Uluslararası Sosyal Aratırmalar Dergisi The Journal of International Social Research Cilt: 7 Sayı: 34 Volume: 7 Issue: 34 www.sosyalarastirmalar.com Issn: 1307-9581 KIRSAL YERLEMELERN ÜST KADEME MERKEZLERLE OLAN TCARET VE HZMET LKS ÜZERNE BR ARATIRMA: BABAI-PEHLVANLI VE SERDARLI ÖRNE A RESEARCH ON TRADE AND SERVICES RELATIONSHIP OF RURAL SETTLEMENT WITH THE SUPERSTRUCTURE CENTRAL: CASES OF BAGBASI-PEHLIVANLI AND SERDARLI Fatih ARICI Öz dari taksimatta merkezini Tortum Kasabasının oluturduu, ilçeye balı 48 köy yerlemesi bulunmaktadır. Bu yerlemelerden Babaı, Pehlivanlı, Serdarlı ve enyurt belediye örgütlü köy yerlemesi eklindedir. Ancak 6360 sayılı Büyükehir Belediye Kanunu uyarınca, bu yerlemelerdeki belediyelerin kapatılıp Tortum lçesine balı birer mahalle haline getirilmesine karar verilmitir. Bu karardan sonra, sahada belediye hizmetlerinden faydalanma noktasında bazı sorunlar yaanacaı öngörülmektedir. Bu nedenle yerlemelerin kendilerine daha yakın konumda bulunan Uzundere lçesine balanmaları gerektii konusunda fikirler ortaya çıkmıtır. Bu aratırmanın amacı, bu üç yerlemenin üst kademe merkezlerle olan ticaret ve hizmet ilikileri ayrıntılı olarak incelemek ve yerlemelerin en iyi hizmet alacaı merkezi belirlemektir. Ayrıca sahadaki kademelenmeyi yeniden belirlemek ve kademe merkezinin hizmet sunmada zorlandıı hususlarda ne gibi yatırım veya tedbirlerle sorunun çözülebilecei hususlarına çözüm yolları gelitirmektir. Anahtar Kelimeler: Tortum, Kademelenme, Merkezi Yer Teorisi, dari Corafya. Abstract There are 48 village which depend on district that town of Tortum forms county seat in administrative structure. In these settlements, Babaı, Pehlivanlı, Serdarlı and enyurt are village with organized municipalities. But, according to Metropolitan Municipality Law No. 6360, it was decided to become a neighborhood depending on Tortum, by closing of the municipalities in this settlement. After this decision, in this area would predict to have some problems on the subject of making use of municipality services. So, some ideas were put forward about the fact that their village needs to be colligation to district of Uzundere which is on the closer location for themselves. The aim of this research is to examine in detail to trade and servıce relationship beıng with superstructure central of these three settlements and to determine centre that the settlements will have the best service. And also, our aim is to redetermine the hierarchy in the area and develope proposal about what kind of investments can be done or how the problems can be solved with precautions in the cases structure center has problem to provide a service. Keywords: Tortum, Hierarchy, Central Place Teory, Administrative Geography. Giri Sonraki yıllarda yapılan deiiklikler ayrı tutulursa ülkemizdeki illerin idari sınırlarının belirlenmesi yaklaık 140 yıl öncesine kadar gitmektedir. Bu ise bazı olumsuzlukları beraberinde getirmitir. Nitekim corafi bilgi ve teknik olanakların çok da yeterli olmadıı dönemlerde belirlenmi yönetim sınırlarının bugün yeterince isabetli olmadıı ortaya çıkmaktadır (Yazıcı ve di, 2010: 110). Cumhuriyet döneminde mülki idare taksimatında Bu çalıma, Mula Sıtkı Koçman Üniversitesi nde 4-6 Haziran 2014 tarihlerinde düzenlenmi olan (Türkiye) Corafyacılar Dernei Uluslararası Kongresinde sözlü olarak sunulmu Kapatılan Babaı-Pehlivanlı-Serdarlı Belde Belediyelerinin Üst Kademe Merkezlerle Olan Ticaret ve Hizmet likisinin Tespiti balıklı yayınlanmamı bildirinin geniletilerek makaleye dönütürülmü halidir. Ar. Gör., Sakarya Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Corafya Bölümü. - 302 -
yapılmı deiikliklerin çou, pratik düüncelerle bazı köylerin (ya da bunları bir araya toplayan nahiyelerin) aynı vilayet içinde veya baka vilayette bir kazadan ötekine balanması eklinde meydana gelmi, eski sancaklardan vilayet haline getirilen birkaçı kaldırılmı, douda kaldırılan bazı vilayetler tekrar oluturulmu veya yeniden kurulmu, nüfus artıı ve yol ebekesinin gelimesi ile ilgili olarak bazı yeni kazalar kurulmutur (Darkot, 1954: 42-43). Önceleri sınırlı ölçüde kalmı olan bu deiiklikler, yukarıda deinilen nedenlerle özellikle seksenli yılların sonundan itibaren temposunu hızlandırmı ve Türkiye nin mülki idare haritası yirmi yılda 6 kez deiiklie uramıtır (Ceylan, 2005: 609). Cumhuriyet döneminde ülkemizin birçok ilinin idari sınırlarında deilikler olmazken, ekonomik yapılarının ve ulaım artlarının gelimesiyle, il merkezlerinin etki sahalarında (hinterlandında) gelimeler olmutur. Nitekim bazı illerin idari sınırları içerisinde kalan bazı ilçeler balı olduu il merkezi yerine komu illerin merkezleri veya ehirlerinin etki sahaları içerisine girmitir. Yani bazı ilçeler idari olarak yer aldıkları ilin merkezi ile ilikilerini resmi iler ile sınırlandırıp, daha yakın ve daha gelimi dier il veya ilçeler ile irtibata geçmilerdir. Ülkemizde bunun çok sayıda örnei bulunmaktadır. Aynı ekilde balı olduu ilçenin merkezine uzak olan köyler de, kendilerine en yakın baka bir ilçe merkezi ile iliki kurma yoluna gitmilerdir. Aslında bu durum insanların bir tercihi olmaktan çok corafi faktörlerin ortaya çıkardıı bir zorunluluktur (Yazıcı ve di, 2010: 110). Çalımanın amacı, böyle bir iliki yönü gösteren üç eski belediye örgütlü köy yerlemesinin üst kademe merkezlerle olan ticaret ve hizmet ilikilerini tespit ederek en iyi hizmet alacaı kademeyi belirlemektir. Çünkü çalımamıza konu olan; Babaı, Pehlivanlı ve Serdarlı yerlemeleri 6360 sayılı kanunun yürürlüe girdii tarihe kadar belde belediyesi, bu tarihten sonra ise Tortum ilçesine balı birer mahalle durumuna gelmilerdir. Bu tarihten sonra tüm belediye hizmetlerini üst kademelerden alacakları için balı oldukları kademe merkezi eskiye nazaran daha fazla önem kazanmıtır. Ayrıca 1982 de DPT tarafından yapılan çalımada tamamen Tortum ilçe merkezi etki sahasında kalan tüm havzanın kademelenme ve etki alanlarını yeniden belirlemek, kademe merkezinin hizmet sunmada zorlandıı hususlar var ise bu durumun ne gibi yatırım veya tedbirlerle çözülebilecei hususlarına öneriler gelitirmek de çalımanın amaçları arasındadır. Çalımada nitel yöntem uygulanmı olup, veri toplama aracı olarak anket ve mülakattan faydalanılmıtır. Çalıma Devlet Planlama Tekilatı nın (DPT) 1982 yılında yaptıı Türkiye de yerleme merkezlerinin kademelenmesi adlı çalımada merkezi yerler teorisine dayanan aratırma metodu benimsenerek ele alınmıtır. Bu dorultuda üç tür anket formu hazırlanmı, bu formlardan ikisi etki alanları tespit formu ve merkez fonksiyonları tespit formu ilçe merkezlerinde, üçüncüsü olan köy grup merkez fonksiyonlarını tespit formu da kırsal yerlemelerde uygulanmıtır. Ancak DPT nin anket formları birebir uygulanmamı, bazı sorularda güncellemeler yapma yoluna gidilmitir. Hazırlanan anket formlarının yerlemelerde uygulanmasının yanı sıra yöre sakinleri ve belediye çalıanları ile mülakatlar yapılması, resmi kurum ve kurululardan saha ile ilgili gerekli güncel bilgilerin elde edilmesi gibi saha çalımaları ile yerlemelerin sahip oldukları fonksiyonlar tespit edilmeye çalıılmıtır. 1.Tortum Çayı Havzası nın Konumu ve Genel Corafi Özellikleri Bir ülkenin mülki idare bölge ve bölümleri (il ve ilçelerin idari alanları) aynı zamanda corafî mekânın birer parçası olduuna göre, yeni bir idarî bölge-bölüm-alan oluturulması veya düzenlenmesi gündeme geldiinde, öncelikle idari planlamaya esas olan sahaların doal, beerî ve ekonomik corafyası incelenmektedir (Özçalar, 2005: 3). Yerlemelerin üst kademe merkezlerle (ilçe merkezleri) olan idari ve ticari iliki durumunun tespitinde daha doru ve somut sonuçlara varılması amacı ile sahanın nüfus, ulaım ve topografya gibi corafi özellikleri incelenerek analizler bu dorultuda yapılmıtır. Çalımamıza konu olan ilçe merkezleri Erzurum ili idari sınırları içerisinde, ilin kuzeyinde bulunan Tortum Çayı Vadisi nde yer almakta iken, kırsal yerlemeler bu vadinin bir kolunu oluturan Serdarlı (Ödük) Çayı Vadisi nde ve Uzundere ye daha yakın bir konumda bulunmaktadırlar. (Harita 1-5). - 303 -
Aratırma sahası idari bakımdan balı olduu il merkezinin Dou Anadolu Bölgesinde bulunmasına karılık, corafi anlamda Karadeniz Bölgesinin Dou Karadeniz Bölümünde yer almaktadır. (Koday ve Erhan, 2009: 49). Saha iklim özellikleri açısından Karasal iklimden Karadeniz iklimine doru bir geçiin yaandıı kuakta bulunmakta dolayısı ile bitki örtüsü, yerleme ve ekonomik faaliyetlerde de bu geçi özellii görülmektedir. Tortum dan Uzundere ye doru vadi boyunca ilerlendiinde üretilen ürün çeidi artmakta, ürünlerin yetime dönemi daha erken gerçeklemektedir. Üretilen ürün çeidi bakımından bu üç kırsal yerleme Uzundere ile daha fazla benzerlik taımakta ve bu anlamda bir bütünlük oluturmaktadır. Harita 1. Tortum Çayı Havzası nın Lokasyon Haritası Erzurum-Kars Bölümünde kır yerlemeleri hemen daima depresyon tabanlarında toplanmı bulunmaktadır. Köyler mümkün mertebe en alçak sahaları tercih etmi ve hatta depresyon zemini vadiler ile yarılmı ise, bu vadilerin tabanlarına veya yamaçlarına kurulmu bulunurlar (Erinç, 1953: 98). Aratırma sahasındaki yerlemelerin büyük çounluu Tortum Çayı ve kollarının oluturduu vadi tabanlarında ve yamaçlarında yer almaktadırlar. Engebeli topografyaya sahip olan sahada ziraata elverili bu alanlar hem nüfusun yaadıı hem de ekonomik faaliyetlerin icra edildii alanlardır. 2013 ADNKS sonuçlarına göre toplam 27.166 kiinin yaadıı sahada tarım topraklarının az ve parçalı olması ile göç olayı ekonomik sorunların baında gelmektedir. 2.Tortum Çayı Havzası nın dari Yapılanması Sahanın idari yapılanmasına geçmeden önce ülkemiz idari yapılanmasına kısaca deinecek olur isek; Türkiye de merkezi idare kurulu bakımdan, corafya durumuna, iktisadî artlara ve kamu hizmetlerinin gereklerine göre illere, iller ilçelere, ilçeler bucaklara ayrılmakta ve bucaklar da kasaba ve köylerden meydana gelmekte ve il idaresi yetki genilii esasına dayanmaktadır (Karagel, 2012). Mülki idare sistematiine göre ülkemizin en büyük idari bölgelerini iller oluturmaktadır (Koday ve Erhan, 2008:237). Mahallî idareler ise il, belediye veya köy halkının müterek mahallî ihtiyaçlarını karılayan ve genel karar organları halk - 304 -
tarafından seçilen kamu tüzel kiileri olarak tanımlanmıtır (Karagel, 2012: 68). 6360 sayılı büyükehir yasının yürürlüe girdii tarihten itibaren ise ülkemiz kamu yönetiminde özellikle büyükehir belediyesine sahip yerlemelerde önemli deiiklikler olmutur. Bu deiiklikleri (Karasu, 2013) 6360 sayılı kanunla birlikte, Türk kamu yönetiminde idari taksimatın özünü oluturan il-ilçe ve köy sisteminden uzaklaılmaktadır. Büyükehir belediyelerinin bulunduu kentlerde il özel idareleri kaldırılmakta belediye sınırları ile kentin mülki idare sınırları aynı olmaktadır. Böylelikle, büyükehirler bütünehirlere dönütürülmektedir. Büyükehir belediyesi sınırları içinde kalan belde belediyeleri ile köylerin tüzel kiiliini kaldırılmakta, en yakın ilçe belediyesine mahalle olarak balanmaktadır. Bu kanun kapsamında 1.591 belde belediyesi ile 16.082 köyün tüzel kiilii sona ermektedir eklinde ifade etmektedir (Karasu, 2013:1-5-16). Köy tüzel kiilii ve beldelerin kaldırılıp mahalleye dönütürülmesinin beraberinde bazı sorunları da getirecei öngörülmektedir. Belediyelerin hizmet alanının genilemesi ve çok sayıda yerlemeye hizmet götürmek zorunda olması yükü artıracak bunlara ilaveten engebeli bir yapıya sahip olan ülkemizde kı artları da düünüldüünde merkezden götürülen hizmetleri iyice zorlatıracaktır. Bütün bunlar dikkate alındıında, özellikle büyükehir belediye sınırları içerisinde yer alan ve corafi faktörlere balı olarak farklı il ve ilçe merkezleri ile ilikileri olan yerlemelerin idari taksimatının günümüz artlarına göre yeniden deerlendirilip, gerekli düzeltmelerin yapılmasının tüm bu öngörülen sorunların aılmasına yardımcı olacaktır. 6360 sayılı kanunun yürürlüe girdii tarihe kadar havzada iki ilçe, dört belde ve 53 köy yerlemesi bulunmakta iken, bu tarihten sonra sahanın idari yapılanması öyledir; sahada iki ilçe merkezi (Tortum ve Uzundere) ile bunlara balı merkez mahallelerle birlikte toplam 72 mahalle bulunmaktadır. Mahalle sayısı bakımından Tortum un bariz bir üstünlüü görülmektedir. lçeye balı merkez mahallelerle birlikte toplam 54 mahalle bulunurken, Uzundere nin 18 mahallesi bulunmaktadır. Tortum ilçe merkezinde belediye tekilatının kurulması oldukça eskiye (1890) dayanmaktadır. 1876 yılında Erzurum beylerbeyliine balı bir sancak merkezi haline getirilen Tortum 4 mahalleden (Yeildere, Bahçeli, Söütlü, Kaledibi) oluuyordu. 1924 yılında ilçe merkezi olarak Erzurum iline balanmı ve 1968 yılında ise Konak ve Çamlıca (Aaısivri köyü) köyleri de belediye sınırlarına dâhil edilerek mahalle statüsü kazanmıtır (Yılmaz, 1991: 108; akt Koday ve Erhan, 2009: 61). Daha sonradan Alparslan, Fatih ve Halitpaa köyleri de mahalleye dönütürülerek toplam mahalle sayısı 9 a yükselmitir (Koday ve Erhan, 2009: 61). 6630 sayılı yasa ile büyükehirlerdeki belde ve köy yerlemelerin mahalleye dönütürülmesinden sonra Tortum ilçesine balı 54 mahalle bulunmaktadır. Bu mahallelerden 6 sı ( Alparslan, Bahçeli, Kaledibi, Konak, Söütlü, Yavuz Sultan Selim) ilçe merkezini olutururken dierleri tara mahalleleri oluturmaktadır. lçe merkezine en uzak yerleme aynı zamanda 2013 ADNKS verilerine göre en az nüfusa da sahip olan Çataldere, en kalabalık nüfuslu mahallesi ise 2679 kiinin yaadıı enyurt tur. Babaı (1851 kii), Pehlivanlı (1223 kii) ve Serdarlı (1787 kii) ise nüfusun fazla olduu dier mahalleleri oluturmaktadırlar. Tortum Çayı Vadisi nde kurulmu ve il merkezinin kuzeydousunda yer alan, idari taksimatta ilçe merkezlii görevi yapan bir dier belediye örgütlü kasaba yerlemesi ise Uzundere dir. Yüzölçümü 113 km² olup, Erzurum il merkezine uzaklıı 84 km dir (Koday ve Erhan, 2009: 62). 1955 yılında belediye, 19.06.1987 tarih ve 3392 Sayılı Kanunla daha önce balı olduu Tortum ilçesinden ayrılarak ilçe statüsüne kavumutur (www.cbs.gov.tr). 2013 ADNKS verilerine göre merkez mahallelerde dâhil olmak üzere toplam 18 mahalleden olumaktadır. Bu mahallelerden 8 i merkez mahalle halinde iken dierleri tara mahalle durumundadırlar. ehirleme sürecine girmi ancak ehre ait özellikleri tam manasıyla salayamayan, halen büyük kasaba olan yerlemeler (Karakuzulu, 2010: 43) olarak aratırma sahası ilçe merkezlerini tanımlayabiliriz. Çünkü her iki merkezde nüfus ve sahip oldukları fonksiyonlar bakımından halen kasaba özellii taımaktadırlar. - 305 -
3. Deerlendirme ve Bulgular 3.1. Üst Kademe Merkezlerin Fonksiyonları ve Etki Alanları Mülki idare sınırı ve bu kavramla ilgili kuramsal yaklaımlar incelendiinde görülmütür ki; mülki idare sınırlarının tayininde farklı kuramsal yaklaımdan söz edilmektedir. Bio-bölge ve merkezi yer yaklaımları, corafyacıların yaygın olarak savunduu doal çevre ve insan etkileimli corafi bölge olgusuyla daha geni bir çerçevede ilikilendirilebilir (Karagel, 2012: 104). Alman corafyacı Christaller tarafından 1933 yılında ortaya atılan merkezi yer teorisi ehirsel yerlemelerin sayısını, büyüklüünü ve daılıını yöneten kuralların nasıl belirlendii sorusuna cevap aramaktaydı. Ona göre merkezi yerlerin daılıı, onların çevresindeki alana hizmet etme baarısı tarafından belirlenmektedir. Piyasa merkezi olarak yerlemelerin lokasyonunu açıklamaya çalıan bu teori, esas olarak merkezi yerler olarak adlandırılan yerlemelerin (ehirlerin ve kasabaların) mekân üzerindeki sayısını, büyüklüünü ve daılıını mal ve hizmetlerin bulunması ve onların merkezi bir yerden temini ilkesine dayalı olarak açıklamaya çalımaktadır (Yavan, 2006: 92). Ortaya çıktıı günden bu yana geçerli olan Merkezi yer /düüm noktası (node) kuramı yerleme, ulaım, kamu hizmetleri ve pazarlama unsurlarının mekân üzerindeki daılı örüntüsünü esas almaktadır. Yaklaıma göre mülki idare sınırları merkezi hizmetlerin ulaabildii en uç noktalara ya da baka bir ifadeyle hizmetlerden yararlanan nüfusun en düük olduu yerlere kadar uzanır. Ulaım maliyetlerini en aza indirgemesi, en az sayıdaki nüfusa kadar ulaması ve istatistiksel entegrasyonu gelitirmesi belli balı avantajları arasında sayılmaktadır (Karagel, 2012: 100). DPT nin 1982 yılında yapmı olduu çalımada Merkezi Yer Teorisi ni kullanma gerekçesi; Ülke yerleme sistemlerini tespit etmek için yapılan ve genellikle nüfus büyüklükleri, kamu hizmetleri bakımından donanımları, corafi topografik yapılar, idari taksimat ve ulatırma aı gibi özelliklerine dayandırılan çalımaların salam bir temele dayanmadıkları, ortaya atılan mekan yapısının gerçekleri ifade etmedii, yapılan saha çalımaları sonucunda anlaılmıtır. Bunun üzerine teori ve metot aratırmalarına geçilmi ve ihtiyaçlara merkezi yerler teorisine dayalı bir aratırma metodu ile salıklı cevaplar verilebilecei sonucuna varılmıtır. Ancak söz konusu teori aratırmada her ne kadar temel tekil etmise de aynen uygulanmamı, ülke gerçeklerine uygun bir metot ve yaklaımla aratırma tümüyle ampirik verilere dayandırılmı ve aratırma merkez yerlerin kademelenme ve etki alanlarının aynı zamanda tespitine imkan verecek ekilde planlanmıtır. eklinde açıklanmaktadır. Merkezi yerler teorisinin uygulanması için bölgenin yüzeyinin düz, toprak aaı yukarı aynı yapıda olacak, verimlilik bakımından deiiklik olmayacaktı. Nüfus daılıı düzenli, satın alma gücü eit olacak, her bir yerlemeden dierine eriime izin verecek ulaım sistemi bulunacaktı (Tümertekin ve Özgüç, 2002: 461). Teorinin bu özellikleri dikkate alındıında ülke gerçeklerine uygun olarak uygulanması aslında bir zorunluluk olarak karımıza çıkmaktadır. Çünkü ülkemiz gibi yüzölçümünde engebeli sahaların fazla yer kapladıı alanlarda birebir uygulanması bazı hataları da beraberinde getirecektir. Nüfusun ve faaliyetlerin, corafi mekânda geliigüzel daılmak yerine ana faaliyetler çerçevesinde topluluklar meydana getirmesi köy, kasaba ve ehir gibi yerlemelerin olumasındaki temel ilkeyi tekil etmektedir. Yerlemelerin kendi aralarında, kademeli bir yapı göstermeleri ise insan davranıının tabii bir sonucu olarak belirmektedir. nsanlar talep ettikleri bir hizmeti elde edebilmek için mümkün olduu kadar az çaba harcamak isterler. Dolayısıyla en sık talep edilen bir hizmetin o kii için ulaılabilir yerde bulunması gerekir. En ekonomik yol olması nedeni ile insanlar günlük ihtiyaçlarını mümkün olan en yakın mesafe içinde salamak isterler. Çünkü en ekonomik çözümdür. Daha seyrek talep edilen hizmetler için ise daha uzun mesafeler kat etmeleri mümkündür. Baka bir ifade ile her ihtiyaç için insanların kat etmeye razı olacakları belirli bir mesafe vardır (Anonim, 1982:1). - 306 -
3.2. Kademe Merkezlerin Etki Alanları Tespit Formu Deerlendirmesi Aratırma sahasında uygulanmak üzere hazırlanan ilk grup anket formları etki alanı tespit formu eklinde idi. Bu formun uygulanmasındaki amaç merkezin hinterlandını belirlemektir. Bu amaç dorultusunda merkezde uygulanan bu çalıma ile elde edilen veriler deerlendirilerek etki alanları tespit edilmeye çalıılmıtır. DPT nin yaptıı çalımada, kırsal merkezler ve bunların etki alanlarının belirlenmesine yönelik bilgiler ticaret, hizmet ve ulatırma ilikileri olarak üç ana grupta toplanmı ve bu dorultuda merkezler tespit edilmitir. Çalıma sahası yerlemeleri bu dorultuda incelendiinde; sahada en üst kademe merkezin haftalık pazar, toptan ve perakende ticaret, lise, ortaokul, hastane gibi ticaret ve eitim fonksiyonlarının yanı sıra haftanın her günü düzenli yapılan ulatırma seferleri ile etkisi altındaki yerlemelere hizmet vermekte olan 3. kademe olduu görülür. 1982 de yapılan bu çalımada aratırma sahasındaki kademelenme Tortum 3. kademe merkez, Tortum a balı birer bucak olan Uzundere ve enyurt ise 2. kademe merkez olarak tespit edilmitir. Aradan geçen 32 yılda sahadaki kademelenmeyi test etmek için uyguladıımız tespit formları neticesinde elde edilen veriler deerlendirildiinde sahadaki kademelenmede u bilgilere ulaılmıtır: lçe merkezi durumunda bulunan Tortum ve Uzundere 3. kademe, enyurt, Babaı, Pehlivanlı ve Serdarlı yerlemeleri 2. Kademe, sahada geri kalan yerlemeler ise 1. kademe yerlemeleri oluturmaktadır. Aradan geçen 32 yıllık süre zarfında sahada bir 3. kademe ile üç 2. kademe merkez daha ortaya çıkmıtır. 3. kademe merkez etki alanını belirleyen ortak etki alanları; ticaret+lise+hastane, ticaret+lise, ticaret+hastane ilikilerinden doan hinterlantlardır (Anonim, 1982: 59). Bu dorultuda çalıma sahamızdaki üç kırsal yerlemenin üst kademelerle olan ilikileri ve hinterlantlarının belirlenmesinde eitim, ticaret ve salık ilikileri üzerinde younlaılmı elde edilen veriler harita üzerine aktarılmıtır. Anket ve mülakatlarla bu dorultuda elde edilen veriler incelendiinde; eitim ilikileri açısından, Tortum ilçe merkezinin eitim hizmetleri etki alanının 2006 yılına kadar ilçenin kentsel idari alan sınırı ile çakıtıı bu tarihten sonra Babaı ve enyurt yerlemelerinde lise eitim kademesinin açılması sonucu daraldıı görülmektedir (Harita 2). Lise etki sınırı ilçenin kuzeyinde kuvvetli iki ayrı lise eitim kademesi, Babaı ve enyurt, tarafından paylaılmıtır. Bu kademelerin çevrelerindeki yerlemeler lise eitimi için ilçe yerine bu merkezleri tercih ettiklerinden ilçenin kuzeyinde çift merkezli alanlar meydana gelmitir (Harita 2). Bu husus DPT nin çalımasında çok nadir olarak görülen bu iliki sistemi (çift merkezli alanlar) aynı hinterlant içerisinde yer alan yerlemelerin farklı fonksiyonlar için bu alan içerisindeki iki ayrı yerleme merkezini de üst kademe olarak kullanmaları durumunda belirmektedir eklinde tanımlamaktadır (Anonim, 1982: 62). Eitim ilikilerinde yatılı bölge okulu ve lise üstü eitim gibi kademe atlamaları gösteren ve yakın çevre-merkez ilikilerini göstermeyen (Anonim, 1982: 32) Tortum merkezde bulunan Tortum Meslek Yüksekokulu ve buna balı Uzundere Peyzaj ve Süs Bitkileri Programı çalımamızda eitim ilikileri etki sahasına dâhil edilmemitir. - 307 -
Harita 2. Eitim ilikileri haritası Salık ilikileri açısından Tortum da Salık Bakanlıı na ait ilçe hastanesi ve toplum salıı merkezi bulunmakta, Babaı, Pehlivanlı ve Serdarlı da da salık ocakları bulunmaktadır. Fakat haftanın belli günlerinde doktor bulunduundan bu üç yerlemede yaayanlar muayene ve dier ilemler için ilçe hastanesini de kullanmaktadırlar. Ancak burada dikkat çeken durum üç yerlemenin aynı zamanda Uzundere lçe Hastanesini de kullanmalarıdır. Bu durum (Anonim, 1982: 51-52) de öyle açıklanmaktadır: Fonksiyonların tümü, birkaçı veya yalnızca birisi bakımından aynı kademede bulunan iki merkezin ortaklaa hizmet sundukları (paylatıı) yerleme alanlarına ikili paylama alanları denilmektedir. Dolayısıyla salık hizmetleri bakımından sahada bu üst kademe merkezlerin birlikte hizmet sundukları (paylatıı) ikili paylama alanı olumaktadır (Harita 3). Tortum ve Uzundere arasında ilçenin kuzeyinde ortaya çıkan bu durumun sebebi Uzundere ilçe merkezinin Tortum ilçe merkezinden sahaya daha yakın olmasıyla ilgilidir. Bu durum sadece salık hizmetlerinde deil topografyaya balı olarak yol sisteminin daha ekonomik mesafe oluturmasından dolayı ticaret ilikilerinde de kendini göstermektedir. - 308 -
Harita 3. Sa lık li kileri Haritası Sahanın ticari ili kiler bakımından analizinde yerle melerin haftalık pazar için hangi üst kademeyi tercih ettikleri, gıda, giyim ve ev araçları ticareti ile in aat malzemeleri, tohum, fide v.b. ihtiyaçlarını nereden sa ladıkları ve bu alı veri in ne oranda yapıldı ı, ürettikleri ürünleri nerede pazara sundukları gibi kriterlerle yerle melerin ticari ili ki kurdukları merkez tespit edilmeye çalı ılmı tır. Yapılan anketlerle elde edilen bu bilgilerin analizi sonucu sahada 2. kademe mal ve hizmetlerin temin edilmesinde yerle melerde gerekli tesislerin bulundu u ve daha çok 3. kademe mal ve hizmet temininde ilçelere gidildi i verisine ula ılmı tır. 3. kademe mal ve hizmetler bakımından ilçe merkezinin haftalık pazar ve hayvan pazarı açısından yerle meleri etkisi altında tuttu u tespit edilmi tir (Harita 4). Tortum ilçesi, bu üç yerle me ile il merkezi arasında yer aldı ından sahadan yapılan ula tırma a ı ilçe merkezinde odakla makta buna ilaveten kamu hizmetleri de Tortum ilçe merkezinde oldu undan mal ve hizmetler ço u zaman buradan sa lanmaktadır. Buna ra men Uzundere nin özellikle haftalık pazar ve perakende ticarette sahada payla ım alanına sahip olmasının sebebi; ilçenin ekonomik mesafede bulunması, kırsal yerle melerde ya ayanların ekonomik gelirinin yükselmesi, hususi araç sayısının artması ile açıklanabilir. Çünkü saha ile Uzundere arasında düzenli ula ım seferleri bulunmamakta ve ço unlukla ticari ili kilerde hususi araçlar kullanılmaktadır. - 309 -
Harita 4. Haftalık Pazar ve Perakende Ticaret Haritası Üst kademe merkezlerle olan ili kilerini inceledi imiz üç eski belde yerle mesinin yer aldıkları vadide toplam 6 yerle me bulunmakta (Harita 6), bunların üçü 2. kademe merkez di erleri ise 1. kademe fonksiyonları ta ımaktadır. Merkez Yer Teorisi ne göre Bir sahada 2. kademe merkezin do ması için kırsal kesimdeki alt kademelerde ikinci kademe mal ve hizmetlere olan talebin bu merkezi olu turacak seviyeye ula ması gerekir denilmektedir. Ancak ara tırma sahasındaki altı yerle meden üçünün 2. kademe yerle me statüsünde olması ve çevresinde etki altında bulundurdu u alt kademe merkez sayısının az olması sık rastlanan bir durum de ildir. Merkez ba ına dü en alanın az ve mekânda daha sık 2. ve üstü kademe merkeze rastlanılması (Anonim,1982: 171-172) de da lık alan yüzdesi, yol yo unlu u, kırsal nüfus yo unlu unun fazla ve ki i ba ına dü en gelirin artması gibi faktörlerle açıklanmı tır. - 310 -
Harita 5. Tortum Çayı Havzası Yerlemeleri Daılım Haritası Toplam yüzölçümünün %85 i dalık yüzeylerden oluan sahada 2013 ADNKS verilerine göre Tortum ilçesi toplam nüfusunun %28,4 ünün, tüm havzadaki nüfusun ise %19,7 inin yani toplam nüfusun 1/5 inin bu sahada yaadıı dikkate alındıında ikinci kademe merkezlerin doması için gerekli talep hacmine ulaılmı, topografyadan dolayı da ekonomik mesafe uzadıından mal ve hizmetlerin sahada sunulması için gerekli merkez sayısı çoalmıtır sonucu çıkarılabilir. Ayrıca merkez nüfusu düük olan ilçe merkezlerinde iletme birim sayısı fazla olmadıından rekabet olumamakta ve ikinci kademe mal fiyatlarında bir azalma olmamaktadır (Anonim, 1982) ilçe merkezlerindeki iletme sayısı ve fiyat farkı ile sahadaki yerlemelerdeki fiyat farkı arasında fazla bir farkın olmaması da sahada ikinci kademelerin olumasını artıran bir dier sebep olarak söylenebilir. Yine (Anonim, 1982: 120) de bir üst kademe merkezin etki alanı içerisindeki da sıraları, bu üst kademe merkezin etki alanını ikiye böldüü durumlarda da sırasının bir yanında üst kademe merkez dier yanında ikinci kademe merkez yer almakta ve daların bir yanında kalan yerlemeler ikinci kademe fonksiyonlar için 3. kademeye, dier tarafta kalanlar ise 2. kademe merkeze gitmektedirler eklinde ifade edilen durum saha için uygun görülmektedir. Nitekim sahanın hemen güneyinden geçen Mescit Daı nın devamı niteliindeki tepelik alan vadiyi Tortum ilçesinden ayırarak ilçe merkezi ile olan ekonomik mesafeyi uzatmıtır. Belki de sahanın güneyi tepelik alanlarla sınırlanmamı olsaydı vadideki yerlemeler dorudan ilçe merkezini hem ikinci hem de üçüncü kademe mal ve hizmetler için kullanacaklardı. Böylece yan yana üç 2. kademe merkez ve Uzundere ile olan salık ve ticaret paylaım alanları olumayacaktı. - 311 -
4.SONUÇ VE ÖNERLER Üst kademe merkezlerle olan iliki durumlarına göre yerlemelerin en iyi hizmet alacaı kademe merkezini tespit etmek olarak belirlenen amaç dorultusunda yapılan çalımalar neticesinde görülmütür ki; Kamu hizmetleri bakımından balı oldukları ilçeyi kullanan yerlemeler, haftalık pazar ve salık hizmetleri noktasında iki ilçe merkezini de kullanmakta yani iki ilçe arasında bir ikili paylaım alanı oluturmaktadırlar. Ancak bu hizmetlerin dıında ilçe merkezleri ile çok fazla bir baı olmayan yerlemelerde il merkezine haftanın her günü düzenli olarak sefer yapan araç sayısının çok olması (sadece Babaı yerlemesinde gün içerisinde dört kez sefer yapılmakta), ilçe merkezlerinde ticari birim sayısının az ve fiyatların yüksek olması kademe atlamalarına yani 3. kademe mal ve hizmetlerin çou zaman il merkezinden salanmasına neden olmutur. Belediyelerin kapatılması sonrasında sahada belediye hizmetlerinin salanması noktasında aksaklıklar yaanabilecei öngörülmektedir. Balı bulundukları ilçe merkezinin yerlemelere uzak olması (ortalama 35 km) bu hizmetlerin salanmasında sorunlar oluturacaı, sahaya daha yakın konumda olan (ortalama 10 km) Uzundere ilçesine balanılması durumunda bu hizmetlerden daha iyi faydalanılacaı görüü ortaya çıkmaktadır. Bu yerlemelere, mesafe ve kı artları da göz önüne alındıında en kolay ve daha etkin hizmetlerin Uzundere ilçesinden salanabilecei çıkarımı yapılabilir. Ancak Uzundere ilçesinin sahip olduu mevcut belediye imkânları ve fonksiyonlar göz önüne alındıında bu anlamda zorluklar yaayacaı da tahmin edilebilir. Kademe merkezinin hizmet sunmada yaayacaı zorlukların baında ilçe toplam nüfusuna (8347) yakın bir nüfusa (5352) ve daınık mahalleli yerlemelere sahip sahanın eklenmesi mevcut imkânları aırı zorlayacaktır. Ayrıca uan balı olunan ilçenin il merkezi ile yerlemeler arasında olması avantajının da ortadan kalkacak olması yerlemelerin Uzundere ye balanmasının önündeki engeller olarak görülmektedir. Harita 6. Serdarlı Vadisindeki Meskenlerin Daılım Haritası Sonuç olarak, vadinin kapladıı alan, yerlemelerin daınık mahallelerde toplu dokulu yerlemeler halinde olması ve Tortum Çayı Havzası toplam nüfusunun yaklaık bete birinin (%19,7) bu sahada yaadıı göz önüne alındıında; - 312 -
Zaten geni bir alana hizmet sunmakta olan üst kademe merkezlerin bu anlamda yüklerinin artacaı ve zorlanabilecekleri, 6360 sayılı yasaya göre büyükehir belediyesi olamayan yerlerde belediye tekilatı kurulması için gerekli nüfus 5000 rakamıdır, sahada bu rakamdan daha fazla nüfusun bulunması, hizmetlere olan talebin fazla olduunu, Sahadaki 2. kademe fonksiyonlar ile mevcut alt ve üst yapı sisteminin devamlılıı ve kontrolü salamanın zorlukları ile mevcut sosyal faaliyetlerin karılanması gibi faktörler dikkate alındıında; Christaller in teorisi çerçevesinde ülke genelinde hizmetlerin etkin sunulabilmesi için alternatif merkezlerin oluturulması gerekmektedir (Kılınç, 2006: 51). Dolayısı ile sahadaki üç 2. kademe merkezden birine ihtiyaç duyulan belediye hizmetleri sunacak tesislerin kurulması ki zaten bu yerlemeler belediye binalarına sahiptir- hizmetlerinin sahadan sürdürülmesi, geni alana hizmet veren ilçe merkezlerinin yükünü azaltacak, sahada daha etkin hizmet sunulmasını, mevcut fonksiyonların devamlılıını ve kontrolünü de salayacaktır. KAYNAKÇA ANONM (1982). Türkiye de Yerleme Merkezlerinin Kademelenmesi Ülke Yerleme Merkezleri Sistemi-, Cilt-I, Ankara: DPT. CEYLAN, Salih (2005). Türkiye nin Mülki dare Taksimatı, Kullanılan Ölçütler Ve Burdur-Isparta l Sınırının Corafî Bakımdan Tahlili, I. Burdur Sempozyumu, 16-19 Kasım, Burdur. DARKOT, Besim (1954). Türkiye nin darî Corafyası Üzerinde Düünceler, stanbul Üniversitesi Corafya Enstitüsü Dergisi, Sayı:12, stanbul. ERNÇ, Sırrı (1953). Dou Anadolu Corafyası, stanbul: stanbul Üniversitesi Yayınları No. 572. KARAGEL, Hulusi (2012). Mülki dare Sınırlarının Belirlenmesi ile lgili Kuramsal Yaklaımlar ve Türkiye deki Geçerli Uygulamalar, Ankara Üniversitesi, Türkiye Corafyası Aratırma ve Uygulama Merkezi (AÜ. TÜCAUM), VII. Corafya Sempozyumu (18-19 Ekim 2012), Bildiriler Kitabı, s.96-106. KARAKUZULU, Zerrin (2010). Sakarya lindeki Kasaba Yerlemeleri, stanbul: Deiim Yayınları. KARASU, Mithat, Arman (2013). 6360 Sayılı Büyükehir Belediye Kanunu Ve Olası Etkileri- anlıurfa Örnei-, Gazi Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 15, Sayı 1, s. 1-17, Ankara. KILINÇ, Gökçen (2006). Türkiye deki lçelerin Kentleme Derecelerine Göre l Olma Potansiyellerinin Deerlendirilmesi, Doktora Tezi, stanbul: TÜ Fen Bilimleri Enstitüsü ehir ve Bölge Planlama Anabilim Dalı. KODAY, Saliha ve ERHAN, Kübra (2009). Tortum Çayı Vadisinde Yer Alan Belediye Örgütlü Yerlemeler, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 13, Sayı 2, s. 47-66, Erzurum. KODAY, Zeki ve ERHAN Kübra (2008). Erzurum linin dari Corafya Analizi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 41, s. 231-248, Erzurum. ÖZÇALAR, Ali (2005). Türkiye de Mülki dare Bölümlerinin dari Corafya Analizi Corafi Bilimler Dergisi, Cilt 3, Sayı 1, s. 1-25, Ankara. TÜMERTEKN, Erol ve ÖZGÜÇ, Nazmiye (2002). Beeri Corafya nsan-kültür-mekan, stanbul: Çantay Kitabevi. YAVAN, Nuri (2006). Türkiye de Dorudan Yabancı Yatırımların Lokasyon Seçimi Üzerine Uygulamalı Bir Aratırma, Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Corafya Anabilim Dalı. YAZICI, Hakkı, KOCA, Nusret, KOCA, M. Kürat (2010). Corafi Faktörlerin Mülki Yapılanma Üzerindeki Etkilerine Bir Örnek: Afyonkarahisar li, Amme daresi Dergisi, Cilt:43, Sayı:3, s.109-124. YILMAZ, Osman (1991). Tortum Çayı Havzasının Beeri ve Ekonomik Corafyası, Doktora Tezi, Erzurum: Atatürk Üni., Sosyal Bilimler Enst. Corafya Anabilim Dalı. https://www.csb.gov.tr/iller/erzurum/index.php?sayfa=sayfa&tur=webmenu&id=3970-313 -