ULUSLARARASI DOĞRUDAN YATIRIMLAR 2007 YILI RAPORU

T.C. BAŞBAKANLIK HAZİNE MÜSTEŞARLIĞI ULUSLARARASI DOĞRUDAN YATIRIMLAR 2007 YILI RAPORU Haziran 2008 YABANCI SERMAYE GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

İÇİNDEKİLER A. ULUSLARARASI DOĞRUDAN YATIRIM GÖSTERGELERİ... 1 1. 2007 YILI GENEL DEĞERLENDİRMESİ... 1 1.1.Dünya Ekonomisinde Uluslararası Doğrudan Yatırımlar... 1 1.2.Türkiye de Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişi... 9 1.3.Türkiye de Uluslararası Sermayeli Şirket Sayıları... 17 1.4.Uluslararası Yatırımcıların Türkiye deki Yatırım Projeleri... 39 2. TÜRKİYE DEKİ YATIRIMCI ÜLKELER... 47 3. TÜRKİYE DE 2007 YILINDA EN FAZLA ULUSLARARASI DOĞRUDAN YATIRIM ÇEKEN SEKTÖRLER... 52 3.1.Mali Aracı Kuruluşların Faaliyetleri... 54 3.2.Ulaştırma, Depolama ve Haberleşme Hizmetleri... 56 3.3.Kimyasal Madde ve Ürünler... 57 3.4.Gayrimenkul Kiralama ve İş Faaliyetleri... 60 3.5.Elektrik Enerjisi Sektörü... 62 B. ULUSLARARASI DOĞRUDAN YATIRIMLARI ARTIRMAYA YÖNELİK FAALİYETLER... 63 1. YATIRIM ORTAMINI İYİLEŞTİRME ÇALIŞMALARI... 63 1.1.Uluslararası Alanda Yatırım Ortamını İyileştirme Çalışmaları... 63 1.2.Türkiye de Yatırım Ortamını İyileştirme Çalışmaları... 64 1.3. Türkiye nin Yatırım Yeri Endekslerindeki Sıralamaları... 72 2. ULUSLARARASI DOĞRUDAN YATIRIMLARI TEŞVİK ETMEYE YÖNELİK ULUSLARARASI ANLAŞMALAR... 74 2.1.Çifte Vergilendirmeyi Önleme Anlaşmaları... 74 2.2.Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması Anlaşmaları... 76 i

TABLOLAR Tablo 1: En Fazla UDY Stoğu Olan İlk On Ülke ve Türkiye (2006)... 4 Tablo 2: En Fazla UDY Çeken On Ülke ve Türkiye 2003-2006...... 8 Tablo 3: 1995 2007 Döneminde UDY ve Bileşenlere Göre Dağılımı... 10 Tablo 4: 2007 Yılında En Büyük Beş UDY Girişi... 10 Tablo 5: Sektörlere Göre UDY Girişleri - 2007... 11 Tablo 6: Ülkelere Göre UDY Girişleri 2006-2007... 12 Tablo 7: Özelleştirme ve UDY...... 13 Tablo 8: İllere Göre UDY Girişleri 2007... 14 Tablo 9: Yıllar İtibariyle Kuruluş Türlerine Göre Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sayısı... 17 Tablo 10: Diğer Ülkelerdeki Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sayısı... 19 Tablo 11: UDY Girişleri ile Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sayısı... 20 Tablo 12: Kuruluş Türlerine Göre Uluslararası Sermayeli Şirketler (2006-2007 Aylık)... 26 Tablo 13: Uluslararası Sermayeli Şirket Sayılarının Sektörlere Göre Dağılımı... 27 Tablo 14: Uluslararası Sermayeli Şirket Sayısının Ülkelere Göre Dağılımı... 28 Tablo 15: Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sermaye Büyüklüğü Açısından Sektörlere Göre Dağılımı (2006-2007)... 29 Tablo 16: Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sermaye Büyüklüğü Açısından Ülkelere Göre Dağılımı (2006-2007)... 30 Tablo 17: Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sayılarının İllere Göre Dağılımı (İlk 10 İl)... 31 Tablo 18: Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Faaliyette Bulundukları İllerin Sektörlere Göre Dağılımı (1954-2007)... 34 Tablo 19: Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Teşvik Belgeli Yatırımları... 39 Tablo 20: 2007 Yılında Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Teşvik Belgeli Yatırım Projelerinin Sektörel Dağılımı... 43 Tablo 21: 2003-2007 Yılında Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Teşvik Belgeli Yatırım Projelerinin Sektörel Dağılımı... 44 Tablo 22: 2003-2007 Yılında Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Teşvik Belgeli Yatırım Projelerinin Yatırım Tutarına Göre Bölge Bazında Dağılımı... 45 Tablo 23: 2003-2007 Yılında Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Teşvik Belgeli Yatırım Projelerinin Bölge Bazında Dağılımı... 46 Tablo 24: 2007 UDY... 47 Tablo 25: 2002-2007 UDY... 47 Tablo 26: Sektörlere Göre Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri - 2007... 52 Tablo 27: En Fazla Uluslararası Doğrudan Yatırım Çeken Beş Sektördeki Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri 2002-2007... 53 ii

Tablo 28: Kimya Sektöründe Birleşme ve Satın Alma İşlemleri... 60 Tablo 29: Yatırım Danışma Konseyi Dördüncü Toplantısına Katılan Çok Uluslu Şirketler. 69 Tablo 30: Türkiye Tarafından İmzalanmış Ve Yürürlüğe Girmiş Bulunan ÇVÖ Anlaşmaları Listesi... 74 Tablo 31: Türkiye Tarafından İmza Edilen ve Yürürlüğe Giren YKTK Anlaşmaları... 77 Tablo 32: Ülkemiz Tarafından İmza Edilen ve Onay Süreci Devam Eden YKTK Anlaşmaları... 78 iii

HARİTALAR Harita 1: İllere Göre Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri 2007... 16 Harita 2: Harita 3: 2007 Yılında Kurulan Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Bulundukları İllere Göre Dağılımı... 32 1954-2007 Yılları Arasında Faaliyette Bulunan Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Bulundukları İle Göre Dağılımı... 33 Harita 4-10: Uluslararası Sermayeli Şirket Sayılarının Bölgelere Göre Sektörel Bazda Dağılımı Harita 4: Marmara Bölgesi... 35 Harita 5: Ege Bölgesi... 36 Harita 6: Akdeniz Bölgesi... 36 Harita 7: Karadeniz Bölgesi... 37 Harita 8: İç Anadolu Bölgesi... 37 Harita 9: Doğu Anadolu Bölgesi... 38 Harita10: Güneydoğu Anadolu Bölgesi... 38 Harita 11: Harita 12: 2003-2007 Yılları Arasında Teşvik Belgesi Düzenlenen Projelerin İl Bazında Dağılımı... 41 2003-2007 Yılları Arasında Teşvik Belgesi Düzenlenen Projelerin Yatırım Tutarının İl Bazında Dağılımı... 42 Harita 13: Ülkelere Göre YKTK Anlaşmaları... 79 iv

GRAFİKLER Grafik 1: Yurt İçi Uluslararası Doğrudan Yatırımın Ülke Gruplarına Göre Dağılımı... 2 Grafik 2: Yurt Dışı Uluslararası Doğrudan Yatırımın Ülke Gruplarına Göre Dağılımı... 4 Grafik 3: 1995-2007 Döneminde Türkiye de Uluslararası Doğrudan Yatırımlar... 9 Grafik 4: Kuruluş Türlerine Göre Uluslararası Sermayeli Şirketler... 18 Grafik 5: Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Kuruluş Türlerine Göre Sektörel Dağılımı (2002-2007)... 18 Grafik 6: Seçilen Grupta Piyasaya Giriş Şekillerinin Yıllık Dağılımı (2002-2006)... 24 Grafik 7: Seçilen Grupta Piyasaya Giriş Şekillerinin Yıllar İtibarıyla Sektörel Dağılımı (2002-2006)... 24 Grafik 8: Seçilen Grupta Piyasaya Giriş Şekillerinin Ülke Gruplarına Göre Dağılımı (2002-2006)... 25 Grafik 9: Hollanda Menşeli UDY Girişleri ve Şirketler... 47 Grafik 10: ABD Menşeli UDY Girişleri ve Şirketler... 47 Grafik 11: Yunanistan Menşeli UDY Girişleri ve Şirketler... 47 Grafik 12: Belçika Menşeli UDY Girişleri ve Şirketler... 47 Grafik 13: BAE Menşeli UDY Girişleri ve Şirketler... 48 Grafik 14: Fransa Menşeli UDY Girişleri ve Şirketler... 48 Grafik 15: Almanya Menşeli UDY Girişleri ve Şirketler... 48 Grafik 16: İngiltere Menşeli UDY Girişleri ve Şirketler... 48 Grafik 17: Rusya Menşeli UDY Girişleri ve Şirketler... 48 Grafik 18: Avusturya Menşeli UDY Girişleri ve Şirketler... 48 Grafik 19: UDY Girişi Sektörel Dağılım 2007... 53 v

KUTULAR Kutu 1: Dünya Yatırım Beklentileri Anketi 2007-2009... 3 Kutu 2: Deloitte 2007 Yılı Birleşme Satın Alma Raporu... 5 Kutu 3: Ernst&Young 2007 Yılı Birleşme Satın Alma Raporu... 6 Kutu 4: Diğer Ülkelerdeki Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sayısı... 19 Kutu 5: Piyasaya Giriş Şekli Olarak Yeni (Greenfield) Yatırımlar... 21 vi

A. ULUSLARARASI DOĞRUDAN YATIRIM GÖSTERGELERİ 1. 2007 YILI GENEL DEĞERLENDİRMESİ 1.1. Dünya Ekonomisinde Uluslararası Doğrudan Yatırımlar UNCTAD verilerine 1 göre, 2005 yılında 946 milyar dolar olan dünya toplam uluslararası doğrudan yatırım (UDY) girişleri 2006 yılında bir önceki yıla göre %38 lik bir artışla 1.306 milyar dolar seviyesine ulaşmıştır. Söz konusu rakam 2000 yılında elde edilen tarihi rekor seviyesi olan 1.411 milyar dolarlık tutara oldukça yakındır. Sınır ötesi birleşme ve satın alma işlemleri 2006 yılında da gerçekleşen yatırımlar arasında önemli bir yer tutmakla beraber, komple yeni yatırımlar (greenfield investment) ve yeniden yatırımda kullanılan kazançlar da geçmiş dönemlere kıyasla önemli miktarlarda artış göstermiştir. 2006 yılı içerisinde dünya genelinde görülen yüksek karlılık oranları sonucunda şirketlerin artan hisse değerleri gerçekleşen sınır ötesi birleşme ve satın alma işlemlerinin değerinin artmasına sebep olmuş ve bunun sonucunda bu işlemlerin UDY içerindeki payı yüksek seyretmiştir. 2006 yılında, gelişmiş ülkelere yapılan yatırımlar bir önceki yıla kıyasla %45 oranında artarak 857 milyar dolara ulaşmış; aynı dönemde gelişmekte olan ülkelere yapılan yatırımlar da tarihi rekor seviyesi olan 379 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir (Grafik 1). 1 World Investment Report (WIR) 2007, UNCTAD 1

Grafik 1: Yurt İçi Uluslararası Doğrudan Yatırımın Ülke Gruplarına Göre Dağılımı UDY (milyar ABD doları) 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Yıl Gelişmiş Ülkeler Gelişmekte Olan Ülkeler Kaynak: WIR, 2007 ABD 175,4 milyar dolarlık UDY girişi ile dünya ülkeleri arasında ilk sırada yer alırken; İngiltere (139,5 milyar dolar) ve Fransa (81,1 milyar dolar) en fazla doğrudan yatırım girişi sağlayan diğer ülkeler olmuştur. Gelişmekte olan ülkeler arasında en fazla doğrudan yatırım girişi sağlayan Çin (69,5 milyar dolar), tüm ülkeler arasında beşinci durumdadır. Türkiye 2006 yılında çektiği 20,1 milyar dolar tutarındaki UDY ile dünya genelinde 16. sırada, gelişmekte olan ülkeler arasında ise 5. sırada yer almıştır (Tablo 2). 2

Kutu 1: Dünya Yatırım Beklentileri Anketi 2007-2009 Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD) tarafından 1995 yılından bu yana gerçekleştirilen Dünya Yatırım Beklentileri Anketi çalışması, çok uluslu şirketlerinin (ÇUŞ) üst düzey yöneticilerinin dünya ekonomisindeki uluslararası doğrudan yatırımlara ilişkin beklentilerini tespit etmeye yönelik detaylı bir çalışmadır. 2007-2009 dönemindeki uluslararası doğrudan yatırımlara ilişkin öngörüleri tespit etmek üzere gerçekleştirilen Dünya Yatırım Beklentileri Anketine göre söz konusu dönemde uluslararası doğrudan yatırım akımlarında ve ÇUŞ ların yatırım projelerinin sayısında bir artış olması beklenmektedir. Ankete katılan şirket yöneticilerinin %66 sı 2008 yılındaki doğrudan yatırımların 2007 yılına göre artış göstereceğini öngörmektedir. Bu beklentinin gerçekleşmesinin, kısa ve orta vadede sürdürülebilir büyümenin sağlanmasına, finansal kaynaklara erişimindeki kolaylıkların devam etmesine ve ortaya çıkması beklenen yeni yatırım fırsatlarına bağlı olduğu katılımcılar tarafından ifade edilmiştir. Anket sonuçlarına göre 2007-2009 döneminde planlanan doğrudan yatırımların hangi ülkede yapılacağını etkileyecek ilk 5 faktör sırasıyla, pazar büyüklüğü, iç pazarın büyüme hızı, bölgesel pazarlara giriş imkanı bulunması, istikrarlı yatırım ortamı ve nitelikli işgücüne erişim olarak öngörülmektedir. Bu belirleyici faktörlerden istikrarlı yatırım ortamı açısından en cazip bölgeler olarak Batı Avrupa ve Kuzey Amerika gösterilmiştir. Bununla birlikte kısmen uygulanan reform programlarına bağlı olarak geçtiğimiz birkaç yıl içerisinde yatırım ortamı ile ilgili olarak tüm ülke gruplarında gözle görülür iyileşmeler olduğu da katılımcılar tarafından ifade edilmiştir. Dünya Yatırım Beklentileri Anketi sonuçlarına göre Güney, Doğu ve Güney-Doğu Asya bölgesinin 2007-2009 yılları süresince ÇUŞ lar tarafından en çok tercih edilen bölgeler olacağı öngörülmektedir. Asya ülkelerini Kuzey Amerika ve AB-15 ülkelerinin takip edeceği tahmin edilmektedir. Ankete göre, Türkiye nin de içinde bulunduğu ve ağırlıklı olarak Orta Doğu ülkelerinden oluşan Batı Asya grubundaki ülkeler arasında ÇUŞ ların doğrudan yatırım için ilk tercihinin Türkiye olması beklenmektedir. Bu ülke grubunda 2007-2009 döneminde yapılacak doğrudan yatırımların en önemli 5 belirleyicisi sırasıyla, pazarın büyüklüğü, iç pazarın büyüme hızı, doğal kaynaklara erişim, sermaye piyasalarına erişim ve istikrarlı bir yatırım ortamının bulunması olarak tespit edilmiştir. Anketin son bölümünde ÇUŞ ların doğrudan yatırım yaparken tercih edecekleri piyasaya giriş şekillerine ilişkin beklentiler ortaya konmaktadır. ÇUŞ ların orijinlerine göre yatırım tipi tercihlerine bakıldığında Japonya ve Gelişmekte Olan Asya ülkelerinin Kuzey Amerika ve Avrupa ülkelerine göre yeni (greenfield) yatırımları daha çok tercih ettiği görülmektedir. Diğer taraftan anketi cevaplayan yöneticilerin ortalama %65 i ÇUŞ ların 2007-2009 döneminde yeni yatırım yapmayı tercih edeceklerini ifade etmişlerdir. Kaynak: UNCTAD, World Investment Prospects Survey, 2007-2009. 2006 yılında dünyada gerçekleşen UDY nin %84 ü gelişmiş ülkeler kaynaklıdır (Grafik 2). Söz konusu ülkeler arasında A.B.D. (216,6 milyar dolar), Fransa (115 milyar dolar) ve İspanya (89,7 milyar dolar) ilk 3 sırada yer almaktadır. Gelişmekte olan ülkeler ve geçiş ekonomilerinin yaptığı toplam 193 milyar dolarlık doğrudan yatırım içerisinde Hong Kong, Brezilya, Rusya ve 3

Çin önemli yere sahiptir. Türkiye ise 2006 yılında gerçekleştirdiği 0,9 milyar dolarlık doğrudan yatırım ile dünya genelinde 51. sırada yer almaktadır. Grafik 2: Yurt Dışı Uluslararası Doğrudan Yatırımın Ülke Gruplarına Göre Dağılımı 1200 UDY (milyar ABD doları) 1000 800 600 400 200 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Yıl Gelişmiş Ülkeler Gelişmekte Olan Ülkeler Kaynak: WIR 2007 2006 yılı itibari ile dünya toplam UDY stoğu 12 trilyon dolara ulaşmıştır. A.B.D. (1.789,1 milyar dolar) ve İngiltere (1.135,3 milyar dolar) en fazla yatırım stoğuna sahip ülkeler arasında ilk 2 sırayı almaktadır (Tablo 1). Tablo 1: En Fazla UDY Stoğu Olan İlk On Ülke ve Türkiye (2006) Sıra Ülke Yatırım Stoğu (milyar dolar) 1 A.B.D. 1.789,1 2 İngiltere 1.135,3 3 Fransa 782,8 4 Hong Kong (Çin) 769,0 5 Belçika 603,4 6 Almanya 502,4 7 Hollanda 451,5 8 İspanya 443,3 9 Kanada 385,2 10 İtalya 294,8 27 Türkiye 79,1 Kaynak: WIR, 2007 4

Gelişmekte olan ülkeler dünya toplam uluslararası yatırım stoğunun %26 sına sahiptir. Söz konusu ülkeler arasında Hong Kong (Çin), Çin ve Meksika ilk sıralarda; 79,1 milyar dolarlık doğrudan yatırım stoğu ile Türkiye dünya genelinde 27. sırada yer almaktadır. Birleşme ve Satınalma İşlemleri... 2005 yılı ile karşılaştırıldığında sınır ötesi birleşme ve satınalma işlemleri %23 lük bir artışla 880 milyar dolarlık bir hacme ulaşmış ve 2006 yılında UDY rakamlarında gözlenen artışta belirleyici olmuştur. 2005 yılında 141 olan değeri 1 milyar dolar ve üzerindeki birleşme ve satınalma işlemlerinin sayısı, 2006 yılında 172 olarak gerçekleşmiştir. 2006 yılı içerisinde, özel hisse fonlarının (private equity fund) birleşme ve satınalma işlemleri içerisindeki payında gözlenen artış, söz konusu işlemler açısından önemli bir eğilim olarak göze çarpmaktadır. Çelik sektöründe faaliyet gösteren, Hint orijinli, Hollanda merkezli Mittal in yine aynı sektörde faaliyet gösteren Lüksemburg menşeli Arcelor u 32,2 milyar dolar karşılığında satın alması 2006 yılında gerçekleşen en büyük birleşme ve satınalma işlemi olarak kayıtlara geçmiştir. Kutu 2: Deloitte 2007 Yılı Birleşme Satın Alma Raporu 2007 yılında yaşanan ABD kaynaklı tutsat (mortgage) krizi ve finansal piyasalardaki dalgalanmalara rağmen global birleşme ve satın alma işlemleri 4,5 trilyon dolarlık rekor seviyesine ulaşmıştır. Söz konusu tutar bir önceki yıla oranla %18 lik bir artışı ifade etmektedir. Özel yatırım fonlarının artan ilgisi, uygun finansman koşulları ve stratejik yatırımcıların birleşme ve genişleme aktiviteleri, 2007 yılındaki birleşme ve satın alma işlemleri açısından belirleyici faktörler olmuştur. 2007 yılının ilk 9 aylık döneminde gerçekleşen birleşme ve satın alma işlemlerinin hacim bazında %23,7 lik kısmı özel yatırım fonları kaynaklıdır. Finansal hizmetler sektörü toplam işlem hacminin %20 lik kısmını oluşturmakta ve sektörler arasında ilk sırada yer almaktadır. Enerji ve gayrimenkul sektörleri toplam %25 oranındaki işlem hacimleriyle finansal hizmetler sektörünün ardından ikinci ve üçüncü sıradadır. Avrupa (%40) ve ABD (%38), 2007 yılı ilk 9 aylık dönemde hacim bazında birleşme ve satın alma işlemlerinin yoğunlaştığı bölgeler olmuştur. Avrupa içinde İngiltere, Benelüks (Belçika, Hollanda ve Lüksemburg) ülkeleri ve İspanya birleşme ve satın alma işlemleri açısından öne çıkan ülkeler olmuştur. 2007 yılında olduğu gibi 2008 de de enerji, teknoloji ve finansal hizmetler sektörlerinin birleşme ve satın alma işlemleri açısından en aktif sektörler olması beklenmektedir. Not: 1) 2007 yılı ilk on aylık gerçekleşme rakamı olan 3,9 trilyon dolarlık tutar baz alınarak yapılan yıllık tahmin. Kaynak: Annual Turkish M&A Review 2007, Exciting Times for Turkish M&A, Deloitte, Ocak 2008 5

Kutu 3: Ernst&Young 2007 Yılı Birleşme Satın Alma Raporu Ernst&Young tarafından 2008 yılı Ocak ayı içerisinde açıklanan Birleşme ve Satın Alma İşlemleri 2007 Raporu na göre 2007 yılındaki birleşme ve satın alma işlemleri gerek işlem hacmi gerekse işlem sayısı açısından 2006 yılını geride bırakmıştır. 2007 yılında 182 adet işlem gerçekleşmiş (2006-154) ve bu işlemlerden 135 inin işlem değeri açıklanmıştır. Değeri açıklanan birleşme ve satın alma işlemlerinin toplamı 25,5 milyar dolar seviyesindedir (2006-18,3 milyar dolar). Değeri açıklanmayan işlemlerle ilgili tahminlerde dikkate alındığında 2007 yılındaki toplam işlem hacmi 26,7 milyar dolara ulaşmaktadır. 2007 yılında yabancı yatırımcılar tarafından gerçekleştirilen birleşme ve satın alma işlemlerinin toplam değeri 16,9 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir (2006-16,6 milyar dolar). Söz konusu tutar yabancıların toplam işlem hacmi içindeki payının %66 seviyesinde gerçekleştiğini ifade etmektedir. İşlem sayısı göz önüne alındığında 2007 yılındaki toplam 182 adet işlemin 92 sinin yabancı yatırımcılar tarafından gerçekleştirildiği görülmektedir (2006-83/154). Yabancı yatırımcılar detaylı olarak incelendiğinde işlem adedi bazında 14 işlem ile ilk sırada yer alan ABD yi, Hollanda 12 ve Almanya 11 işlem ile takip etmektedir. İşlem hacmi açısından ise Hollanda 3,7 milyar dolar ile ilk sırada yer almaktadır. Almanya (2,4 milyar dolar) ve ABD (1,6 milyar dolar) 2007 yılındaki diğer önemli yatırımcılar olarak göze çarpmaktadır. Raporda öne çıkan bir başka önemli nokta son yıllarda, dünyadaki trende paralel olarak, özel sermaye fonlarının Türkiye deki işlemler içerisinde giderek artan paylarıdır. 2007 yılında özel sermaye fonları açıklanan toplam işlem hacminin %7 si tutarında işlem gerçekleştirmiştir. ABD menşeli özel sermaye fonu Kohlberg Kravis Roberts & Co. nun (KKR) UN Ro-Ro nun %97,6 hissesini 1.284 milyon dolar karşılığında satın alması 2007 yılı içerisinde özel sermaye fonlarının gerçekleştirdiği en büyük işlem olmuştur. Finansal hizmetler, enerji, gıda ve içecek ve gayrimenkul sektörleri 2007 yılında birleşme ve satın alma işlemlerinin sayısal bazda en fazla yoğunlaştığı sektörler olmuştur. Finansal hizmetler sektöründe Oyakbank-ING Bank (Hollanda) ve Türkiye Finans Katılım Bankası-The National Commercial Bank (Suudi Arabistan) işlemleri en önemli satın alma işlemleri olarak göze çarpmaktadır. Enerji sektöründe Enerjisa- Verbund (Avusturya), gıda ve içecek sektöründe Intergum-Cadbury Schweppes (İngiltere) ve gayrimenkul sektöründe Cevahir Alışveriş Merkezi-St. Martins (Kuveyt) işlemleri öne çıkan satın alma işlemleri olmuştur. Raporda, sağlanan ekonomik istikrar ortamının etkisiyle 2008 yılında da birleşme ve satın alma işlemlerinin hız kaybetmeden süreceği öngörülmektedir. Bankacılık, enerji, ulaşım ve perakende sektörlerinin 2008 yılının gözde sektörleri olacağı beklenmektedir. Özellikle Körfez bölgesi yatırımcıları ve özel sermaye fonlarının 2008 yılı içerisinde gerçekleşecek işlemler içerisinde ön plana çıkacağı öngörülmektedir. Kaynak: Birleşme ve Satın Alma İşlemleri 2007 Raporu, Ernst&Young, Ocak 2008 6

2007 Yılı Uluslararası Doğrudan Yatırım Gerçekleşmelerine İlişkin Beklentiler 2007 yılı ve takip eden dönemde UDY deki artış eğiliminin devam etmesi beklenmektedir 2. Nitekim, 2007 yılının ilk yarısında dünya genelinde gerçekleşen sınır ötesi birleşme ve satınalma işlemlerinin toplam değerinin 2006 nın aynı periyoduna oranla %54 oranında artış göstermesi bu görüşü destekler niteliktedir. Öte yandan, küresel cari hesap dengesizlikleri ve kur etkileri, petrol fiyatlarında dalgalanma, finansal piyasalarda muhtemel bir daralma, korumacı/kısıtlayıcı düzenlemelerin artması ve terörizm ve savaş riskleri gibi faktörler artış eğilimini etkileyebilecek faktörler olarak sıralanmaktadır. 2 Dünya toplam UDY rakamları UNCTAD tarafından tüm ülkelerden tek tek toplanarak hesaplanmaktadır. Bu verilerin her ülke için kesinleşmesi ve bu verilerin UNCTAD a bildirilmesi uzun zaman almaktadır. Dolayısıyla, 2007 dünya toplam UDY rakamı henüz kesinleşmemiştir. 7

Tablo 2: En Fazla UDY Çeken On Ülke ve Türkiye 2003-2006 (milyar dolar) 2003 2004 Sıra Ülke UDY Sıra Ülke UDY 1 Çin 53,5 1 ABD 135,8 2 ABD 53,1 2 Çin 60,6 3 Fransa 42,5 3 İngiltere 56,0 4 Belçika 33,5 4 Belçika 43,6 5 Almanya 32,4 5 Avustralya 36,0 6 İspanya 25,8 6 Hong Kong 34,0 7 İrlanda 22,8 7 Fransa 32,6 8 Hollanda 21,0 8 Bermuda 25,5 9 İngiltere 16,8 9 İspanya 24,8 10 İsviçre 16,5 10 Meksika 22,4 53 Türkiye 1,8 38 Türkiye 2,9 Dünya Dünya 564,1 Toplamı Toplamı 742,1 2005 2006 Sıra Ülke UDY Sıra Ülke UDY 1 İngiltere 193,7 1 ABD 175,4 2 ABD 101,0 2 İngiltere 139,5 3 Fransa 81,1 3 Fransa 81,1 4 Çin 72,4 4 Belçika 72,0 5 Hollanda 41,6 5 Çin 69,5 6 Almanya 35,9 6 Kanada 69,0 7 Belçika 33,9 7 Hong Kong 42,9 8 Hong Kong 33,6 8 Almanya 42,9 9 Kanada 28,9 9 İtalya 39,2 10 İspanya 25,0 10 Lüksemburg 29,3 23 Türkiye 9,8 16 Türkiye 20,1 Dünya Toplamı 945,8 Dünya Toplamı 1.305,6 Kaynak: World Investment Report 2007 Transnational Corporations, Extractive Industries and Development, UNCTAD 8

1.2. Türkiye de Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişi 1.2.1. Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişi Bileşenleri 3 Son dönemde yakalanan makroekonomik istikrar, AB tam üyelik sürecinin olumlu etkisi ve yatırım ortamının iyileştirilmesine yönelik çalışmalar Türkiye yi uluslararası yatırımcılar tarafından tercih edilen bir yatırım yeri konumuna getirmiştir. 2004 yılında yaklaşık 2,9 milyar dolar seviyesinde olan UDY tutarı, takip eden 3 yıllık dönemde rekor seviyelere ulaşmıştır. 2007 yılı içerisinde gerçekleşen 21,9 milyar dolarlık yatırım girişi Türkiye için tarihi rekor seviyesini oluşturmaktadır. Milyon ABD Doları 24.000 22.000 20.000 Grafik 3: 1995 2007 Döneminde Türkiye de Uluslararası Doğrudan Yatırımlar 19.918 21.873 18.000 16.000 14.000 12.000 10.000 10.029 8.000 6.000 4.000 2.000 0 3.352 2.885 885 722 805 940 783 982 1.133 1.752 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Kaynak:TCMB 3 Uluslararası doğrudan yatırım girişi, 4875 sayılı Doğrudan Yabancı Yatırımlar Kanunu na göre Türkiye de faaliyette bulunan şirketlerin yurt dışından yaptıkları, TCMB ödemeler dengesi istatistiklerinde sermaye ve diğer sermaye olarak sınıflandırılan kalemlere ilişkin transferlerin net tutarı ile yabancıların gayrimenkul edinimlerine istinaden transfer edilen tutarı içermektedir. 9

Tablo 3: 1995 2007 Döneminde UDY ve Bileşenlere Göre Dağılımı 4 (milyon dolar) 1995-2001 (Birikimli) 2002 2003 2004 2005 2006 2007 UDY Toplam 8.469 1.133 1.752 2.885 10.029 19.918 21.873 Doğrudan Yabancı Sermaye 8.469 1.133 754 1.542 8.188 16.996 18.921 Sermaye (Net) 8.469 617 605 987 8.056 16.882 18.324 Giriş 9.547 622 613 1.087 8.457 17.539 19.094 Çıkış -1.078-5 -8-100 -401-657 -770 Yeniden Yatırımda Kullanılan Kazançlar - - 132 204 81 106 96 a Diğer Sermaye b - 516 17 351 51 8 501 Gayrimenkul (Net) - - 998 1.343 1.841 2.922 2.952 Kaynak:TCMB a)tahmin b)uluslararası sermayeli şirketlerin yabancı ortaklarından aldığı kredi 2007 yılında Türkiye de gerçekleşen 21,9 milyar dolar düzeyinde toplam UDY nin, 18,9 milyar dolarlık kısmı sermaye bileşeni, 3 milyar dolarlık kısmı ise yurt dışında yerleşik gerçek ve tüzel kişilerin Türkiye deki gayrimenkul alımlarından oluşmaktadır. Akbank ın %20 oranında hissesinin Citibank tarafından alınmasına istinaden ödenen 3.140 milyon dolarlık tutar 2007 yılındaki en büyük UDY girişi olmuştur. Oyakbank ve Finansbank için ödenen tutarlarla beraber en büyük 3 yatırım girişi bankacılık sektöründe gerçekleşmiştir (Tablo 4). Tablo 4: 2007 Yılında En Büyük Beş UDY Girişi a Satın Alınan Şirket Satın Alan Şirket Satın Alan Şirketin Ülkesi Satın Alınan Hisse Oranı (%) Uluslararası Doğrudan Yatırım (Milyon Dolar) Akbank Citibank A.B.D. 20,0 3.140 Oyakbank ING Bank Hollanda 100,0 2.735 Finansbank Nat. Bank of Greece Yunanistan 80,4 2.253 b Yibitaş Lafarge Cimpor Portekiz 100,0 710 Eczacıbaşı İlaç Zentiva N.V. Hollanda c 75,0 618 Toplam 9.456 Kaynak: Hazine Müsteşarlığı,TCMB a) 2007 yılında gerçekleşen nakit UDY girişlerine göre. b) Borsadan çağrı yoluyla satın alınan hisselere istinaden ödenen tutar. c) Zentiva Çek Cumhuriyeti menşeli bir şirket olmasına rağmen Eczacıbaşı İlaç için ödediği tutar Hollanda üzerinden transfer edilmiş ve ödemeler dengesine bu şekilde yansımıştır. 4 Raporda, TCMB tarafından 2008 yılı Şubat ayı içerisinde yayımlanan ödemeler dengesinde yer alan 2007 yılı verileri kullanılmıştır. TCMB tarafından yayımlanan geçmiş yıllara ilişkin ödemeler dengesi verileri, gerekli oldukça geriye dönük olarak revize edilmektedir. 10

1.2.2. Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişlerinin Sektörlere Göre Dağılımı 2007 yılında UDY nin %81,4 ü; Mali Aracı Kuruluşların Faaliyetleri (%59,5) ile İmalat (%21,9) sektörlerinde gerçekleşmiştir (Tablo 5). Tablo 5: Sektörlere Göre UDY Girişleri - 2007 (Milyon Dolar) Sıra Sektör Sermaye Yüzde (%) 1 Mali Aracı Kuruluşların Faaliyetleri 11.409 59,5 2 İmalat 4.199 21,9 3 Ulaştırma, Depolama ve Haberleşme 1.119 5,8 4 Gayrimenkul, Kiralama ve İş Faaliyetleri 905 4,7 5 Elektrik, Gaz, Buhar ve Sıcak Su Üretimi ve Dağıtımı 555 2,9 6 Madencilik ve Taşocakçılığı 341 1,8 7 İnşaat 260 1,4 8 Toptan ve Perakende Ticaret 181 0,9 9 Sağlık İşleri ve Sosyal Hizmetler 178 0,9 10 Oteller ve Lokantalar 26 0,1 Diğer 17 0,1 Toplam 19.190 100,0 Kaynak: TCMB Finans sektörü gerek Türkiye gerekse dünyada en çok UDY çeken sektör olma özelliğini korumaktadır. Nitekim, UNCTAD tarafından açıklanan 2003-2005 dönemi sektörlere göre dünya toplam UDY girişleri içerisinde, 127,3 milyar dolarlık yatırımla finans sektörü ve 124,9 milyar dolarlık yatırımla iş faaliyetleri 5 sektörü ilk iki sırada yer almaktadır. Madencilik ve taşocaklığı sektörü 88,6 milyar dolar tutarındaki yatırımla ilk iki sektörü takip etmektedir 6. 5 NACE faaliyet sınıflamasına göre iş faaliyetleri sektöründe, hukuk, mali müşavirlik, muhasebe, hesap uzmanlığı ve vergi danışmanlığı, iş ve yönetim danışmanlığı ile piyasa ve kamuoyu araştırma faaliyetleri; holdingler; mimarlık, mühendislik ve ilgili teknik danışmanlık faaliyetleri; teknik test ve analiz faaliyetleri; reklam hizmetleri; işe girecek kişilerin seçimi ve yerleştirilmesi faaliyetleri; soruşturma ve güvenlik faaliyetleri; bina temizleme faaliyetleri (endüstriyel amaçlı temizlik) ve başka yerde sınıflandırılmamış, çeşitli iş faaliyetleri alt sektörleri yer almaktadır. 6 UNCTAD, World Investment Report 2007 11

1.2.3. Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişlerinin Ülkelere Göre Dağılımı Tablo 6: Ülkelere Göre UDY Girişleri 2006-2007 (Milyon Dolar) 2006 2007 Sıra Ülke Sermaye Yüzde Pay (%) Sıra Ülke Sermaye Yüzde Pay (%) 1 Hollanda 5.069 28,7 1 Hollanda 5.682 29,6 2 Belçika 3.435 19,5 2 A.B.D. 4.206 21,9 3 Yunanistan 2.791 15,8 3 Yunanistan 2.263 11,8 4 B.A.E. 1.548 8,8 4 Almanya 1.004 5,2 5 Avusturya 1.108 6,3 5 Portekiz 701 3,7 6 A.B.D. 848 4,8 6 İngiltere 688 3,6 7 Ingiltere 628 3,6 7 Kazakistan 613 3,2 8 Fransa 439 2,5 8 İspanya 588 3,1 9 Almanya 357 2,0 9 Lüksemburg 586 3,1 10 Lüksemburg 251 1,4 10 Brezilya 466 2,4 Diğer 1.171 6,6 Diğer 2.393 12,5 Toplam 17.645 100,0 Toplam 19.190 100,0 Kaynak: TCMB 2007 yılı içerisinde gerçekleşen nakit sermaye girişinin %66,1 i (12,7 milyar dolar) AB ülkeleri, %21,9 u (4,2 milyar dolar) A.B.D. kaynaklıdır. Söz konusu oranlar 2006 yılı için sırasıyla %82,1 (14,5 milyar dolar) ve %4,8 (0,8 milyar dolar) olarak gerçekleşmiştir. 2007 yılı UDY girişlerinde orijin ülke bazında ilk 3 sırayı Hollanda (%29,6), A.B.D. (%21,9) ve Yunanistan (%11,8) almıştır. Oyakbank ın tamamı için ING Bank ve Garanti Sigorta&Emeklilik hisseleri için Eureko tarafından transfer edilen tutarlar Hollanda nın ilk sırada yer almasında önemli rol oynamıştır. Citigroup tarafından Akbank için ödenen sermaye A.B.D. nin, National Bank of Greece tarafından Finansbank için ödenen tutar ise Yunanistan ın üst sıralarda yer almasında belirleyici olmuştur. 12

1.2.4. Özelleştirme Uygulamalarında Uluslararası Doğrudan Yatırım 7 Özelleştirme işlemlerine istinaden 2007 yılı ödemeler dengesine yansıyan bir uluslararası sermaye girişi bulunmamaktadır. 2007 yılı Mart ayı içerisinde Türk Telekom'un %55 hissesinin satış bedelinden geriye kalan taksitler ve tahakkuk eden faizlerinin erken ödemesi olarak Hazine'ye ödenen 4,31 milyar dolarlık tutar, Ojer Telekomünikasyon A.Ş. tarafından çeşitli bankalardan oluşan bir konsorsiyumdan sağlanan sendikasyon kredisi ile karşılanmıştır. Söz konusu sermaye girişi TCMB tarafından Mart ayı içerisinde ödemeler dengesine kredi olarak kaydedilmiştir. Tablo 7: Özelleştirme ve UDY (Milyon ABD Doları) Yıl Özelleştirme Tutarı Özelleştirme Yoluyla Türkiye'yeGelen UDY 2000 a 3.302 585 2001 a 2.579 2.369 2002 537-2003 187-2004 1.283 49 2005 8.222 1.500 2006 8.095 1.768 2007 4.230 - Toplam 28.435 6.271 Kaynak: Özelleştirme İdaresi Başkanlığı, TCMB a) GSM operatörü lisans bedeli dahil 1.2.5. Birleşme ve Satın Alma İşlemlerinde Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Sınır ötesi birleşme ve satın alma işlemleri son dönemde gerek dünya ekonomisinde, gerekse de Türkiye ekonomisinde gerçekleşen UDY girişleri içerisinde önemli bir paya sahiptir. 2006 yılında dünya genelinde gerçekleşen sınır ötesi birleşme ve satın alma işlemlerinin toplam tutarı 880 milyar dolar, dünyadaki toplam UDY tutarı ise 1.306 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Dünya ekonomisindeki sınır ötesi birleşme ve satın alma işlemlerinin toplam değerinin gerçekleşen toplam UDY tutarına oranı %67,4 olmuştur 8. Söz konusu oran, Türkiye de 2007 yılında yaklaşık %64 olmuştur. 7 2007 yılında Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu portföyündeki şirketlerin uluslararası sermayeli şirketlere satışı bu bölüme dahil edilmemiştir. 8 WIR 2007, UNCTAD 13

2007 yılı içerisinde ödemeler dengesine UDY olarak yansıyan birleşme ve satın alma işlemleri toplamı yaklaşık 14,0 milyar dolar seviyesindedir. Ödemeleri 2007 sonu itibarıyla gerçekleşmemiş işlemlere ilişkin sermaye girişlerinin, 2008 ve izleyen yıllarda ödemeler dengesine yansıması beklenmektedir. Türkiye de de 2007 yılında büyük ölçekli sınır ötesi birleşme ve satın alma işlemlerine istinaden gerçekleşen UDY girişlerinin yaklaşık %71 i finans sektöründedir. 1.2.6. Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişlerinin İl Bazında Dağılımı İstanbul %89,2 lik payla 2007 yılında en çok UDY çeken il olmuştur. Ankara %3,16 lık payla İstanbul u takip etmektedir. Tablo 8: İllere Göre UDY Girişleri 2007 (Milyon Dolar) İller UDY Yüzde İstanbul 17.033,9 89,21 Ankara 603,8 3,16 Kocaeli 463,0 2,42 Bursa 424,4 2,22 İzmir 292,6 1,53 Hatay 100,1 0,52 Denizli 54,7 0,29 Mersin 51,5 0,27 Tekirdağ 19,7 0,10 Antalya 19,1 0,10 Uşak 6,9 0,04 Manisa 4,7 0,02 Adana 4,0 0,02 Karaman 3,5 0,02 Kırklareli 3,4 0,02 Muğla 3,3 0,02 Konya 1,9 0,01 Iğdır 1,0 0,01 Diğer 2,6 0,01 Toplam 19.094,0 a 100,00 Kaynak: Hazine Müsteşarlğı a)tcmb nin yeniden yatırımda kullanılan kazançlar için yaptığı tahmin hariç tutulmuştur. UDY ile ilgili şirket ve yatırım projesi sayısı gibi diğer göstergeler, UDY girişine kıyasla Türkiye genelinde il bazında daha dengeli bir dağılım göstermektedir. Uluslararası sermayeli 14

şirketlerin merkezlerinin çoğunlukla büyük illerde kayıtlı olması sebebiyle UDY girişleri büyük şehirlerde yoğunlaşmış görünmektedir. 15

16 Harita 1: İllere Göre Uluslararası Doğrudan Yatırım Girişleri 2007

1.3. Türkiye de Uluslararası Sermayeli Şirket Sayıları 2007 yılı sonu itibarıyla Türkiye de 18.308 adet uluslararası sermayeli şirket faaliyette bulunmaktadır. Bu şirketlerin 14.943 adedi uluslararası sermayeli şirket ve şube kuruluşu, 3.365 adedi ise yerli sermayeli şirketlere yapılan uluslararası sermaye iştirakidir (Tablo 9). Tablo 9: Yıllar İtibariyle Kuruluş Türlerine Göre Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sayısı Yıl Yeni İştirak Şube Toplam 1954-1999 ( Birikimli ) 3.357 550 143 4.050 2000 305 115 17 437 2001 320 114 28 462 2002 354 113 22 489 2003 851 208 32 1.091 2004 1.515 460 64 2.039 2005 2.191 501 58 2.750 2006 2.571 653 64 3.288 2007 2.991 651 60 3.702 Genel Toplam 14.455 3.365 488 18.308 Geçici Veriler, Kaynak : Hazine Müsteşarlığı 2007 yılı sonu itibarıyla Türkiye de 18.308 adet uluslararası sermayeli şirket faaliyette bulunmakta olup, 2004 yılından itibaren uluslararası sermayeli şirket sayısı ortalama %22,4 lük artış göstermiştir. 17

Grafik 4: Kuruluş Türlerine Göre Uluslararası Sermayeli Şirketler (2002-2007) 4000 3500 3000 2500 Adet 2000 1500 1000 500 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Yeni İştirak Şube Geçici Veriler, Kaynak : Hazine Müsteşarlığı 2002-2007 yılları arasında Türkiye de faaliyette bulunan uluslararası sermayeli şirketlerin, başta toptan ve perakende ticaret olmak üzere, gayrimenkul kiralama ve iş faaliyetleri ile imalat sanayi sektörlerinde faaliyette bulundukları görülmektedir. Grafik 5: Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Kuruluş Türlerine Göre Sektörel Dağılımı (2002-2007) Adet 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 Yeni İştirak Yeni İştirak Yeni İştirak Yeni İştirak Yeni İştirak Yeni İştirak Yeni İştirak Diğer Toplumsal, Sosyal ve Kişisel Hizmet Gayrimenkul, Kiralama ve İş Faaliyetleri İmalat Sanayii İnşaat Oteller ve Lokantalar Toptan ve Ulaştırma, Perakende Haberleşme ve Ticaret, Motorlu Depolama Taşıt,Motosiklet, Hizmetleri 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Geçici Veriler, Kaynak : Hazine Müsteşarlığı 18

Kutu 4: Diğer Ülkelerdeki Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sayısı Ülkelerin yasal düzenlemelerinde yer alan tanımların farklı olması nedeniyle şirket sayıları da farklılık göstermektedir. Ancak şirket sayıları, ülkelerin uluslararası doğrudan yatırım girişi ile birlikte ele alındığında veriye dayalı değerlendirmelerde önemli ölçüde katkı sağlamaktadır. Tablo 10: Diğer Ülkelerdeki Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sayısı Ülke Yıl Uluslararası Sermayeli Şirket Sayısı (Adet) A.B.D. 2002 24.607 Almanya 2005-2006* 9.193-22.000* Belçika 2003 2.341 Çek Cumhuriyeti 1999 53.775 Çin 2005 280.000 Fransa 2002-2006* 10.713-20.000* Hollanda 2006 12.993 İngiltere 2005 13.667 İsviçre 2006 5.869 İspanya 2006 9.255 İtalya 2005 7.181 Japonya 2005 4.500 Kanada 1999 3.725 Türkiye 2007 18.308** Kaynak : World Investment Report-2007; www.invest-in-france.org; www.invest-in-germany.de; www.czechinvest.org/en/why-invest-in-the-czech-republic; www.interes.org * İlgili ülkelerin web sitelerinden alınmıştır. **Geçici Veriler 19

Tablo 11: UDY Girişleri ile Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sayısı Uluslararası Sermayeli Şirket Sayısı (Adet) UDY Girişi (Milyon dolar) Uluslararası Sermayeli Şirket Sayısındaki % Değişim UDY Girişindeki % Değişim 1954-1999 4.050 9.660 -- -- 2000 437 982 -- -- 2001 462 3.352 5,7 241,3 2002 489 1.133 5,8-66,2 2003 1.091 1.752 123,1 54,6 2004 2.039 2.885 86,9 64,7 2005 2.750 10.029 34,9 247,6 2006 3.288 19.918 19,6 98,6 2007 3.702 21.873 12,6 9,8 Toplam 18.308 71.584 -- -- Geçici Veriler Kaynak : T.C.Merkez Bankası, Hazine Müsteşarlığı 2007 yılında Türkiye de 3.051 adet uluslararası sermayeli şirket ve şube kurulmuş olup, 651 adet yerli sermayeli şirkete de uluslararası sermaye iştiraki gerçekleşmiştir (Tablo 12). 2006 yılında ise 2.635 adet uluslararası sermayeli şirket ve şube kurulmuş, 653 adet yerli sermayeli şirkete uluslararası sermaye iştiraki gerçekleşmiştir. 20

Kutu 5: Piyasaya Giriş Şekli Olarak Yeni (Greenfield) Yatırımlar a Piyasaya giriş yöntemi, bir yatırımcının ürettiği mal veya sunduğu hizmet ile birlikte teknoloji, insan kaynakları, işletmecilik kapasitesi ve benzeri diğer kaynaklarıyla yabancı bir ülke piyasasına girişini mümkün kılan organizasyonel düzenlemeyi ifade etmektedirb. Yatırımcıların, yabancı bir ülke piyasasına girerken söz konusu organizasyonel düzenleme ile ilgili olarak kritik önemi bulunan iki konuda karar vermesi gerekmektedir: 1. Kontrol düzeyi (sahiplik) 2. Piyasaya giriş şekli (yeni bir düzenin kurulması veya mevcut kurulu bir iş düzeninin satın alınması). Yatırımcılar açısından ihtiyaç duyulan kontrol gücünün düzeyi, farklı ölçülerde kontrol imkanı sağlayan sermayeye dayalı (equity) piyasaya giriş yöntemleri ile son derece sınırlı kontrol imkanı sağlayan sermayesiz (non-equity) piyasaya giriş yöntemleri arasında bir seçim yapılmasını gerektirmektedir. Sermayesiz piyasaya giriş yöntemleri, piyasaya giren yatırımcının yürütülen operasyon üzerindeki kontrol düzeyinin çok sınırlı olduğu; ihracat, lisans sözleşmesi, imtiyaz verme (franchising) ve stratejik ortaklık gibi sermaye koymayı gerektirmeyen giriş yöntemleridir. Diğer taraftan, sermayeye dayalı giriş yöntemleri yatırımcı açısından hem büyümeyi ifade etmekte; hem de söz konusu yeni operasyonla ilgili olarak değişen ölçülerde kontrol imkanı ve kaynak sağlama yükümlülüğü içermektedir. Yeni bir piyasaya girişin sağlayacağı büyüme, yatırımcının kendi bünyesindeki kaynaklar ile dış kaynakların çok çeşitli şekillerde biraraya getirilerek kullanılması ile mümkün olmaktadır. Sermayeye dayalı piyasaya giriş yönteminde yatırımcı tarafından sağlanan kaynaklardan birini oluşturan sermaye miktarı, kısmi veya tam sahiplik şeklinde gerçekleşen kontrol düzeyini de belirlemektedir. Yatırımcının optimal bir piyasaya giriş operasyonu için, kontrol düzeyi açısından belirleyici olan sermayeyi de içeren; Yatırımın stratejik hedefi bakımından gerekli kaynaklar, Yatırımcının sahip olduğu kaynaklar, Girilen piyasadaki yerel şirketlerin sahip olduğu kaynaklar, Girilen piyasadan sağlanacak çeşitli girdiler gibi farklı nitelikteki kaynakları biraraya getirerek uyumlu halde çalışmalarını sağlaması gerekmektedir. Yatırımcıların sermayeye dayalı piyasaya girişte, söz konusu kaynakları hangi ölçüde ve ne şekilde kullanacağına bağlı olarak piyasaya giriş operasyonunu temel anlamda iki farklı şekilde gerçekleştirmeleri mümkündür. Buna göre yatırımcılar; a) Hazine Uzman Yardımcısı Serenay Hengirmen in, Mart 2008 tarihli kurum içi çalışma raporundan derlenmiştir. b) Root, F.R. (1994) Entry Strategies for International Markets. San Fransisco CA: Jossey-Bass 21

Kutu 5 (Devam) Yeni yatırım olarak isimlendirilen tam veya kısmi sahiplik kontrol düzeyiyle sıfırdan yeni bir iş teşekkülü oluşturulması Satınalma yatırımı olarak tanımlanan mevcut bir şirketin hisselerinin kısmen veya tamamen satın alınması seçeneklerinden birini tercih ederek piyasaya girişlerini gerçekleştirebilirler. Her iki piyasaya giriş şekli de farklı kontrol (sahiplik) düzeylerinde gerçekleştirilebilmektedir. Bu iki temel piyasaya giriş şeklinin yanısıra, 1990 ların sonunda Meyer ve Estrin in yeni bir piyasaya giren şirketler üzerinde gerçekleştirdikleri çalışmalar sonucunda satınalma yatırımının bir türevi olarak literatüre kazandırdıkları yeniden yapılandırma amaçlı satınalma yatırımlarını (brownfield) da ayrı bir kategori olarak değerlendirmek mümkündür.c Satınalma yatırımıyla piyasaya girişin gerçekleştiği bu tür operasyonlarda, satın alınan şirketin kaynaklarından ziyade yatırımcının kaynakları kullanılarak satın alınan şirketin hizmet kalitesi, yönetim anlayışı, iş süreçleri, üretim tesisi, insan kaynakları, pazarlama ve satış politikası, ürün gamı vb. karakteristik unsurlarının önceden belirlenmiş bir strateji çerçevesinde yeniden yapılandırılmasına dayalı bir değişim süreci yaşanmaktadır. Yeni (Greenfield) Yatırımlar Yeni yatırım, piyasaya girişte tam veya kısmi sahiplikle tamamen sıfırdan yeni bir iş teşekkülü oluşturulmasını hedefleyen yatırım şekli olarak tanımlanmaktadır. Yeni yatırım farklı çalışmalarda, içsel geliştirmeler (internal developments), doğrudan girişler (direct entries), yeni girişimler (new ventures), başlangıç girişleri (de novo entries) ve başlangıçlar (start-ups) olarak da isimlendirilmiştir. OECD, yeni yatırımları Latince de sıfırdan oluşturmak anlamına gelen ex nihilo yatırımlar olarak adlandırmaktadır. UNCTAD tarafından yayımlanan Dünya Yatırım Raporu na göre; yeni yatırımlar hem sıfırdan bir düzenin kurulmasını gerektiren yatırımları, hem de mevcut bir yatırımın büyütülmesi için yapılan ek yatırımları kapsamaktadır. Eurostat yıllık raporunda ise yeni yatırım, uluslararası yatırımcılar tarafından üretime yönelik varlıkların oluşturulması olarak tanımlanmıştır. Uluslararası kuruluşların yeni yatırım tanımlamaları önemli ölçüde benzerlik göstermekle birlikte; ülkelerin, gelen uluslararası doğrudan yatırımlar içinde yeni yatırımları sınıflandırmalarına ve ülkeler arası kıyaslamalar yapılmasına imkan veren standart ölçütlerden bahsetmek pek mümkün değildir. Bu nedenle yeni yatırımlarla ilgili kıyaslanabilir nitelikte ülke verileri de bulunmamaktadır. c) Klaus Meyer- Saul Estrin Entry Mode Choice in Emerging Markets: Greenfield, Acquisition, and Brownfield CEES Working Paper No. 18 February 1998 22

Kutu 5 (Devam) Özellikle 2000 li yılların başına kadar Türkiye de uluslararası doğrudan yatırımlara yönelik değerlendirmelerde vurgu, daha çok bu yatırımların yıllık giriş tutarı üzerinde yoğunlaşmıştır. Yatırım girişlerinin tutarına ilişkin beklentilerin özellikle 2004 yılından itibaren hızlı bir artışla önemli ölçüde karşılanması ile birlikte, bu değerlendirmelerde piyasaya giriş şekli olarak yeni yatırımlar ön plana çıkmaya başlamıştır. Türkiye deki uluslararası doğrudan yatırım rejimi, uluslararası yatırımcıların sermayeye dayalı piyasaya giriş yöntemini tespit etmek bakımından yeni şirket ve şube kuruluşu ile mevcut bir şirkete iştirak olmak üzere asgari düzeyde yeterli sayılabilecek bir sınıflandırma yaklaşımına sahiptir. Ancak, bu kapsamdaki kayıtları içeren Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Veri Sistemi nde yeni yatırımları ayırabilen bir sınıflandırma ölçütü bulunmamaktadır. Diğer taraftan, yeni yatırım tanımlamaları dikkate alındığında, yeni şirket ve şube kuruluşlarını tüm sektörlerdeki yeni yatırımların bir ölçüsü olarak değerlendiren bir yaklaşım geliştirilmesi mümkün görünmektedir. Bu yaklaşımla, 2002-2006 döneminde Uluslararası Doğrudan Yatırımlar Veri Sistemi ne giren 9.713 uluslararası sermayeli şirket arasında yatırımcı davranış kalıbı tespiti bakımından yeterli niteliklere sahip olmadığı düşünülen oldukça küçük ölçekli ve kurumsallaşmamış yatırımcı faaliyetleri çıkarılarak, bu tür bir analiz için uygun nitelikte olan 1.801 adet şirkete ait bilgiler, yatırımcıların tercih ettiği piyasa giriş şekilleri açısından incelenmiştir. 23

Kutu 5 (Devam) Grafik 6: Seçilen Grupta Piyasaya Giriş Şekillerinin Yıllık Dağılımı (2002-2006) 600 500 400 Adet 300 200 100 0 2002 2003 2004 2005 2006 Yeni İştirak Şube Geçici Veriler, Kaynak : Hazine Müsteşarlığı 2002-2006 yılları arasında analiz edilen grupta, yeni yatırımların basit bir ölçüsü olarak kabul edilen yeni şirket ve şube kuruluşlarının payı %74-%81 aralığında seyretmiştir. Grafik 7: Seçilen Grupta Piyasaya Giriş Şekillerinin Yıllar İtibarıyla Sektörel Dağılımı (2002-2006) 400 350 300 250 Adet 200 150 100 50 0 Yeni İştirak Yeni İştirak Yeni İştirak Yeni İştirak Yeni İştirak Yeni İştirak Yeni İştirak Yeni İştirak Gayrimenkul, Kiralama ve İş Faaliyetleri İmalat Sanayii İnşaat Madencilik ve Taşocakçılığı Mali Aracı Kuruluşların Faaliyetleri Oteller ve Lokantalar Toptan ve Ulaştırma, Perakende Haberleşme ve Ticaret, Motorlu Depolama Taşıt,Motosiklet, Hizmetleri 2002 2003 2004 2005 2006 Geçici Veriler, Kaynak : Hazine Müsteşarlığı 24

Kutu 5 (Devam) Analiz edilen seçilmiş grupta yatırımcıların tercih ettiği piyasaya giriş yöntemlerinin sektörel dağılımı, toptan ve perakende ticaret, motorlu taşıt, motosiklet, kişisel ve ev eşyalarının onarımı ile imalat sektörü faaliyetlerinde yeni kuruluşların yoğunlaştığını göstermektedir. Grafik 8: Seçilen Grupta Piyasaya Giriş Şekillerinin Ülke Gruplarına Göre Dağılımı (2002-2006) 400 350 300 250 Adet 200 150 100 50 0 Yeni 2002 İştirak Yeni 2003 İştirak Yeni 2004 İştirak Yeni 2005 İştirak Yeni 2006 Amerika Avrupa Doğu Asya&Pasifik Güney Asya Orta Asya Latin Amerika&Karayip Orta Doğu&Kuzey Afrika Sub-Saharan Afrika Diğer İştirak Geçici Veriler, Kaynak : Hazine Müsteşarlığı Yine seçilen grupta, ülke gruplarına göre piyasaya giriş şekilleri incelendiğinde, Avrupa lı yatırımcıların yeni şirket kuruluşlarında 2002-2006 yıllarında ortalama %65-%72 aralığında bir paya sahip olduğu görülmektedir. Özellikle Avrupa dan gelen yatırımcıların, coğrafi olarak merkezlerine oldukça yakın olan, hızlı büyüme potansiyeli ve işleyen bir piyasaya sahip bulunan Türkiye ye yatırım yaparken transfer edilebilen kaynaklarının avantajını değerlendirerek yeni yatırım şeklinde piyasaya girişi tercih ettikleri gözlenmektedir. Ayrıca, marka gücü yüksek olan, yönetim tecrübesini, know-how ını, organizasyon kültürünü vb. değerlerini önemli bir rekabet gücü unsuru olarak gören -özellikle aile şirketleri ve Ar-Ge yoğun- yatırımcılar piyasaya girişlerinde yeni yatırım şeklini daha elverişli bulmaktadırlar. 25

Tablo 12: Kuruluş Türlerine Göre Uluslararası Sermayeli Şirketler (2006-2007 Aylık) 2006 2007 % Değişim Yeni İştirak Şube Toplam Yeni İştirak Şube Toplam Ocak 167 30 2 199 208 40 4 252 26,6 Şubat 173 45 6 224 218 60 10 288 28,6 Mart 233 68 8 309 266 63 2 331 7,1 Nisan 227 55 3 285 216 49 6 271-4,9 Mayıs 231 60 7 298 313 71 7 391 31,2 Haziran 247 74 6 327 243 56 4 303-7,3 Temmuz 214 45 4 263 281 53 0 334 27,0 Ağustos 211 52 10 273 257 55 10 322 17,9 Eylül 231 43 4 278 280 48 9 337 21,2 Ekim 202 62 6 270 270 59 3 332 23,0 Kasım 243 54 5 302 281 72 4 357 18,2 Aralık 192 65 3 260 158 25 1 184-29,2 Toplam 2.571 653 64 3.288 2.991 651 60 3.702 12,6 Geçici Veriler, Kaynak: Hazine Müsteşarlığı 1.3.1. Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sektörel Dağılımı 2007 yılı sonu itibariyle Türkiye de faaliyette bulunan 18.308 adet uluslararası sermayeli şirketin, toptan ve perakende ticaret (5.635 adet), imalat sanayi (3.394 adet), gayrimenkul kiralama ve iş faaliyetleri (2.804 adet) sektörlerinde yoğunlaştığı görülmektedir. İmalat sanayiinde uluslararası sermayeli şirket sayısı bakımından tekstil ürünleri imalatı birinci sırada yer alırken, kimyasal madde ve ürünler imalatı ile gıda ürünleri içecek imalatı takip eden alt sektörler konumundadır (Tablo 13). 26

Tablo 13: Uluslararası Sermayeli Şirket Sayılarının Sektörlere Göre Dağılımı Sektörler 1954-2001 1954-2007 2002 2003 2004 2005 2006 2007 ( Birikimli ) Toplam Tarım, Avcılık,Ormancılık ve Balıkçılık 83 5 25 33 34 47 52 279 Madencilik ve Taşocakçılığı 79 18 12 34 54 48 82 327 İmalat Sanayii 1.297 75 264 356 433 469 500 3.394 Gıda ve İçecek 137 7 21 52 38 45 34 334 Tekstil 122 13 62 55 71 50 49 422 Kimya 162 7 28 44 41 47 54 383 B.Y.S. Makine ve Teçhizat 97 7 20 23 27 50 48 272 Motorlu Kara Taşıtı 116 5 16 18 21 12 19 207 Diğer İmalat 663 36 117 164 235 265 296 1.776 Elektrik, Gaz ve Su 58 6 8 16 11 45 76 220 İnşaat 176 21 31 130 334 428 512 1.632 Toptan ve Perakende Ticaret 1.736 204 427 860 765 815 828 5.635 Oteller ve Lokantalar 541 42 60 76 171 213 224 1.327 Ulaştırma, Haberleşme 378 46 96 216 248 274 309 1.567 Gayrimenkul Kiralama ve İş Faaliyetleri 332 37 91 226 519 708 891 2.804 Diğer Toplumsal, Sosyal ve Kişisel Hizmet Faaliyetleri 269 35 77 92 181 241 228 1.123 Toplam 4.949 489 1.091 2.039 2.750 3.288 3.702 18.308 Geçici Veriler, Kaynak: Hazine Müsteşarlığı 2005 ve 2006 yıllarında faaliyette bulunan (sırasıyla 2.750 adet - 3.288 adet) uluslararası sermayeli şirketin sektörel dağılımında; toptan ve perakende ticaret, gayrimenkul kiralama ve iş faaliyetleri ile imalat sanayii sektörleri ilk üç sırada yer almaktadır. 2007 yılında ise 3.702 adet uluslararası sermayeli şirketin sektörel dağılımında gayrimenkul kiralama ve iş faaliyetleri, toptan ve perakende ticaret, inşaat ile imalat sanayii sektörlerinin önde gelen faaliyet alanları olduğu görülmektedir. Dünya genelinde gözlenen uluslararası doğrudan yatırımların hizmetler sektöründe yoğunlaşma eğilimi, Türkiye açısından da önemli oranda geçerlilik taşımaktadır. İmalat sanayii sektörü 2004 yılına kadar toptan ve perakende ticaret sektörünü takip ederken, 2005-2007 yıllarında ise gayrimenkul kiralama ve iş faaliyetleri sektöründen sonra yer almaya başlamıştır. 2007 yılında imalat sanayiinde faaliyette bulunan uluslararası sermayeli şirketler arasında kimyasal madde ve ürünler imalatı birinci sırada yer alırken, bunu tekstil ürünleri imalatı ile makine ve teçhizat imalatı izlemektedir. 27

1.3.2. Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Yatırımcı Ülkelere Göre Dağılımı 18.308 adet uluslararası sermayeli şirketlerin ülke gruplarına göre dağılımında, 10.148 adet ile AB ülkeleri ortaklı girişim sayısı birinci sırada yer almaktadır. AB ülkeleri içinde de Almanya, (3.125 adet), İngiltere (1.831 adet) ve Hollanda (1.419 adet) Türkiye de en fazla şirketi olan ilk üç AB ülkesi olarak sıralanmaktadır (Tablo 14). Tablo 14: Uluslararası Sermayeli Şirket Sayısının Ülkelere Göre Dağılımı Ülkeler 1954-2001 1954-2007 2002 2003 2004 2005 2006 2007 (Birikimli) Toplam AB Ülkeleri (25) 2.624 227 466 1.042 1.626 2.045 2.118 10.148 Almanya 885 63 148 377 494 579 579 3.125 Hollanda 432 45 69 140 199 274 260 1.419 İngiltere 325 37 67 132 329 478 463 1.831 Diğer AB Ülkeleri 982 82 182 393 604 714 816 3.773 Diğer Avrupa Ülkeleri (AB Hariç) 558 47 141 280 344 387 506 2.263 Afrika Ülkeleri 73 15 30 41 58 43 49 309 Kuzey Amerika 326 41 57 104 112 145 169 954 A.B.D. 304 37 48 93 99 118 135 834 Kanada 22 4 9 11 13 27 34 120 Orta ve G. Amerika, Karayipler 40 2 5 13 14 10 21 105 Yakın ve Orta Doğu Ülkeleri 970 109 269 368 398 431 527 3.072 Azerbaycan 83 13 39 55 59 83 121 453 Irak 138 27 41 51 60 79 115 511 İran 298 27 108 128 126 115 108 910 Diğer 451 42 81 134 153 154 183 1.198 Diğer Asya 302 38 110 160 172 171 277 1.230 Çin Halk Cum. 88 14 44 58 33 21 42 300 Güney Kore Cum. 48 2 15 16 17 12 24 134 Diğer 166 22 51 86 122 138 211 796 Diğer Ülkeler 56 10 13 31 26 56 35 227 Toplam 4.949 489 1.091 2.039 2.750 3.288 3.702 18.308 Geçici Veriler, Kaynak: Hazine Müsteşarlığı 2007 yılında kurulan 3.702 adet uluslararası sermayeli şirketin, 2.118 adedi AB ülkeleri, 527 adedi Yakın ve Ortadoğu ülkeleri ve 506 adedi ise diğer Avrupa ülkeleri ortaklı şirketlerdir (Tablo 14). 1.3.3. Uluslararası Sermayeli Şirketlerin Sermaye Büyüklüklerine Göre Dağılımı Türkiye deki uluslararası sermayeli şirketlerin sermaye büyüklüğüne göre dağılımı, 2007 yılında yatırımcıların bir önceki yıla göre Türkiye piyasasına daha yüksek sermayeli şirketlerle giriş yapmakta olduğunu göstermektedir. Toplam şirket sayısındaki artış 2007 yılında yaklaşık %12,6 düzeyindeyken, sermayesi 50.000 dolarının altında olan şirketlerin sayısı %5,9; sermayesi 28