. Tblo-2 Kırsl Alnlr için Asgri Aydınltm Değerleri Yol Asgri Aydınltm Seviyesi Otoyol, A sınıfı 6 An Yol, A sınıfı 6 Tli Yolu A sınıfı 4 Otoyol, A1 vey B1 sınıfı 9 An Yol, A1 vey B1 sınıfı 9 Tli Yolu A1 vey B1 sınıfı 5 Stbilize 4 Tblolrd verildiği üzere EPDY de verilen ydınltmy ilișkin kurllr sgri ydınlık değerleri ile sınırlı klmkt olup, bu yönetmelik EPDK sorumluluğundki dıș ydınltm kvrmı içinde belirlenmesi gereken diğer kvrm ve kurllrı belirlemekte yeterli değildir. 3. ULUSLAR ARASI NORMLARA GÖRE DIȘ AYDINLATMA KURALLARI Dıș ydınltmy ilișkin temel kurllr IEC 60364 serisi, HD 384 serisi, EN 13201 serisi stndrdlr ve CIE yyınlrın göre belirlenir. IEC 60364 ve HD 384 serisi stndrdlrd dıș ydınltm tesislerinin elektriksel güvelik ile ilgili kurllrı, EN 13201 serisi stndrdlrd yol ydınltm sınıflrı, performns ve ölçme kurllrı yer 72
M. Akif ȘENOL, Ercüment ÖZDEMİRCİ, M. Cengiz TAPLAMACIOĞLU lır [4,5]. CIE 27, CIE 34, CIE 43, CIE 67, CIE 70 ve CIE 121 yyınlrınd fotometrik ölçüm esslrı verilmekte, CIE CIE 30.2, CIE 115, CIE 31, CIE 92, CIE 94, CIE 112 ve CIE 140 yyınlrınd d çeșitli ydınltm kriterlerinin belirlenmesinde uyulck kurllr yer lmktdır. Ulusl ve uluslr rsı düzeyde dıș ydınltm tesislerinde kullnıln ıșık kynklrı, rmtürler vb. donnımlr d ilgili IEC ve/vey EN stndrdlrın uyulmsı zorunluluğu vrdır. ydınltm yoğunluğunun, hemen iç kenrlrınd bulunn șeritlerin üzerindeki ortlm ydınltm yoğunluğun ornı. 4.1. ME/MEW Serisi Aydınltm lrı ME sınıflrı, motorlu rç sürücüleri ve trfik yolu kullnıcılrı için uygulnmkt olup bzı ülkelerde ynı zmnd ort ilâ yüksek sürüș hızlrın izin veren meskun mhl yollr için de uygulnmktdır[7]. 4. EN 13201 SERİ NORMLARINA GÖRE AYDINLATMA SINIFLARI CENELEC trfındn yürürlüğü konuln EN 13201 serisi stndrdlrd ydınltm sınıflndırmlrınd kullnıln temel bzı ifdeler șğıd verilmiștir [6]. Ortlm yol yüzeyi prıltısı ( ): Tșıt yolu üzerinde ortlmsı lınn yol yüzeyi prıltısı. Ortlm yrıküresel ydınlık șiddeti ( ): Bir yol lnı üzerinde ortlmsı lınn yrıküresel ydınlık șiddeti. En küçük ydınlık șiddeti (E en küçük ): Bir yol lnındki en düșük ydınltm șiddeti. En küçük yrı silindirik ydınlık șiddeti (E sc,en küçük ): Yol lnının 1.5 m üzerindeki yükseklikteki bir düzlemde en küçük yrı silindirik ydınlık șiddeti. Ortlm düzgünlük ( ) : Bir yol lnındki ydınlık șiddeti vey yrıküresel ydınlık șiddetinin en düșük değerinin ortlm değere ornı. Boyun düzgünlük (U I ): Tșıt yolundki sürüș șeritlerinin en düșük boyun düzgünlüğü. Eșik rtıșı (TI): Yol ydınltm tesislerinde rmtürlerin istenmeyen kmșmsının neden olduğu görülebilirlik kybı ölçüsü. Çevreleme ornı (SR): Tșıt yolunun hemen dıș kenrlrınd bulunn șeritlerin üzerindeki ortlm Tblo-3 ME Serisi Aydınltm lrı Kuru yol yüzeyi șrtlrınd tșıt yolund yol yüzeyi prıltısı cd/m 2 de [muhfz edilen en küçük değer] U I İstenmeyen kmșm TI % d büyük] Çevrenin ydınltmsı SR 2b ME1 2,0 0,4 0,7 10 0,5 ME2 1,5 0,4 0,7 10 0,5 ME3 1,0 0,4 0,7 15 0,5 ME3b 1,0 0,4 0,6 15 0,5 ME3c 1,0 0,4 0,5 15 0,5 ME4 0,75 0,4 0,6 15 0,5 ME4b 0,75 0,4 0,5 15 0,5 ME5 0,5 0,35 0,4 15 0,5 ME6 0,3 0,35 0,4 15 gerekli değil Düșük prıltıy ship ıșık kynklrın kullnıldığı yerlerde TI d %5 lik bir rtıș izin verilebilir. b Bu kriter ylnızc tșıt yolun bitișik kendine özgü șrtlrı oln trfiğin bulunmdığı lnlrd uygulnbilir. Bzı ülkelerde, krnlık stlerinin önemli bir bölümünde yol yüzeyi nemli y d ıslk olbilmektedir. Nemli dönemlerde performnsın ciddi olrk düșmesini önlemek için, seçilen ıslk durum için ortlm düzgünlüğe ( ) ilve kurllr getirilebilir. Bu duruml ilgili değerler Tblo-4 te verilmektedir. 73
ELEKTRİK DAĞITIM ȘİRKETLERİNİN SORUMLULUĞUNDAKİ YOL AYDINLATMASINA İLİȘKİN KURALLARIN İRDELENMESİ Tblo-4 MEW Serisi Aydınltm lrı Kuru ve ıslk yol yüzeyi șrtlrınd tșıt yolu yol yüzeyindeki prıltı,cd/m 2 [muhfz edilen en düșük değer] Kuru durum Islk İstenmeyen kmșm TI % b büyük] Çevrenin ydınltılmsı SR c MEW1 2,0 0,4 0,6 0,15 10 0,5 MEW2 1,5 0,4 0,6 0,15 10 0,5 MEW3 1,0 0,4 0,6 0,15 15 0,5 MEW4 0,75 0,4-0,15 15 0,5 MEW5 0,5 0,35-0,15 15 0,5 Bu kriterin uygulmsı isteğe bğlı olup, otoyollrd uygulnbilmektedir. b Düșük prıltılı ıșık kynklrın kullnıldığı yerde TI d %5 lik bir rtıș izin verilebilir. c Bu kriter ylnızc tșıt yolun bitișik kendine özgü șrtlr ship trfiğin olmdığı lnlrd uygulnbilir. 4.2. CE Serisi Aydınltm lrı CE sınıflrı, bulvrlr, bzı yoğun yol kvșklrı, virjlı yollr, kuyruk olușn yollr ve benzeri yoğun lnlrdki motorlu tșıt sürücüleri ve diğer yol kullnıcılrı için uygulnmktdır[7]. CE sınıflrı ess olrk yol yüzeyi prıltı hesplmlrı ile ilgili hususlrın uygulnmdığı vey prtik olmdığı zmnlrd kullnılmktdır. Tblo-5 CE Serisi Aydınltm lrı Yty düzlem ydınlık șidddeti lx de [muhfz edilen en küçük değer] CE0 50 0,4 CE1 30 0,4 CE2 20 0,4 CE3 15 0,4 CE4 10 0,4 CE5 7,5 0,4 [En 4.3. S-, A-, ES- ve EV Serisi Aydınltm lrı S ve A sınıflrı yylr, yy kldırımındki bisikletliler, bisiklet yollrı, güvenlik șeritleri ve bir trfik yolunun tșıt yolu boyunc vey yrı olrk uznn diğer yol lnlrı ile meskun mhldeki yollr, yylr yrılmıș cddeler, prk shlrı, okul bhçeleri vb. durumlrd kullnılmktdır[7]. ES sınıflrı güvenliğin rtırılmsı ve suçun zltılmsı mcıyl yy lnlrın yönelik ilve sınıflr olrk kullnılmktdır. EV sınıflrı düșey yüzeylerin görülmesine ihtiyç duyulduğu durumlrd ilve sınıflr olrk kullnılmktdır. S, A, ES ve EV serisi ydınltm sınıflrın it özellikler Tblo 6 ilâ 9 d sırsıyl verilmektedir. Tblo-6 S Serisi Aydınltm lrı Yty ydınlık șiddeti E en küçük,lx,lx[muhfz edilen en küçük değer] [muhfz değer] S1 15 5 S2 10 3 S3 7,5 1,5 S4 5 1 S5 3 0,6 S6 2 0,6 S7 performns belirtilmemiștir edilen performns belirtilmemiștir Düzgünlüğün sğlnmsı için, muhfz edilen ortlm ydınlık șiddetinin gerçek değeri o sınıf için belirtilen en küçük 1.5 ktını șmybilir. Tblo-7 A Serisi Aydınltm lrı değerinin Yrı Küre ydınltm yoğunluğu lx de [En düșük] [muhfz edilen en düșük değer].. A1 5 0,15 A2 3 0,15 A3 2 0,15 A4 1,5 0,15 A5 1 0,15 A6 performns belirtilmemiștir performns belirtilmemiștir 74
M. Akif ȘENOL, Ercüment ÖZDEMİRCİ, M. Cengiz TAPLAMACIOĞLU Tblo-8 ES Serisi Aydınltm lrı Yrı silindirik ydınltm yoğunluğu E sc,en küçük lx de [muhfz edilen değ] ES1 10 ES2 7,5 ES3 5 ES4 3 ES5 2 ES6 1,5 ES7 1 ES8 0,75 ES1 0,5 Tblo-9 EV Serisi Aydınltm lrı Düșey düzlem ydınltm yoğunluğu E sc,en küçük lx de [muhfz edilen değer] EV1 50 EV2 30 EV3 10 EV4 7,5 EV5 5 EV6 0,5 4.4. Ișık Șiddeti lrı Bzı durumlrd eșik rtıșı (TI) nın hesplnmdığı ve tesistlrdn kynklnn istenmeyen kmșmnın sınırlndırılmsı gerekli olbilir. Rhtsız edici ıșığın kontrolü ve istenmeyen kmșmnın sınırlmsı mcıyl uygun özellikleri krșılmk üzere G.1, G.2, G.3, G.4, G.5 ve G.6 ıșık șiddeti sınıflrı kullnılmktdır. Ișık șiddeti sınıflrı ve özellikleri Tblo-10 d verilmektedir. Tblo-10 Ișık Șiddeti lrı En yüksek ıșık Diğer özellikler șiddeti cd/klm 70 o 80 o 90 o G1 200 50 - G2 150 30 - G3 100 20 - G4 500 100 10 95 o nin üzerindeki ıșık șiddetleri sıfır olmlıdır G5 350 100 10 95 o nin üzerindeki ıșık șiddetleri sıfır olmlıdır G6 350 100 0 90 o nin üzerindeki ıșık șiddetleri sıfır olmlıdır Armtür kullnım için tesis edilmiș durumdyken, șğı doğru düșey düzlem ile belirli bir çı olușturn her hngi bir yön. 4.5. Kmșm İndisi lrı Rhtsız edici kmșmnın sınırlmsı mcıyl uygun özellikleri krșılmk üzere D.0, D.1, D.2, D.3, D.4, D.5 ve D.6 kmșm indisi sınıflrı kullnılmktdır. Kmșm indisi I x A -0,5 olup birimi cd/m dir. Burd: I: Așğı doğru düșey düzlem ile 85 o derecelik bir çı olușturn herhngi bir yöndeki Ișık yoğunluğunun (cd) en büyük değeridir. A: I yönüne dik düzlem üzerinde rmtürün ıșıklı bölümlerinin görünür lnı (m 2 ). Ișık kynğının bölümleri I yönünde doğrudn y d görüntü olrk görülebiliyors D0 sınıfı uygulnır. 5. SONUÇ Elektrik Piyssı Dğıtım Yönetmeliğinde yol ydınltmsı sınıflndırmlrı kentsel ln ve kırsl ln olmk üzere iki n bșlık ltınd ypılmkt olup; dh sonr yol türüne ve yüzey mlzemesinin özelliğine göre sınıflndırmlr ypılmktdır. Bu sınıflndırmlrd ylnızc ydınltm șiddeti ele lınmıș, ortlm düzgünlük, boyun düzgünlük, eșik rtıșı ve çevreleme ornı gibi temel ydınltm unsurlrı belirtilmemiștir. Ypıln sınıflndırmlrd uluslr rsı normlr dikkte lınmmıștır. Dğıtım Yönetmeliği yol ydınltm sınıflndırmsınd yylr, yy kldırımındki bisiklet kullnıcılrı, bisiklet yollrı, güvenlik șeritleri, yylr yrılmıș cddeler, prk shlrı, okul bhçeleri vb. durumlr yrı bir değerlendirmeye tbi tutulmmıștır. Dğıtım Yönetmeliğinde değerlendirmeye lınmyn diğer önemli iki unsur, ıșık șiddeti sınıflrı ve kmșm indisi sınıflrıdır. Sonuç olrk EPDK trfındn elektrik dğıtım șirketlerini ilgilendiren kısımlrı için Elektrik Piyssı Dğıtım Yönetmeliğinde yer ln hükümler yukrıd belirtilen normlr dikkte lınrk yeniden düzenlenmeli, özellikle kentsel lnlrımızın 75
ELEKTRİK DAĞITIM ȘİRKETLERİNİN SORUMLULUĞUNDAKİ YOL AYDINLATMASINA İLİȘKİN KURALLARIN İRDELENMESİ ydınltm tekniği bkımındn AB normlrın uygun çğdș ve modern șehirlere dönüștürülmesi sğlnmlıdır. Bu konud ETKB trfındn hzırlnn ve ıșık kynklrının seçiminden rmtürlerin seçilmesi, kentsel çlıșm lnlrının, otoyollr dhil tüm yol, tünel vb. yerlerin sınıflndırılmsı, enerji tsrrufu sğlnmsı için lınck tedbirlerin belirlenmesi, dıș ydınltm tesislerinin projelendirilmesi, tesisi, ve ișletme kurllrının d yer ldığı Elektrik Dıș Aydınltm Tesisleri Yönetmeliği Tslğı en kıs zmnd yürürlüğe konulmlı, EPDK trfındn bu yönetmeliğe uym șrtı getirilmelidir. KAYNAKLAR [1] Aydınltm Tekniği, Birsen Yyınevi, İstnbul, M.Özky. [2] HD 384 seri stndrdlrı- Electricl Instlltions of Buildings. [3] Elektrik Piyssı Dğıtım Yönetmeliği, www.epdk.gov.tr. [4] EN 13201-1: Rod Lighting Selection of lighting clsses. [5] EN 13201-2: Rod Lighting Performnce Requirements. [6] EN 13201-3: Rod Lighting Clcultion of Performnce. [7] EN 13201-4: Rod Lighting Methods of mesuring lighting performnce. 76