YATIRIM PROJELERİNİN HAZIRLANMASI VE DEĞERLENDİRİLMESİ (İç Karlılık Oraı ve Ne Bugükü Değer Yöemlerii İcelemesi) Tarık GEDİK, Kadri Cemil AKYÜZ, İlker AKYÜZ KTÜ Orma Fakülesi 680 TRABZON ÖZET Ulusal kalkımaı sağlaması içi sraejik yaırımlara ve iyi hazırlamış projelere ihiyaç vardır. Gelişmeke ola ülkeler kı kayaklarıı bilimsel kurallar doğrulusuda projeledirirse, verimli çalışma imkâı bulur. Bu edele; bu lieraür çalışmasıda yaırım projelerii hazırlaması ve değerledirilme yöemeleri ele alımışır. Değerledirme yöemleride iç karlılık oraı ve e bugükü değer yöemi öreklerle icelemişir. Yaırım projesi gerçekleşirilmede öce çok iyi irdelemelidir. Yapılacak değerledirme soucuda yaırım fikrii firma ve ülke mefaalerie bağlı olarak kapsamlı bir biçimde icelemesi gerekir. Aahar Kelimeler: Yaırım projesi, İç karlılık oraı, Ne bugükü değer yöemi, Değerledirme PREPARATION AND EVALUATION OF THE INVESTMENT PROJECTS (Aalyzig he Mehods of Ieral Reur ad Ne Prese Value) ABSTRACT The sraegic ivesmes ad well prepared projec are ecessary for obaiig of aioal developme. If developig couries projec he scarce meas relaed o he scieific rules, hey maage resources, efficiely. Therefore, preparaio ad evaluaio mehods of ivesmes are preseed i his review sudy. Ieral rae of reur ad e prese value mehods of he evaluaio mehods are examied wih he examples. Ivesme projec, should be assessed before hey are pu i o pracice. As a resul of he evaluaios, ivesme decisio could comprehesively ivesigaed relaed o he firm ad coury beefis. Key Words: Ivesme Projec, Ieral Rae of Reur, Ne Prese Value Mehods, Evaluaio 1. GİRİŞ Globalleşmei bir soucu olarak uluslararası rekabei yoğulaşarak arması, firmaları sadece kedi ulusal pazarları içi değil, ayı zamada uluslararası pazarlar içide üreim yapmalarıı zorulu hale geirmekedir. Ekoomik alamda sıırları orada kalkması ile ulusal kalkımaı sağlaabilmesi yapılabilecek sraejik yaırımlar ve iyi hazırlamış projeleri gerçekleşirilmesiyle mümkü olacakır. Özellikle gelişmeke ola ülkelerde kı ola kayakları, ülke refahıa e fazla kakıda buluacak projelere ahsisi büyük öem aşımakadır. Kı kayakları iyi plalamamış ve deeimi gereği gibi yapılmaya projelere ahsis edilmesi ülkei ve ülke halkıı geleceğii olumsuz yöde ekileyecekir. Ögörüle biirme süreleride amamlaamaya ve hedeflee büçelerii aşa projeler göz öüe alıırsa, geleceklere umu olması içi yapıla projeleri bilimsel kurallar doğrulusuda hazırlaması gerekliliği öemli bir boyu kazamakadır. 51
Diğer yada bir ürlü amamlaamaya veya amamlasa da beklee souçları veremeye projeler içi yapıla harcamalar dikkae alıdığıda, proje hazırlama sürecii öemi daha iyi alaşılabilmekedir. 2. GENEL KAVRAMLAR Yaırım: Geel alamda yarıki ükeim içi bugükü ükeimde vazgeçme olayı. Halk dilide ise; sermayei bir işe kullaılması, iş oramıda, fiasma amaçlarıı moderleşirilmesi ve evsii yaırımlarıa ahsisi, işleme ekoomiside yaırım; işleme amaçlarıı gerçekleşmesi içi sabi ve döe varlıkları kapsaya oplam maliye, işleme bilimide yaırım ise; geleceke daha fazla gelir ya da başka yararlar elde eme amacıyla yapıla harcamalardır (Aşıkoğlu, 1995) Yaırım bir oplumda belirli bir zama süreci içide mal veya hizmeleri üreimii arırmak içi bazı olaaklar yarama, geişleme ve gelişirmeye yöelik öeri veya karşılığıda bir mal veya hizme üremek içi yapılacak harcamaları ümü olarak aımlaabilir (İler, 2001) Proje ve Yaırım Kavramı: Proje, bir kou erafıda düşücei yoğulaşırılması, soruu çözüme kavuşurulması içi üm ayrııları düşüülmesi ve uygulaacak yöemleri sisemaik olarak belirlemesi ve oraya koulması çabasıdır. Proje yapılması, karmaşık, uzuca bir zama dilimie yayıla, birçok aşaması ola ve büyük harcamaları gerekire işlerde kayakları eki kullaılması içi zorululukur (Şahi, 2000). Bir yaırım projeside bekleeler şulardır: a. Yaırım projesi ile yei bir üreim kapasiesii kurulması veya mevcu bir kapasiei yeilemesi, büyüülmesi amaçlaır. b. Yaırım projesi ekoomide üreim fakörleri alep edecekir; iş gücü, sermaye malları ve muhemel doğal kayak kullaacakır. c. Yaırım projesi belirli bir üreim ekolojisii uygulamasıa ede olacakır. Yaırım projesi; bir yaırım işlemii uygulamaya koulacağı ada iibare ekoomik ömrüü soua kadar, içide buluacağı ve ekiside kalacağı her ürlü ekik, ekoomik ve sosyal koşulları ve oramı ve bularla ilgili değişkeleri iel ve icel yölerde icelemesi ve değerledirilmesi davraışıdır (Şahi, 2000). Kama değer kavramı: Kama değer içide sadece belli bir üreim aşamasıda o üreim faaliyei soucu yaraıla değer yer alır. Yai kama değer üreim değerii bir bölümüdür. Belli bir üreim aşamasıda yaraıla kama değer, o aşamadaki üreim değeride daha öce yaraılmış üreim değeri düşülerek buluur (Sakızlı, 1985). 3. YATIRIM PROJELERİNİN HAZIRLANMASI AŞAMALARI Yei bir girişimi başlaılmasıa yöelik ola bir yaırım projesii gelişim süreci geellikle aşağıdaki aşamalarda oluşur. Bular (Üçücü, 2003); 1. Proje Fikrii Doğuşu 2. Ö Araşırma 3. Fizibilie Eüdü Ekoomik Eüler Tekik Eüler Fiasal Eüler Hukuki Eüler 4. Projei Değerledirilmesi ve Yaırım Kararı Saik Yöemler Geri Ödeme Süresi Yöemi Karlılık Oraı Yöemi Yıllık Eşdeğer Masraf Oraı Yöemi Diamik Yöemler Ne Bugükü Değer Yöemi Fayda-Masraf Oraı Yöemi İç Karlılık Oraı Yöemi 5. Kesi Proje 6. Projei Uygulaması 7. Deeme Üreimi 8. İşlemeye Alma 52
3.1. Proje Fikrii Doğuşu ve Ö Eleme Proje fikirleri doğuşu kişileri kabiliyelerie, maddi imkâlarıa, eğiim durumlarıa ve bezeri emeler arafıda ekilemekedir. Bu yüzde bir projei asıl doğduğuda ziyade mevcu proje fikirlerii asıl elimie edilerek faydalı olalarıı yapılmasıa çalışılacakır. Buu iyi bir şekilde yapılması gerekir. Buu içi de projeler değerledirilirke ilk öce ihiyaç araşırması yai pazar araşırması yapılarak ihiyaç duyula mal ve hizmeler belirleebilir ve bu kapsamda projeler gelişirilebilir. Burada bilie bir ürüü alebii fazlalığı, üreici firmaları azlığı, fiyaıı yüksek olması, ürüü piyasaya am olarak sağlaamaması gibi emeler göz öüde uularak proje gelişirilebilir. Buu yaıda öce alep edile ürü buluur ve arz durumua göre ihiyaç derecesi araşırılarak ürüe göre de bir proje gelişirmesi yapılabilir. Bir yaırım projesii doğuşua yol açacak ihiyacı belirlemek içi alaki faaliyeler yardımcı olabilir (Sarıasla, 1990). 1. Mevcu saayileri durumuu icelemek, 2. Mevcu saayileri girdi ihiyaçlarıı ve çıkılarıı icelemek ve birisii çöpü diğerii servei olabilir deyişii uumamak, 3. Nüfusu gelişme eğilimlerii ve demografik verileri icelemek, 4. Kalkıma plalarıı ve ekoomik değişme eğilimlerii icelemek, 5. Toplumsal değişme eğilimlerii icelemek, 6. Yei yasaları (çevre korolü, halk sağlığıı koruma yasaları gibi) ekilerii ve zorululuklarıı icelemek. 3.2. Ö Araşırma Ö yapılabilirlik çalışması proje fikrii doğuşu ve ö eleme ile esas fizibilie çalışması ola yapılabilirlik eüdü arasıda bir geçiş aşamasıdır. Bu aşamada; piyasa ve esis kapasiesi; alep ve piyasa araşırması, saış ve pazarlama, üreim programı, malzeme girdileri, bölge ve yer, proje mühedisliği, geel giderler, fabrika, idare ve saış giderleri, isa gücü, proje uygulaması ve mali aalizler, yaırım masrafları, proje fiasmaı, üreim maliyeleri icari karlılık hususlarıı belirlemesi gerekir (Aay, 1985). 3.3. Fizibilie Eüdü Yapılabilirlik çalışması (fizibilie eüdü) ekoomik aaliz, ekik aaliz ve fiasal eü olarak adladırıla üç emel aşamada oluşa bir ekoomik aalizdir. Fizibilie eüdüü kapsamış olduğu ekoomik, ekik ve fiasal aalizleri yapılış sırası açısıda bu şekilde bir sıra düzei içide birbirlerie bağlı olarak yapılmaları zorulu olmamakla birlike, praik uygulamalar böyle aşamalı bir aaliz düzeii büyük kolaylıklar sağladığıı gösermekedir (Sarıasla, 1990). 3.3.1. Ekoomik Eüler Ekoomik eüe icelee koular şulardır; Pazar araşırması ve alep ahmii, İşleme büyüklüğüü (kapasiesii) sapaması, İşlemei kuruluş yerii seçimi. Pazar araşırması ve alep ahmii, işleme büyüklüğüü sapamasıda esas alıa çok öemli bir çalışma olup, öcede belirlee belirli bir mamulle ilgili bazı emel bilgileri sağlamayı amaçlar. Pazar araşırması; pazar aalizii içere pazarlama foksiyolarıı kapsaya mal ve hizme akışıı ekileye üm pazarlama araşırmasıda farklıdır. Temel amacı, belirli bir mal veya hizme üreimi içi kişi başıa düşe e yüksek kar olaaklarıa sahip pazarları bulmakır (Tokol, 1984). İşleme büyüklüğüü sapaması, üreim kapasiesii belirlemesi soruudur. İşlemei kuruluş yeri de çeşili fakörleri icelemesi ve değerledirilmesi soucuda belirlemelidir (Mucuk, 1996). Yapıla pazar aalizleri soucu proje içi uygu bir pazar varsa ve ürü pazarlaabilir bir ürü ise, fizibilie eüdüü ikici aşaması ola ekik aalize geçmek gerekir. Uygu olmaya bir durum olursa bu durum ekrar gözde geçirilmeli ya da projede vazgeçilmelidir. 53
3.3.2. Tekik Eüler Bu aalizle geel olarak düşüüle projei ekik olarak yapılabilirliğii iceleme ve araşırılması amaçlaır. Eğer projei gerçekleşirilmesi içi aleraif ekolojiler varsa, buları değerledirilmesi ve uygu ola ekolojii seçilerek imala içi gerekli sabi sermaye mikarlarıı ahmi edilmesi de bu aaliz kapsamıdadır (Sarıasla, 1990). Proje ekibii ekik elemalarıca hazırlaa bu aşamasıda yer ala koular; Projei ekik aımı, esis kurulacak arazii zemi eüleri, hammadde ve yardımcı madde eüleri, laborauar esleri, Üreim ve ekoloji seçimi: kalieyi bozmayacak, pazar şarlarıı isediği şarları sağlayacak aleraifler arasıda e uyguuu, maliyei düşük olaıı seçilmesi, Üreilecek malları, ya ürü ve arıkları çeşileri, ielikleri, arıkları değerledirme olaakları, Makie ve eçhiza seçimi; özellikleri, ercih sebepleri, yur dışıda geirilecek olalar, ekik ömürleri ve maliyeleri. Tesisi yerleşme plaı. Tek kalı mı? Çok kalı mı? Hammadde erede girip çıkacak? İş akışı asıl olacak? İşaa işleri. Moaj işlerii kim arafıda asıl yapılacağı ve harcama mikarı. Uygulama plaı: işlemei yaırım döemide kuruluşuu aylara göre grafik veya ablolarla ayrı ayrı göserilmesi (Mucuk, 1996). Bir proje çalışmasıda ekik aaliz kısmıda yapılması gerekli öemli aşamalarda biride seçile ekolojiye dayalı olarak üreilmesi düşüüle proje ürüüü hammadde durumuda mamul madde durumua döüşürme sürecii asıl olacağıı belirlemesi ve uygu bir biçimde düzelemesidir. Birçok kararı eş zamalı olarak verilmesi gereke bu aşamada ele alıa öemli koular: (Sarıasla, 1990) Opimal üreim kapasiesii seçimi Üreim ipii ve iş akışıı belirlemesi Üreim programıı belirlemesi buu içide Makie ve araç gereç seçimi: İşgücü ihiyaçlarıı belirlemesi Üreim sürecii örgüsel yapısıı belirlemesi Fabrika içi yerleşme düzei ve bia ihiyacıı belirlemesi 3.3.3. Fiasal Eüler Geel olarak fiasal aaliz bir projeye ilişki aki giriş ve çıkışları ışığıda gerekli fiasal kayakları ihiyacıı, buları erede ve asıl sağlaacağıı belirleyerek proje öerisii ekoomik açıda arzu edilebilirlik derecesii ve poasiyel bir esis olarak faaliyeii ya da işleyişii devam eirip eiremeyeceğii değerledirmeyi amaçlar. Projei değerledirmesi soucuda eğer karlı değilse ya da iseile düzeyde değilse projede vazgeçmek gerekir. Eğer proje karlı ise uygulamaya koymak içi proje plaı hazırlamalı ve uygulamaya koulmalıdır (Sarıasla, 1990). Fiasal eü geel olarak şu kouları ele alır; Yaırım uarıı hesaplaması İşlemei gelir ve gider ahmilerii yapılması Fiasma kayaklarıı sapaması İşlemei karlılık durumları ile ilgili aalizler Orgaizasyo durumu Buları yaıda fiasal aaliz kısmıda kuruluş döemi oplam yaırım uarıı hesaplaması da yapılır. Yaırım uarı hesaplaması şu aşamalarda oluşur; Sabi sermaye yaırım giderlerii belirlemesi: Bu, projei uygulama plaıda ögörüle esisi kuruluş döemi boyuca maddi ve maddi olmaya üm sermaye fakörlerie yapıla harcamaları kapsar 54
İşleme sermayesi ihiyacıı hesaplaması = Döer sermaye yaırım giderlerii hesaplaması: İşleme sermayesi ihiyacıı hesaplamasıda geellikle üç yöem kullaılır. Bular; Çalışma devri kasayısı yöemi: Burada; İşleme sermayesi ihiyacı = Yıllık işleme giderleri / Çalışma devri kasayısı formülü ile buluur. Çalışma devri kasayısı = Yıllık çalışma süresi / Çalışma devri formülü yardımı ile hesaplaır. Gülük masraf ya da gider uarı yöemi. Schmallebach yöemi. Toplam yaırım fiasmaı ve sermaye yapısı ele alımalıdır. Ayrıca hammadde giderleri, yardımcı madde ve malzeme giderleri, eerji giderleri, lisas ve pae giderleri, bakım ve oarım giderleri, geel giderler, saış giderleri, amorismalar ve işleme döemide faiz giderleri gibi işleme döemi giderleri de hesaplamalıdır (Sarıasla, 1990). 3.3.4. Hukuki Eüler Sermaye gereksiimi, mali sorumluluğu sıırlama, vergiledirmedeki farklılık, kredi sağlama olaakları, kuruluş giderleri, işleme yapısıda gele zorululuk gibi ekeleri değerledirilmesi bu eü ile yapılır (Karalar, 2001). 3.4. Projei Değerledirilmesi ve Yaırım Kararı Yapılması düşüüle yaırım projeleri hazırladıka sora bu projeler seçilecek bir veya birkaç kriere göre öcelik sıralamasıa koulmalıdır. Firma bu projelerde hagilerii uygulamaya koyacağıı elideki yaırım folarıa bakarak değerledirecek ve karar verecekir. Çükü firmaı ekoomik gücü sıırlıdır. Bu yüzde ekoomik ve ekik yöde verimli ola projeyi kabul edilecek bir kriere göre seçim yaparak seçmelidir. Yaırım projelerii değerledirilmeside farklı yöemlerle farklı souçlara ulaşılmakadır. O halde, yaırım projelerii değerledirilmeside kullaılmaka ola hiçbir yöem am ve mükemmel değildir. Yie de seçimde e iyiyi belirleyecek ölçüü her ürlü yaırım projesi içi kullaılabilme, hesaplama basiliği, doğru bir karara varılması içi gerekli bilgileri bir sayı ile emsil edilebilme gibi özellikleri olmalıdır (Çıar, 1990). Yaırım projelerii değerledirilmeside lieraürde 2 yöem vardır. Bularda ilki paraı zama değerii göz öüe ala diamik değerleme yöemleri ; ikicisi ise paraı zama değerii göz öüe almaya saik değerleme yöemleridir. 3.4.1. Saik Yöemler Bu yöemleri emel özellikleri, değerledirmei bir döemlik muhasebe kayıları ile sıırladırması ve değerledirmei maliye ve gelirlere dayadırılması olarak özeleebilir. Bu yöemi kullaılabilirliği, değerledirmei bir döemle sıırladırılmasıda ekilemekedir (İler, 2001). 3.4.1.1. Geri Ödemesi Süresi Yöemi Bu yöemde yaırım projeleri, ilk yaırım uarıı e kadar süre içide geri alıabileceği açısıda değerledirilmekedir. Hesaplaa geri ödeme süresi yaırımcıı beklediği yıl kadar veya daha kısa ise yaırım projesi kabul edilir, aksi halde red edilir. Bua göre, geri ödeme süresi yöemi emelde projei karlılığıda ziyade projei likidiesii gösermekedir (Yılmaz, 1993). GÖS = (Projei yaırım uarı Hurda değ.) / (Yıllık or. e kar + Yıllık amor. payları) (1) 3.4.1.2. Karlılık Oraı Yöemi E basi şekli ile yaırımı faydalı ömrü boyuca sağlayabileceği karı (P), ilk yaırım uarıa (I) oraıdır. Yai BKO = P / I dır. İki ürü vardır: Yıllık Karı Yaırım Tuarıa Oraı Yöemi Oralama Yıllık Karı Yaırım Tuarıa Oraı Yöemi 55
Oralama Karlılık Oraı = (ΣP / ) / S + H + ½(FC H) (2) şeklide yazılabilir (İler, 2001) P =. Yıldaki kar; = Yaırımı faydalı ömrü; S= İşleme sermayesi; H= Yaırımı faydalı ömrü soudaki hurda değeri; FC= Yaırım sabi uarı; = Yıllar 3.4.2. Diamik Yöemler Yapılacak bir yaırım projesi içi yapıla üm harcamalar geellikle bir yıl içide gerçekleşmez, projei yapımı sırasıda döem döem oraya çıkar. Buu yaıda yapıla projede beklee gelirlerde döem döem ahsil edilecekir. Farklı döemlerde elde edile bu gelir ve yapıla giderler ayı değerlerde olmazlar. Bu yüzde bu değer farkları ürdeş zama dilimleride icelemelidir. Diamik değerleme yöemleride, proje içi yapılacak üm maliyeler ve hurda değeri hesaba kaılmakadır. Bu edele projei ekoomik ömrüü ve bu ekoomik ömrü içide elde edilecek hâsıla ve yapılacak maliyeleri ahmi edilmesi gerekmekedir. Bu yapıla ahmilere dayaılarak yapılacak hesaplamalarda kullaıla değerleme yöemleri şulardır; 3.4.2.1. Ne Bugükü Değer Yöemi Bir yaırımı e bugükü değeri (NBD), belli bir ıskoo oraıa göre idirgemiş giderlerii oplamı ile idirgemiş e gelirleri ve hurdaı bugükü değeri oplamı arasıdaki farkır (Sarıasla, 1990). Bu fark poziif ise proje kabul edilir. Yai NBD > 0 olmalıdır. Birde fazla proje olması durumuda NBD i yüksek ola proje ercih edilmelidir. Eğer NBD = 0 olursa yıllık hâsıla akımlarıı işleme maliyelerii ve yıllık yaırım maliyelerii aca karşıladığı alaşılır. NBD = B r) ( r) = 0 = 0 1+ C (3) formülü yardımı ile hesaplaabilir. B = yılıdaki aki girişi; C = yılıdaki aki çıkışı; = 1,2,3,, yıl; r= ıskoo oraı. Değerledirme soucu, uygulaacak ıskoo oraıda öemli ölçüde ekilemekedir. Iskoo oraı, yaırımda beklee verim oraıı gösermekedir. Iskoo oraıı seçilmeside üç farklı yaklaşım izleebilir. I. Yaklaşım: Yaırım proje fiasmaıı yalız öz kayaklarda sağlaması durumuda, kullaılacak kayakları sermaye maliyei (ıskoo oraı), bu kayakları aleraif yaırım alalarıda vazgeçilmesii yaraacağı fırsa maliyeidir. Fırsa maliyeii e iyi gösergesi, fiasal piyasalarda oluşa faiz oraıdır (Sarıasla, 1994). Fiasal piyasalarda faiz oraları, vade yapısı, yaırımları geri ödeme riski, uygulaa vergi oraı gibi piyasa koşullarıa bağlıdır (Kidwell, ve Peerso, 1981). II. Yaklaşım: Yaırım proje fiasmaıı yalız yabacı kayaklarda sağlaması durumuda sağlaa kredii ıskoo oraı, Merkez Bakasıı uzu döemli borçlar içi uyguladığı faiz oralarıdır. III. Yaklaşım: Yaırım proje fiasmaıı öz kayaklarda ve yabacı kayaklarda eşi veya farklı oralarda sağlaması durumuda öz kayak ve yabacı kayak sermaye maliyeii ağırlıklı oralamasıa göre ıskoo oraı belirleir. 56
3.4.2.2. Fayda/Masraf Oraı Yöemi Ne bugükü değer oraı yöemi de dee bu yöemde yaırımı faydalı ömrü boyuca, sağlayacağı aki girişlerii bugükü değerii yaırım harcamalarıı bugükü değerie oralamasıdır. NBDO = B / C r) ( + ) = 0 r = 0 1 formülü yardımı ile hesaplaabilir. (4) 3.4.2.3. İç Karlılık Oraı Yöemi (İKO) Kısaca, bir yaırım projesii e bugükü değerii sıfıra eşileye ıskoo oraı olarak aımlayabiliriz. İKO = B = C r) ( + ) = 0 r = 0 1 (5) Formülü yardımı ile r ıskoo oraı deeme yaılma meodu ile buluur. Yai NBD i sıfır yapa değer bulumaya çalışılır. Buu içi öce ahmii bir r ıskoo oraı alıır ve formülde yerie koularak sıfıra eşilemeye çalışılır. Bulua r ıskoo oraı poziif ise r değeri arırılarak deemeye devam edilir. Eğer değer egaif çıkarsa o zama r ıskoo oraı azalılmalıdır. Souç olarak NBD = 0 olucaya kadar deemeye devam edilmelidir. Bulua poziif değer vere r ıskoo oraı ile poziif değeri ve egaif değer vere r ıskoo oraı ile egaif değeri arasıda eerpolasyo yapılarak da gerçek r ıskoo oraı buluabilir. Acak güümüz gelişe ekolojileri, öreği; yöeylem araşırması ekikleride doğrusal programlama, amaç programlama gibi çeşili yöemler ile r ıskoo oraıı bulmak çok daha basileşmişir. İKO ı değerledirilmeside çözümüe ulaşıldıka sora bulua r ıskoo oraı yaırımcıı yaırım projeside beklediği karlılık oraıda büyük olması durumuda proje kabul edilir. Aksi bir durum olması durumuda proje reddedilir. Eğer birde fazla proje varsa ve İKO ile seçim yapılacaksa o zama İKO yüksek olada düşük olaa doğru bir sıralama izlemeli ve İKO yüksek ola proje ercih edilmelidir. 3.4.2.4. Yıllık Eşdeğer Masraf Oraı Yöemi Aleraif yaırım projelerii yıllık giderleri karşılaşırılarak yıllık giderleri e düşük ola proje seçilir. Böyle bir karşılaşırılmaı yapılabilmesi içi projeleri büü giderlerii yaırım döemi ve işleme döemleri boyuca eş masraf şeklide gerçekleşmesi gerekir. Bir yaırım projesii yıllık gideri, işleme giderleriyle yaırım uarıı bir yıla düşe payıı oplamıa eşiir. Yaırım uarıı bir yıla düşe payı şu şekilde hesaplaabilir (Üçücü, 2003). G = r r) r) 1 L (6) Burada; G yaırım uarıı bir yıla düşe payı, L oplam yaırım uarı, yaırımı faydalı ömrü, r faiz oraıdır. 3.5. Kesi Proje Yaırım kararıda soraki aşamada ö proje kesi projeye döüşürülür. Bu aşamada, arık kurulacak işlemei hukuksal biçimi, işa edilecek yapıları kesi ekik hesapları, sipariş oluacak makieleri kesi kapasieleri ve maliyeleri vb. hususları bilimesi gerekir. Bu bilgilere dayaılarak proje kesileşir (Özdömez ve ark. 1998). 57
3.6. Projei Uygulaması Bu uygulama aşamasıda arık yaırım gerçekleşmeke, bir yada kesi siparişler verilirke, ö yada fiziksel yaırımlar başlamakadır (Özdömez ve diğerleri, 1998). 3.7. Deeme Üreimi Yaırım plaları e kadar ayrıılı ve özele yapılsa da yaırım gerçekleşirilip üreim aşamasıa gelidiğide, bazı durumlarda iseile ielike üreim yapmak mümkü olmayabilir. İşlemei, öcede belirlee kalie sadarlarıa ulaşıcaya kadar deeme üreimi yaparak isee kalie sadardıda ürü elde eike sora bu ürüleri piyasaya sürdüğü aşama deeme üreimi aşamasıdır (Üçücü, 2003). 3.8. İşlemeye Alma Deeme üreimi souda üreime geçilir. Üreim aşamasıa geçiş, deeme üreimi aşamasıdaki aksaklıklar orada kaldırılarak ormal üreimi başlamasıyla gerçekleşir. Üreim aşamasıda esis resme işlemeye alıır. Bu aşamada yaırım projesii hazırlaması ve uygulaması aşaması amamlamış olup, buda sora isee kalie sadarlarıda ürü elde emek üzere işleme ve üreim foksiyoları devreye girer (Üçücü, 2003). 4. MATERYAL VE YÖNTEM Hedeflee karlılık ve yapıla risk aalizleri soucuda belirlee iskoo oraı, projei başlagıç ve hayaa geçiş döemlerii kapsaya gider ve projei ekoomik ömrü boyuca elde edilecek ola gelirleri bugükü değere idirgemesi amacıyla kullaıla oradır. Yaırımcı arafıda belirlee ve aalize yö vere bu ora NBD yöemi yardımıyla değerledirilmeke, projei kedi verileri yardımıyla belirlee iskoo oraı ise İKO arafıda oraya çıkarılmakadır. Çalışmada bu iki değerledirme yöemi iki farklı örek yardımıyla karşılaşırılmışır. Ne bugükü değer yöemi içi kullaıla formül; (4) umaralı formüldür. İç karlılık oraıı hesaplaması içi kullaıla formül ise (5) umaralı formüldür. (5) umaralı formülde r ıskoo oraı deeme yaılma meodu ile buluur. Yai NBD i sıfır yapa değer bulumaya çalışılır. Buu içi öce ahmii bir r ıskoo oraı alıır ve formülde yerie koularak sıfıra eşilemeye çalışılır. Bulua r ıskoo oraı poziif ise r değeri arırılarak deemeye devam edilir. Eğer değer egaif çıkarsa o zama r ıskoo oraı azalılmalıdır. Souç olarak NBD = 0 olucaya kadar deemeye devam edilmelidir. Öemleri işlemede işlemeye değişmekle birlike, geel olarak ıskoo oraıı belirlemeside ekili ola fakörleri; yaırım içi gerekli duyula foları maliyeleri, yaırımı aşıdığı risk düzeyi, ekoomide geçerli ola faiz oraları, bezer yaırımları karlılığı ve yaırımda beklee karlılık oraı ile yaırım içi ahsis edile sermayei fırsa maliyeidir (Aşıkoğlu, 1995). 5. BULGULAR VE TARTIŞMA Çalışma esasıda NBD yöemi ile İKO yöemii karşılaşırılmasıda 2 farklı öreke yararlaılmışır. Örek 1. Bir yaırım projesii bir yıllık kuruluş döemideki harcaması 22.000 $ dır. Projei faydalı ömrü 4 yıldır. İşleme döemide yıllık 7.500 $ lık sabi geirisi ola bu projei ekoomik ömrü soudaki hurda değeri 12.500 $ dır. Üreim ve bakım faaliyeleri ile işlemede yıllık 2.500 $ lık işleme harcaması yapılmakadır. Proje yöeimi %12 lik ıskoo oraıı kabul edecek durumdadır. Bu verilere göre proje NBD ve İKO yöemleri ile aaliz edildiğide; ΣB =[(7500/(1+0,12))+(7500/(1+0,12) 2 )+(7500/(1+0,12) 3 )+(7500/(1+0,12) 4 ))+(12500/(1+0,12) 4 ] ΣB = 30.724 $ ΣC = 22000 + [(2500/(1+0,12)) + (2500/(1+0,12) 2 )+(2500/(1+0,12) 3 )+(2500/(1+0,12) 4 )] 58
ΣC = 29.593 $ NBD = 30.724 29.593 NBD = + 1.131$ dolayısı ile proje kabul edilebilir. Ayı örek İKO yöemi ile çözüldüğüde r = % varsayımı ile (7500/(1+0,))+(7500/(1+0,) 2 )+(7500/(1+0,) 3 )+(7500/(1+0,) 4 )+(12500/(1+0,) 4 ) = 22000 + (2500/(1+0,)) + (2500/(1+0,) 2 )+(2500/(1+0,) 3 )+(2500/(1+0,) 4 ) 32.316 = 29.926 ise 32.316 29.926 = 2.390 Buu alamı r değeri arırılmalıdır. r = %15 alıdığıda; ((7500-2500)/(1+0,15))+((7500-2500)/(1+0,15) 2 )+ +(12500/(1+0,15) 4-22000 = 0 mı? 21.421 22.000 = -578 Buu alamı r değeri küçülülmelidir. Eerpolasyo yapıldığıda; r = 0, + (2390/(2390+I-578I) X (0,15-0,) r = 0,14 buluur. Yai %14 lük bir ıskoo oraı çıkmakadır. Proje yöeimi %12 ve üzeri ıskoo oraıı kabul edeceğii bildirdiği içi bu proje uygulamaya koulabilir. Hem NBD hem de İKO yöemlerie göre ayı örek içi proje kabul edilmekedir. Örek 2. XYZ Şirkei maliyei 175.000 YTL ola yei bir pres saı alacakır. Şirke presi saı alıdığıda presi üreime kakısı soucuda yıllık aki çıkışlarıda 37.000 YTL lik bir azalma olacağıı hesaplamakadır. Dolayısıyla her yıl şirke bu yaırımda 37.000 YTLlik bir gelir beklemekedir Şirke prese yıllık bir ekoomik ömür biçmişir. Ekoomik ömür souda presi hurda değeri yokur. Bekleile karlılığı %20 olması durumuda NBD ve İKO yöemlerie göre şirke projeye yaırım yapmalımıdır? 0.20) 0.20) NBD = 37.000 1 175.000 0.20 NBD = 37.000 X 4,193 175.000 NBD = -19.859 NBD egaif olduğu içi yaırım yapmak alamlı değildir. ) ) 1 İKO ise 37.000 = 175.000 ) 1 = k olsu. 37.000 X k = 175.000 k = 4,7297 ) = %21 varsayılırsa; = %16 varsayılırsa;.000 0.21) 0.21) 0.16) 0.16) 37.000 37 1 = 37.000 X 4,054 = 149.998 0.21 1 = 37.000 X 4,833 = 178.821 0.16 = %16 + (4,833 4,054) / (178.821 + 149.998) X (%21 - %16) = 0,16000018 olarak buluur. XYZ Şirkeii bekliyor olduğu karlılık oraı %20 olduğuda acak %16 karlılık sağlayacak ola bu yaırım öeriside vazgeçilecekir. NBD bir projei firmaı değerie yapığı kakıyı gösermekedir. NBD yükseldikçe firmaı değerie yapığı kakı da arar. Firmaları bu şekilde bir düşüce arzıda hareke emeleri proje değerledirilmeside NBD yöemii uygulamaya göürmelidir (Weso ve Birgham,1968). 59
NBD ve İKO yöemleri ile yaırım projesi değerledirilirke paraı zama değeri hesaplamalarda dikkae alımakadır. Yie NBD yöemide bir ıskoo oraıa ihiyaç duyulması bu oraı düşük veya yüksek olmasıa göre projei seçim kararı ekileeceğide beklee kar marjı içi projei yararlı olup olamayacağı kolaylıkla souçladırılabilir. İKO yöemide hesaplama yapılırke öcede bir ıskoo oraıa ihiyaç olmaması ve hesaplama soucu bulua ıskoo oraı, isee kar marjıı sağlayıp sağlamayacağı veya alıa kredi içi kredi faizii karşılayıp karşılamayacağı ve buu yaıda kredi faizi karşıladıka sora bizim içi geirisii e olacağı kousuda fikirler vermekedir. İhiyaçları farklılaşa farklı işlemeler, yaırım projelerii değerledirmeside farklı yöemler uygulamakadır. Acak değerledirmelerde paraı zama değeri ve projei faydalı ömrüü dikkae ala yöemleri ercihe öcelikli olmaları kabul edilmişir (Kidwell, ve Peerso, 1981). Farklı işlemeler arafıda farklı yöemlerce değerledirilmeye alıa yaırım projesii özelliği, yaırımı gerçekleşirecek işlemei amaçları, yaırımcıı fiasma kayakları ve yöemleri kullaım yerlerie göre aşağıdaki gibi ilişkiledirilmekedir (Türkeri, 1971). Çeşili projeler arasıda ercih sıralaması söz kousu ise; İKO ve fayda-masraf oraı yöemleri öcelikli olmalıdır. Yaırım maliyei eşi ise projeler arasıda ercih içi NBD, FMO ve İKO yöemleri kullaılmalıdır. Eğer yaırım projeleri karlılıklarıa göre ercih edilecekse İKO yöemi ercih edilmelidir. Mamul karması mal ve hizme olarak projelerde kuruluş döemi yaırım uarı ve işleme döemi giderleri belirli ise NBD ve yıllık değer yöemi kullaılmalıdır. Bir ek projei kabul ya da reddedilmeside; sermaye maliyei biliiyorsa, NBD, İKO, fayda-masraf oraı yöemlerii uygulaması uygudur. 6. SONUÇ VE ÖNERİLER Yaırım projelerii hazırlaması ve değerledirilmesie ilişki olarak hazırlaa bu çalışmada; yaırım ve yaırım projelerii hazırlaması ile ilgili koular deaylı bir biçimde icelemiş, e bugükü değer ve iç karlılık yöemlerie ilişki olarak oluşurula yaırım öerileri ele alımışır. Güümüz ekoomi şarlarıda yaırım kousuu ayrıılı bir şekilde ele alıması ve gerekli icelemelerde sora faaliyee geçilmesi gerekliliği aşikârdır. Bu deaylı araşırmaları yapılması, projei kuruluş evreleride başlamaka, kullaılması gereke ekikler ve elde edile souçları yaırımcıı amacı doğrulusuda icelemesi ile soa ermekedir. Yapılacak projeleri ekik ve ekoomik krierlerce değerledirilmesi ve ekoomiye kazadırılması gerekmekedir. Bu emel yaklaşım ihmal edildiği ve bilimsel kurallar yeerice uygulamadığı sürece yaırım yapılması düşüüle iş kollarıı geleceği sürekli darboğaz ve sıkıılarla karşı karşıya kalacakır. Buu yaıda yaırım kararlarıda bilimsel ve praik kurallar gelişirilemediği müddeçe rekabe ve devamlılık sağlaamayacakır. Proje yapımı içi verilecek kararlarda öce kredi ve ekik desek vere kurumlarla birlike proje kousuda öerile modellere göre yaırımlara gidilmesi, proje yaırımcısıı düşüceside bazı değerleri somulaşırarak, olaya daha gerçekçi yaklaşmasıı ve ilgili kurumlardaki yekilileri karşısıa daha biliçli çıkmasıa yardımcı olacakır. Yapılacak proje çalışmaları içi güümüzde yavaş yavaş da olsa faaliye gösere proje hazırlama ekipleride yardım alıması yaırımı daha sağlıklı olması içi gereklidir. Bu proje firmalarıı emel işlevi, proje şeklide gelişirile işleri zamaıda yapılarak hedeflere e uygu zama, para ve kalie maliyei ile ulaşılmasıı sağlamakır. Geleceği düyası sadece proje firmalarıı değil, faka her ürlü firma içide, haa kişisel yaşamda bile, her ürlü işi bir "proje" şeklide ele alııp gerçekleşirildiği bir düya olacakır. Para ve sermaye piyasalarıda fo sağlamaka güçlük çeke firmaları fiasma aleraiflerii çok fazla olmadığı açıkır. Bakalarda sağlaacak krediler daha alep aşamasıda ike öemli egellerle karşılaşmaka, kredi emi edilebilse dahi yüksek faiz oraları ve diğer koşullar bu işlemeler içi ağır bir fiasal yük oluşurmakadır. Bu kredileri sağlamasıda kredi vereler bile arık bir yaırım yapılmada öce 60
bu yaırım ile ilgili bir fizibilie eüdüü icelemek ve souçlarıı değerledirerek kredi vermeyi aahhü emekedir. Bular ve bular gibi diğer edelerle yapılacak bir yaırım projesii daha yapılması düşüülürke çok iyi irdelemesi gerekmekedir. Yapılacak değerledirme soucuda yaırım fikrii firma ve ülke mefaaleri doğrulusuda kapsamlı bir biçimde icelemesi gerekmekedir. Bulua NBD ve İKO yöemleri souçlarıa göre her iki yöeme göre de proje kabul edilmekedir. Yüksek kuruluş maliyei ola projei NBD yöemie göre kabul edilmesi daha risklidir. NBD ve İKO yöemleride paraı zama değeri dikkae alımakadır. Bu yüzde yüksek sabi maliyeli ve ıskoo oraıa sahip projeleri kabul ya da red kararı bu iki kriere göre verilebilir. İKO yöemide başlagıça belli bir ıskoo oraıa gereksiim yokur. NBD yöemide ise başlagıça bir ıskoo oraı vardır ve başlagıça seçile ıskoo oraı yaırımı faydalı ömrü boyuca değişirilmede kullaılmakadır. Buu yaıda karlılık oralarıa göre NBD yöemide bir değerledirme yapıldığıda; yaırım uarları arasıda büyük fark ola projelerde; yaırım uarı yüksek ola projei karlılığı, düşük yaırım uarı ve daha az karlılığı ola başka bir projeye ercih edilmesi riski vardır. Hazırlaa öreke ekoomik ömrü kısa uulması, NBD yöemide oluşa karı düşük çıkmasıa ve dolayısı ile proje ercihide daha düşük sabi yaırımlı projelere yöleilmesie ede olabilir. KAYNAKLAR o Aşıkoğlu, R., (1995), Yaırım ve Proje Değerledirme, Aadolu Üiversiesi Yayıları No: 827, Eskişehir, 478 s. o Aay, A., (1985), Piyasa Araşırması, Yaırım Projelerii Hazırlaması ve Değerledirilmesi I. Cil, Devle Yaırım Bakası Araşırma ve Dış İlişkiler Daire Başkalığı, Akara, 488 s. o Çıar, M., (1990), Yöesel Kararlara İlişki Sayısal Yöemler, Erciyes Üiversiesi Yayı No: 6, Kayseri. o İler, E., (2001), Yaırım Projelerii Hazırlaması, Değerledirilmesi ve İzlemesi, Bolu, 313 s. o Karalar, R., (2001), Geel İşleme, Üie 3, Aadolu Üiversiesi Yayıları No:1268, Eskişehir, 390 s. o Kidwell, S.D., Peerso, L.R., (1981), Fiacial Isiuios, Markes ad Moey, The Dreyda Press, Illiois o Mucuk, İ., (1996), Moder İşlemecilik, Türkme Yayıları, İsabul, 392 s. o Özdömez, M., Akese, A. ve Ekizoğlu, A., (1998), Yöeim ve Orgaizasyo, İsabul Üiversiesi Orma Fakülesi Yayı No: 450, İsabul, 186 s. o Sakızlı, E., (1985), Temel Ekoomik Kavramalar ve Milli Ekoomii İşleyişi, Yaırım Projelerii Hazırlaması ve Değerledirilmesi I. Cil, Devle Yaırım Bakası Araşırma ve Dış İlişkiler Daire Başkalığı, Akara, 488 s. o Sarıasla, H., (1990), Yaırım Projelerii Hazırlaması ve Değerledirilmesi, Plalama-Aaliz- Fizibilie, Turha Kiapevi, Akara, 240 s. o Sarıasla, H., (1994), Yaırım Projelerii Hazırlaması ve Değerledirilmesi, Turha Kiapevi, Akara, 353 s. o Şahi, H., (2000), Yaırım Projeleri Aalizi, Ezgi Kiapevi Yayıları, Bursa, 226 s. o Tokol, T., (1984), Pazarlama Araşırması, Uludağ Üiversiesi, Yayıları, 3. Baskı, Bursa, 167 s. o Türkeri, Y., (1971), Proje Değerledirme Meoları, Sevk ve İdare Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 40, İsabul. o Üçücü, K., (2003), Tesis Plalama, Karadeiz Tekik Üiversiesi, Orma Fakülesi Orma Edüsri Mühedisliği Bölümü Ders Noları: 68, Trabzo. o Weso, J.F., Birgham, F.E., (1968), Esseials of Maagerial Fiace, 5. baskı, Hol Ieraioal Ediio From he Dryde Press, 274-275 o Yılmaz, Z., (1993), Yaırım Projeleri Aalizi ve Yöeimi, Uludağ Üiversiesi Güçledirme Yayıları No: 35, 2. Baskı, Bursa. 61