TARIMSAL EKONOMİ VE POLİTİKA GELİŞTİRME ENSTİTÜSÜ BAKIŞ Temmuz 2012 / ISSN: 1303 8346 / Sayı:14/Nüsha:2 TÜRKİYE DE BİTKİSEL YAĞ AÇIĞI 1. Giriş Berrin TAŞKAYA TOP Dünyada giderek artan nüfusa paralel olarak gıda maddeleri tüketimi ve dolayısıyla bitkisel yağ tüketimi artmaktadır. Diğer yandan son yıllarda bitkisel yağlar, gıda sektörü dışında biyodizel üretiminde kullanılmasıyla birlikte enerji sektörünün de hammaddesi haline gelmiştir. Böylelikle bitkisel yağlar gıda, enerji ve kimyasal sektörlerde yoğun olarak kullanılan stratejik bir üründür (1). Türkiye de de bitkisel yağ tüketimi, son zamanlarda bu eğilime paralel olarak artış göstermektedir. Ancak Türkiye de, iklim ve toprak özellikleri dikkate alındığında, yağlı tohumlu bitkilerin üretimi bakımından büyük bir potansiyele sahip olmasına rağmen, ekim alanlarının artış gösterdiği yıllarda İlkay UÇUM bile, yağ ihtiyacını karşılayacak düzeyde üretim gerçekleştirilememektedir ve bitkisel yağ üretiminde giderek artan önemli miktardaki yağ açığı ithalat yoluyla karşılanmaktadır. Bölgeler itibariyle farklı iklim özelliklerine sahip olan Türkiye de palm ve hindistan cevizi hariç, yağlı tohumlu bitkilerin tamamı (ayçiçeği, çiğit, kolza, soya, yerfıstığı, susam, haşhaş, keten ve kenevir tohumu) başarıyla yetişebilmektedir. Bu yağ bitkileri içerisinde tohumundan ortalama %38-50 civarında yağ elde edilen ayçiçeği, Türkiye nin bitkisel yağ tüketimindeki ortalama %70 lik payı ve yüksek yağ oranı ile en önemli yağlı tohum bitkisidir. 2. Türkiye de Yağlı Tohumlu Bitkilerin Üretimi Türkiye, iklim ve toprak özellikleri dikkate alındığında, yağlı tohumlu bitkilerin üretimi bakımından büyük bir potansiyele sahiptir. Ancak yıllar itibariyle yağ ihtiyacını karşılayacak düzeyde üretim gerçekleştirilememiştir. Türkiye de son 20 yıl itibariyle yağlı tohum ekim alanlarında da önemli artış olmamış, 1991 yılında toplam 7,4 milyon da olan yağlı tohum ekim alanı 2011 yılında 7,7 milyon da a ulaşmıştır. Ekim alanlarındaki en büyük artış üretimde olduğu gibi kolza ve arpirde gerçekleşmiştir. Aspir ekim alanlarıı 2006 yılında destekleme kapsamına alınması ile birlikte sonraki yılda yaklaşık 3 kat, kolza ekim alanları ise 2000 yılında destekleme kapsamına alımasıyla birlikte bir donraki yılda 2,5 kat artış göstermiştir. Yağlık ayçiçeği ekim alanlarında ise önemli bir artış gerçekleşmemiştir. Diğer yandan pamukta işçilik maliyetlerinin yüksekliği ve fiyatlarda yaşanan düşüş nedeniyle pamuk ekim alanları yıllar itibariyle azalmıştır (Şekil 1). 1
Şekil 1. Türkiye'de Yağlı Tohum Ekim Alanları (da) Kaynak: (3) 1980 li yıllarda başlatılan ikinci ürün projesi kapsamında, Türkiye deki soya üretimi 250 bin tonlara ulaşmış, ancak, daha sonra tüm yağlı tohumlarda olduğu gibi düşüş görülmüştür. Yine en fazla üretilen ayçiçeği üretiminde de 1.250 bin tonlara ulaşılmış, ancak 1989 yılı sonrasında, üretimde 400 bin tona varan düşüşler gerçekleşmiştir. Tablo 1. Türkiye deyağlı Tohum Üretim Miktarları (Ton) Yıllar Yağlık Ayçiçeği Soya Kolza Aspir Çiğit Diğer Toplam 1991 712.000 110.000 1.046 138 895.085 127.619 1.933.888 1992 845.000 95.000 1.000 126 905.350 109.606 2.061.082 1993 725.000 63.000 9 122 899.868 104.086 1.882.085 1994 660.000 70.000 10 90 929.902 119.050 1.859.052 1995 800.000 75.000 9 125 1.287.527 128.999 2.391.660 1996 700.000 50.000 5 74 1.219.579 115.974 2.165.632 1997 800.000 40.000 10 65 1.193.286 121.406 2.254.767 1998 765.000 60.000 300 72 1.334.778 152.248 2.407.398 1999 845.000 66.000 330 50 1.157.583 134.614 2.308.577 2000 712.000 44.500 187 18 1.295.066 113.677 2.253.448 2001 580.000 50.000 650 25 1.353.888 116.751 2.171.314 2002 756.000 75.000 1.500 25 1.457.122 131.180 2.514.827 2003 712.000 85.000 6.500 170 1.337.065 159.190 2.387.925 2004 800.000 50.000 4.500 150 1.425.850 120.919 2.501.419 2005 865.000 29.000 1.200 215 1.291.180 124.743 2.421.338 2006 1.010.000 47.300 12.615 395 1.476.556 134.283 2.789.149 2007 770.000 30.666 28.727 2.280 1.320.831 115.472 2.352.383 2008 900.387 34.461 83.965 7.068 1.077.440 116.498 2.311.432 2009 960.300 38.442 113.886 20.076 1.021.200 145.315 2.396.044 2010 1.170.000 86.540 106.450 26.000 1.272.800 157.687 2.969.477 2011 1.170.000 102.260 91.239 18.228 1.496.400 153.501 3.227.588 91-01 Değişim (%) -18,5-54,5-37,9-81,9 51,3-8,5 12,3 01-05 Değişim (%) 49,1-42,0 84,6 760,0-4,6 6,8 11,5 05-11 Değişim (%) 35,3 252,6 7503,3 8378,1 15,9 23,1 33,3 91-11 Değişim (%) 64,3-7,0 8622,7 13108,7 67,2 20,3 66,9 Kaynak: (3) Son 20 yıllık dönemde yağlı tohum üretimi dalgalı bir seyir izlemekle birlikte, desteklemeler ve sözleşmeli üretim uygulamaları gibi nedenlerle artış eğilimi göstermiş, ancak artan yurtiçi talebi karşılayacak düzeye ulaşamamıştır. 2
1991-2011 yıllarını kapsayan döneme ait, Türkiye de yağlı tohum üretim miktarları Tablo 1 de verilmiştir. Tablo 1 den izlenebileceği üzere, 1991 yılında 1,9 milyon ton olan toplam yağlı tohum üretimi 2001 yılında %12,3 artarak 2.3 milyon tona, 2011 yılında ise 1991 yılına oranla %66,9 artarak 3,2 milyon tona yükselmiştir. Son 20 yılda üretim artışı en yüksek olan yağlı tohumlar aspir ve Türkiye de yağlı tohum üretiminin yeterli olmayışının nedenleri; Yağlı tohumlardaki üretim maliyetlerinin yüksek olması nedeniyle dış pazar fiyatlarıyla rekabet edememesi, Birim alandaki getirisinin düşük olması nedeniyle, yetiştirildikleri bölgelerdeki alternatif ürünlerle rekabet edememesi, kolzadır. Özellikle, kolzanın 2000 yılında ve aspirin 2006 yılında prim ödemeleri yoluyla destekleme kapsamına alınmasıyla üretim miktarlarında önemli artış meydana gelmiştir. Son 20 yılda yağlık ayçiçeği üretimi ise %64,3 oranında artarak 1,2 milyon tona yükselmiştir ve 2011 yılında toplam yağlı tohum üretiminin %36,2 sini yağlık ayçiçeği oluşturmaktadır. Dünya ham yağ fiyatlarının Türkiye ye göre daha düşük olması Ürün planlamasının ve yağlı tohum üretimin artırılmasına yönelik politikaların etkin olamamasıdır. 3.Türkiye de Bitkisel Yağ Tüketimi Türkiye de kişi başına yıllık toplam bitkisel yağ tüketimi 17,5 kg ile dünya ortalamasının (14,8 kg) üzerindedir. AB ülkeleri (19.2 kg) ve ABD (27.8 kg) gibi gelişmiş ülkeler ise tüketiminin oldukça altındadır. Diğer yandan Türkiye de yıllık kişi başına tüketilen yağ miktarı içinde ayçiçek yağının payı %26,8, pamuk yağının payı % 16,6 soya yağının payı % 15,4, mısır yağının payı % 10,8, zeytinyağının payı ise % 2,3 dür. Genel olarak margarin sanayinde kullanılan palm yağının ise kişi başına tüketimi 3,5 kg dır (4). Türkiye de gerek hızlı nüfus artışı ve gerekse kişi başına artan tüketim sonucu bitkisel yağ tüketiminde sürekli bir artış gözlenmektedir. 2011 yılında toplam bitkisel sıvı yağ tüketimi, 2001 yılına oranla %41,6 oranında artarak 950 bin ton olarak gerçekleşmiştir. Yemeklik bitkisel sıvı yağların tüketiminde ilk sırayı ortalama 624 bin ton ve %73 lük pay ile ayçiçek yağı almaktadır. Türkiye yağlı tohum üretiminden büyük pay alan pamuk çiğidi ve ham yağ ithalatından büyük pay alan palm yağı ise daha çok margarin sanayinde kullanılmakta ve tüketilmektedir (Tablo 2). Tablo 2. Türkiye'de Yemeklik Sıvı Yağ İç Tüketimi (bin ton) 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Ort. % Ayçiçek yağı 412 452 537 579 658 705 661 649 665 766 781 624 73,1 Soya yağı 79 57 35 81 80 70 20 10 22 32 4 45 5,2 Pamuk yağı 85 80 84 83 47 46 30 36 30 20 48 54 6,3 Mısır Yağı 90 108 71 102 134 133 120 91 87 51 47 94 11,0 Kanola Yağı 5 8 4 5 10 13 20 104 98 83 70 38 4,5 TOPLAM 671 705 731 850 929 967 851 890 902 952 950 854 100,0 Kaynak: (5) 4. Türkiye de Bitkisel Yağ Açığı ve İthalatı Türkiye de yağ üretiminin büyük bir kısmını bitkisel yağlar oluşturmakta (% 88.4), çok az bir kısmı ise hayvansal yağlardan (% 11,6) karşılanmaktadır. 1980 li yıllarda tarımsal sanayi sektöründe görülen gelişmelere paralel olarak gerek teknoloji, gerekse üretim miktarı açısından bitkisel yağ sanayinde de önemli gelişmeler yaşanmıştır. Ancak arz-talep veya iklim koşullarına bağlı olarak, üretilen toplam bitkisel yağ üretimi yıllara göre dalgalanma göstermektedir. 3
Tablo 3. Türkiye de Yurtiçi Tohumdan Bitkisel Ham Yağ Üretimi (Bin ton) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Ort. % Ayçiçeği 320 234 254 332 351 280 351 320 410 317 61,1 Soya 16 8 4 8 9 6 6 0 0 6 1,2 Pamuk 172 169 163 153 169 197 161 120 144 161 31,0 Kanola 0 2 2 4 8 12 34 46 45 17 3,3 Mısırözü 15 16 16 20 20 18 18 20 20 18 3,5 Toplam 523 429 439 517 557 513 570 506 619 519 100,0 Kaynak: (6) (BYSD denge tablolarından yararlanılarak hazırlanmıştır) Çizelge 3 ten izlenebileceği üzere, 2002-2010 yılları arasında Türkiye de yerli tohumun işlenmesiyle ortalama 519 bin ton ham yağ üretilmiştir. Söz konusu yıllar ortalamasına göre üretilen ham yağın %61 ini ayçiçek yağı, %31 ini pamuk yağı, %1,2 sini soya yağı ve %3,3 ünü kanola yağı oluşturmaktadır. Türkiye de gerek hızlı nüfus artışı ve gerekse kişi başına artan tüketim sonucu bitkisel yağ tüketiminde sürekli bir artış gözlenmektedir. Yağlı tohumların ekim alanlarının artış gösterdiği yıllarda bile, tüketimi karşılayacak yeterli üretimin olmaması nedeniyle, bitkisel yağ üretiminde giderek artan önemli miktardaki açık ithalat yoluyla karşılanmaktadır. Özellikle, yağ bitkileri üretimiyle ilgili istikrarlı bir planlamanın yapılmayışı, mevcut üretim potansiyelinden yeterince yararlanmayı olumsuz etkilemekte ve bitkisel yağ açığının artmasına ve sanayinin dışarıya bağımlılığının fazlalaşmasına neden olmaktadır. Tablo 4. Türkiye de Bitkisel Yağ Açığı (Bin ton) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 1. Yurtiçi Tohumdan Elde Edilen Yağ Miktarı (A) 523 429 438 516 557 513 570 506 619 655 2. Ham Yağ İthalatı 707 757 688 1.053 1.315 794 1.063 932 812 1.046 3. İthal Tohumdan Elde Edilen Yağ 136 322 220 360 326 441 392 390 523 542 Toplam Kullanım (B) = (1+2+3) 1.366 1.508 1.346 1.929 2.198 1.748 2.025 1.828 1.954 2.243 Yağ Açığı (B-A) 843 1.079 908 1.413 1.641 1.235 1.455 1.322 1.335 1.588 Yurtiçi Tohumdan Elde Edilen Yağ Miktarı (%) 38,28 28,44 32,53 26,75 25,34 29,34 28,15 27,68 31,69 29,20 İthal Tohum ve Ham Yağdan Elde EdilenYağ Miktarı (%) 61,72 71,56 67,47 73,25 74,66 70,66 71,85 72,32 68,31 70,80 Kaynak: (6) (BYSD denge tablolarından yararlanılarak hazırlanmıştır) *Takvim yılı esas alınmıştır. Şekil 2. Türkiye'de Bitkisel Yağ Açığı Kaynak: Tablo 4 4
Türkiye de yıllar itibariyle bitkisel yağ açığı incelendiğinde, 2011 yılında yağ açığının 1,6 milyon ton olduğu ve 2002 yılına oranla %88 arttığı görülmektedir. Son 10 yıl ortalamasında Türkiye nin bitkisel yağ ihtiyacının yaklaşık %70 inin ithal tohum ve ithal ham yağdan karşılandığı gözlenmektedir (Çizelge 4). Türkiye nin bitkisel yağ ithal ettiği başlıca ülkeler; ABD, İspanya, Ukrayna, Rusya Federasyonu, Romanya, Arjantin, palm yağında olup yağı ise Malezya, Singapur ve Endonezya dan ithal edilmektedir. İthalat miktarı dünya fiyatlarının durumuna göre yıldan yıla değişim göstermektedir. Türkiye nin 1980 li yıllarda 150 bin ton dolaylarında olan ham yağ ithalatı, 1990 da 575 bin ton a, 2000 yılında 666 bin tona ve 2011 yılında 1,05 milyon ton a yükselmiş ve son 10 yılda %57 oranında artmıştır. Türkiye nin yağlı tohum ithalatı ise son 10 yılda 2 kat artarak 2,3 milyon tona ulaşmıştır (Tablo 5). 2011yılında 2,3 milyon ton yağlı tohum 1,05 milyon ton ham yağ ithalatına toplam 2.70 milyar dolar döviz ödenmiştir (5). Tablo 5. Türkiye nin yıllar itibariyle yağlı tohum ve türevleri ithalatı (bin ton) 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Yağlı Tohum 1.114 538 798 1.378 1.254 1.844 1.661 2.095 1.949 1.723 2.735 2.322 Ham Yağ 666 693 707 757 688 1.053 1.315 794 1.063 932 812 1.046 Küspe 845 438 481 574 895 840 786 794 715 727 945 1.301 TOPLAM 2.625 1.669 1.986 2.709 2.837 3.737 3.762 3.683 3.727 3.382 4.492 4.669 Kaynak: (5) 5.000 4.492 4.669 4.000 3.000 2.000 2.625 1.669 1.986 2.709 2.837 3.737 3.762 3.683 3.727 3.382 1.000 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Yağlı Tohum Ham Yağ Küspe TOPLAM Şekil 3. Türkiye nin Yağlı Tohum ve Türevleri İthalatı (Bin ton) Kaynak : Tablo 5 2000-2011 yılları arasında ham yağ ithalatının ortalama %48 ini palm yağı %23 ünü ayçiçeği yağı oluşturmaktadır. Yağlı tohum ithalatında ise palm tohumu yer almayıp en büyük kalemi %60 ile soya tohumu, %30 ile yağlık ayçiçeği tohumu izlemektedir (6). Dolayısıyla Türkiye nin ham yağ ve tohum ithalatında, Türkiye de üretimi yapılmayan palm yağı ve üretim miktarı çok düşük olan soya fasulyesi nin daha yüksek pay aldığı görülmektedir. Bu bağlamda, Türkiye de hem üretimdeki payı hem bitkisel yağ tüketimindeki payı hem de ithalattaki payı göz önüne alındığında ayçiçeği yağı açığı da ayrıca önem arz etmektedir. Tablo 6 dan izleneceği üzere 2004/2005 ve 2010/2011 sezonları arasında Türkiye nin ham ayçiçek yağı açığı ortalama 572 bin ton olmakla birlikte, ayçiçeği yağı ihtiyacının ortalama %37,9 u yurtiçinde üretilen yağlık ayçiçeğinden, %62,08 i ise yağlık ayçiçeği tohumu veya ham yağ ithalatı ile karşılanmıştır. 5
Tablo 6. Türkiye de Ayçiçek Ham Yağı Açığı (Bin ton) 04/05 05/06 06/07 07/08 08/09 09/10 10/11* - - Ayçiçek Yağı Açığı 372 615 743 539 614 487 636 - Yurtiçi Tohumdan Elde Edilen Yağ Miktarı (%) 45,61 35,43 34,65 35,79 36,39 43,48 41,77 - İthal Tohumdan ve İthal Yağlardan Elde Edilen Yağ Miktarı (%) 54,39 64,57 65,35 64,21 63,61 56,52 58,23 Kaynak: (7) *Tahmin Türkiye yağlık ayçiçeği tohumu ve ham yağı ithalatını Bulgaristan, Ukrayna, Romanya, Rusya, Moldova ve Arjantin den gerçekleştirmektedir. Tohum ithalatında Bulgaristan, ham yağ ithalatında ise Ukrayna yaklaşık %50 pay almaktadır. 2010 yılı itibariyle Türkiye ayçiçeği tohum ithalatının %87,9 unu Ukrayna, Bulgaristan ve Romanya dan, ham yağ ithalatının %94,26 sını ise Ukrayna ve Rusya dan gerçekleştirmiştir (3). Türkiye bitkisel yağ sanayiinde ithalat, daha çok ham yağ ve tohum olarak yapılmaktadır ve hammadede dışa bağımlılık söz konusudur. İthalatın çoğunlukla ham yağ şeklinde yapılması katma değer kaybına ve sanayinin kırma kapasitesinin atıl kalmasına neden olmaktadır. Özellikle Türkiye nin ayçiçeği tohumu ithalatı gerçekleştirdiği Rusya ve Ukrayna gibi ülkelerde 2005, 2006 yıllarında yabancı ortaklı yağ işleme tesislerinin kurulması ile Ancak mevcut kapasitenin kullanım oranı ham yağ işleme sanayinde yaklaşık % 40, margarin sanayinde ise yaklaşık % 50 civarındadır. Diğer bir ifade ile; Türkiye de bitkisel yağ sektöründe %50 atıl kapasite kullanımı olduğunu ifade etmek mümkündür. bu ülkelerden tohumdan çok ham yağ ithalatı yapılmak zorunda kalınması da bu kayıpları arttırmaktadır. İthalatın tohum olarak yapılması, atıl kapasitenin kullanılmasını sağlayacağından işlenmiş ham yağ yerine, tohum ithalatına öncelik verilmesi ülkeye büyük kazanç sağlayacaktır. Ayrıca ihraç amaçlı ithalatın teşvik edilmesi bu kurulu kapasitenin değerlendirilmesi açısından da önem arz etmektedir. Bu bağlamda; yağlı tohum üretimini artırmak, artan tüketim ihtiyacının karşılanmasının yansıra, atıl kapasitenin değerlendirilmesi yoluyla katma değer artışına ve istihdama katkı sağlayacaktır. Türkiye de yağ sanayinin yıllık toplam; 6,4 milyon tonu faal, 1 milyon tonu gayri faal olmak üzere toplam 7,4 milyon ton tohum işleme kapasitesi ve toplam 110 tesis, 3,9 milyon ton faal, 0.7 milyon ton gayri faal rafineri kapasitesi ve toplam 100 tesis mevcuttur (8). Diğer yandan, Türkiye nin bitkisel yağ tüketiminde ilk sırada yer alan yağlık ayçiçeği kırma kapasitesi ise 1-1,5 milyon ton seviyesinde olup, hammadde yetersizliği ve ithal ham ayçiçek yağı ile rekabet edilememesi nedeniyle bu kapasitenin en fazla %50 si aktif olarak kullanılabilmektedir (Tablo 7). Tablo 7. Türkiye nin Ayçiçek Tohumu Kırma Kapasitesi ve Ayçiçek Yağı Tüketimi (1.000 ton) 2005/06 2006/07 2007/08 2008/09 2009/10 (*) Kırma Kapasitesi 1.100 1.250 1.250 1.185 1.500 Tüketim Miktarı 705 600 635 650 710 Kaynak: (1) *Trakyabirlik Tahmini Türkiye yağlı tohum ihracatı çok az olmakla birlikte ihracat, daha çok ihtiyaçtan fazla ürün ithal edildiği dönemlerde yağlı tohumların işlenerek bitkisel yağ 5. Genel Değerlendirme Dünya da ve Türkiye de yağlı tohumlu bitkiler stratejik ürün olarak kabul edilmektedir. Nitekim son yıllarda bitkisel yağlar, insan beslenmesinde temel besin öğesi olması ve gıda sanayiinin ana hammaddesi olması dışında biyodizel üretiminde olarak ihracatı şeklinde yapılmaktadır. 2011 yılı itibariyle Türkiye nin toplam likit yağ ve margarine ihracatı 121 bin ton dur ve 953 milyon $ ihracat geliri elde edilmiştir (5). kullanılmasıyla birlikte enerji sektörünün de hammaddesi haline gelmiştir. Böylelikle bitkisel yağlar gıda,enerji ve kimyasal sektörlerde yoğun olarak kullanılan ve tüketimi sürekli artan stratejik bir ürün olmuştur. 6
Türkiye bitkisel yağ tüketimi de son zamanlarda bu eğilime paralel olarak artış göstermektedir. Ancak, iklim ve toprak özellikleri dikkate alındığında, yağlı tohumlu bitkilerin üretimi bakımından büyük bir potansiyele sahip olmasına rağmen, yağlı tohum üretim maliyetlerinin yüksekliği, dolayısıyla yetiştirildikleri bölgelerdeki alternatif ürünlerle rekabet edememesi, ürün paritelerinin yağlı tohumlar aleyhinde olması, dünya ham yağ fiyatlarının daha düşük olması ve uygulanan politikaların etkin olmaması gibi nedenlerle, Türkiye de yıllar itibariyle yağ ihtiyacını karşılayacak düzeyde üretim gerçekleştirilememiştir. Bu nedenle bitkisel yağ sanayi hammadde yönünden %70 düzeyinde dışa bağımlıdır. Türkiye de yıllar itibariyle bitkisel yağ açığı incelendiğinde, 2011 yılında yağ açığının 1.6 milyon ton olduğu ve 2002 yılına oranla %88 arttığı görülmektedir. Bu kapsamda, bitkisel yağ üretimine hammadde teşkil edecek yağ bitkileri üretim alanlarının yaygınlaştırılması önem arz etmektedir. Diğer yandan, düne kadar nüfus artışları ve iklim şartlarının belirlediği dünya bitkisel yağ üretiminde bundan böyle ana belirleyicinin biyodizel olduğu ifade edilmektedir. Nitekim biyodizel sektörünün, enerji arz güvenliğinin sağlanması ve vergi geliri elde edilerek artan enerji fiyatlarının bütçeye olan yükünün azaltılması, küresel ısınma ve iklim değişikliği gibi çevresel sorunların önlenmesi, tarım sektöründe istihdam ve gelirin artırılarak kırsal kalkınmanın sağlanması ve yağlı tohumlu bitkilerin üretimini teşvik etmesi açısından ülke ekonomisine önemli katkıları olabilecektir. Ancak biyoyakıt sektörünün bir yandan, yüksek miktarda tarımsal hammadde ihtiyacı nedeniyle gıda arzında ciddi daralmalar meydana getirmesi ve gıda güvencesini tehdit etmesi, diğer yandan sektörün tarımsal hammadde talebinin, tarım ürünleri fiyatlarında yaşanan artışta önemli rol oynaması ve gıdaya erişim ve gıdanın satın alınabilirliği boyutuyla gıda güvencesini tehdit etmesi sektörün yaratacağı olumsuz etkilerdir (9). Türkiye de artan petrol fiyatları ve cari açık nedeniyle Enerji Piyasası Kurulu nun (EPDK) düzenlediği ve 27.09.2011 tarihli Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe giren Tebliğ de, Türkiye de üretilen motorine, 2014 itibariyle %1, 2015 itibariyle %2 ve 2016 itibariyle %3 oranında yerli tarım ürünlerinden üretilen biyodizel karıştırma zorunluluğu getirilmiştir. Ancak özellikle, yağlı tohumlu bitkilerin yeterlilik derecelerinin çok düşük olması ve Türkiye nin bitkisel yağlarda mevcut dışa bağımlı yapısını değiştirememesi nedeniyle biyodizel için uygulamanın olumsuz etkileri olabilecektir. 2011 yılında 1.59 milyon ton olan bitkisel yağ açığı, yurt içinde üretilen yağlı tohumların biyodizel üretiminde kullanılmasıyla birlikte daha da artacaktır. Bu nedenle, Türkiye de yağlı tohumlu bitkilerin üretimine ilişkin etkin bir üretim ve destekleme politikasının izlenmesi, yağlı tohum üretimini ve ekim alanlarını artırmaya yönelik çalışmaların hız kazanması ve Türkiye nin şartları göz önünde bulundurularak biyoyakıtlara ilişkin bir politikanın belirlenmesi gerekmektedir (9). Türkiye de bitkisel yağ açığını ve dışa bağımlılığı azaltmak için yağlı tohumlu bitkilerin üretimi artırılmalıdır. Bu kapsamda; Bitkisel yağ sanayi ve yağlı tohumlu bitki üretiminde, uzun vadeli stratejiler ve devamlılık arz eden politikalar uygulanmalıdır. Destekleme primleri gelir rekabetini yağlı tohumlar lehine olacak şekilde verim ve parite göz önüne alınarak belirlenmelidir. GAP üretim deseninde yağlı tohumlu bitkiler mutlaka 1. sırada yer almalıdır. Nadas alanlarında ve alternatif ürün projesinde yağlı tohumlu bitkiler üretimi devreye girmelidir. Sulama yatırımlarına hız verilmeli, yeni sulanabilir ekim alanlarında yağlı tohumlu bitki ekimine ağırlık verilmelidir. Özellikle ikinci ürün ayçiçeği tarımı için Ege Bölgesinin çok uygun ve önemli bir potansiyele sahip olduğu dikkate alınırsa, bu alanlarda buğday-arpa hasadını takiben ayçiçeği tarımının daha geniş olarak yer alması, ayrıca yine pamuk öncesi kanola üretimi ile şeker pancarı ve tütün üretim alanlarındaki muhtemel daralma ile ortaya çıkacak alanlarda ayçiçeği ve kanola üretimine önem verilmesi, Türkiye de yağ açığının kapatılmasına önemli katkılar sağlayacaktır. Yağlı tohumlarda alım politikalarında lisanslı depoculuk sistemi devreye sokulmalı ve ürün değerini bulması için borsalar etkin hale getirilmelidir (8). 7
Türkiye de ayçiçeğinde hibrit tohum kullanım oranı hemen hemen %100 seviyesinde olmasına rağmen ekimi yapılan hibrit çeşitlerin yağ oranları düşüktür. Oysa Rusya ve Ukrayna gibi ülkelerde ayçiçeğinde hibrit tohum kullanım yağ oranları yüksek hibrit tohumların kullanımı arttırılmalı ve ekolojik koşullara, bölgelere uygun olarak üretilmeleri sağlanmalıdır. Birim alan verimi ve yağ oranı yüksek hibrit çeşitlerin geliştirilmesi bu sorunların aşılmasında üreticiye oldukça kolaylık sağlayacaktır. oranı yaklaşık %60 lar oranında olmasına rağmen, kullanılan çeşitlerin yağ oranlarının çevre koşullarının da etkisi ile yüksek olması nedeniyle bu ülkeler dünya ticaretinde önemli yere sahiplerdir. Bu kapsamda Türkiye de de Türkiye de hem kızartmalık için uygun ve daha sağlıklı, hem de biyodizel için uygun Oleik tip ayçiçeği üretimi yaygınlaştırılmalı ve desteklenerek teşvik edilmelidir (1). Kaynaklar 1. Anonim 2010, 2010 Yılı Ayçiçeği Raporu, T.C. Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü Raporu, Ankara 2. http://www.fas.usda.gov (Oilseeds World Markets and Trade, March 2012) 3. http//www.tuik.gov.tr 4. Taşkaya,B., Tunalıoğlu,R.,Odabaşı,S. 2005, Yağlı Tohumlar ve Bitkisel Yağlar Durum ve Tahmin: 2005/2006, Yayınları, Yayın No: 136, Ankara 5. BYSD (http://www.bysd.org.tr (Erişim tarihi: 4 Temmuz 2012) 6. Anonim, BYSD, Bitkisel Yağ Arz ve Talep Denge Tabloları (Değişik yıllar) 7. Taşkaya Top, B., Uçum, İ. 2011. Ayçiçeği ve Soya Durum ve Tahmin Raporu 2011/2012, Yayınlzarı, Ankara 8. Uğur, A.E. 2012, Türkiye de Yağlı Tohum Bitkileri Üretimi ve Bitkisel Yağ Sanayi, YABİTED I. Bitkisel Yağ Kongresi, 12-14 Nisan 2012, İstanbul. 9. Taşkaya Top, B. 2011, Biyodizel Bakış, Yayınları, Ankara. TARIMSAL EKONOMİ VE POLİTİKA GELİŞTİRME ENSTİTÜSÜ / Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Kampüsü 1 nolu Giriş (Eski APK Binası) Eskişehir Yolu 9. km. Lodumlu / ANKARA Telefon : 0.312. 287 58 33 Faks: 0.312. 287 54 58 http://www.tepge.gov.tr 8