Aj. TraNIe saıeıy çndekler TechııcalPersonll81 Assocallolı Ig.ıj3 4 GRş ATSETPA Adına Sahb Cavt SIVRIHIsAR Yazı,ler Muduru Erdal KILlNÇ Yayın Kurulu Nusret YILMAZ SamORUÇ Faruk EGEMEN Hall ÇOKER Mehmet MUSLU Necdet ÜNAL Nurhan GÜZEL Baskı Kale Olset - Matbaacılık Tel: (0.312) 3416616 Faks: (0.312) 342 26 20 5 ATSETPA YÖNETM KURULU'NDAN 6 KESNTSz GÜç KAYNAKLARI Erdal KILlNÇ 8 TRABZON HAVALMANı Nyaz KUZUR 10 KAYSER ERCYES ÜNvERSTES svl HAVACıLıK MESLEK Y.OKULU 11 HAVA TRAFK KAVRAMıNA YÖNETM BlM ÇERÇEVESNDE GENEL BAKıŞ 16 UYDU HABERLEŞMES Basım Tarh EylUl 1996 Yazı,ma Esenbo~a Adres Hv.lm.Teknk Blok No:44 ANKARA Tel 3980000/1152/1491/1383 Faks 3980410 Dergde yer alan yazılardak görüşler yazarlarına attr. Yazılar, derg kaynak gösterlerek kullanılablr. FDC~larlOOınv.~ yararlandtormııl:»m.~alman HavaaIarNn 60. Yıl ktapçıqı çln OHMLBasın vehaldıı ljşkrerşubesrno::ıeemeoı gııçeniereteşekl((lredertz 22 STANBUL VE ANTALYA ŞUBELERMz 1. OLAGAN GENEL KURULLARINI YAPTı 23 BLGSAYAR Hüseyn ENGNAR 26 ELEKTRONK KARTTAMRNDE OTOMATK SSTEME GEçş 28 ATAMALAR 29 BULMACA ŞUBE [RIBA MlMARALARlMIZ IstanbJ Anlalya ızmr 212.6636400r'2190veya2189. 292.33030»12200 232.251262&'1560veya1557 HAVACılıK ELEKTRONI(;,I
cırerhaba, Yapılan gayretl çalışma ve öıver sayesnde br yandan 2. Olağan Genel Kongremzyapmış olmanın, dğer yandan dergmzn 7. sayısını çıkartablmann sevncn yaşamaktayız. Yapılan 2. Olağan Genel Kongre sonunda Derneğmzn yen yönetm kurulu belrlend. Ayrıca Havacılık Elektranğ Teknk Elemanlar Derneğı olan adımız Hava Trafk GDvenlk Elekfran/ğ Teknık Elemanlar Derneğı olarak değştrld. Esk Yönetm Kuruluna bugüne kadar yaptıkları çalışmalarından dolayı teşekkor eder, Yen Yönetm Kurulunun geçmşte yapılan çalışmalar sonucunda kazanılan brkmlerden faydalanarak daha etkn br çalışma çnde olmalarını temenn ederz. Bunun yanında Yazı Işler Esk MüdOrümüz Emne Er/I(a yaptığı gayretl çahşmalarından dolayı teşekkürlermz sunar, derneğmzn br Oyes olarak bundan sonra da yardım ve çabalarını esrgemeyeceğn umarız. Derneğmzn bu sayısında yazılarıyla Dergmze kalkıda bulunan Doç. Dr. Yüksek Mühends Mustafa Cavcar ve Yüksek Mühends Aydan Cavcara teşekkür edyoruz. Ilgl yazıda Hava Trafk Yönetm kavramı ve gelşen teknolojye paralel olarak bunun Hava Trafk yönetmn nasıl etkleyeceğ le lgl br yazımızı bulacaksınız. Ayrıca günümüzde blhassa haberleşme alanında yaygın olarak kullanılan uydular ve uydu haberleşmes hakkında temel bryazımız bulunuyor. Gelecek sayımızda uyduların Hava Trafğnde kullanımı le lgl br yazıyla bu konuya değnmeye devam edeceğz. Br sonrak sayımızda yenden buluşmak dleğyle... Erdal KILlNÇ 4 HAVACılıK ElEKTRONIGI
DHM Genel Müdürlüğüne Sn. Mustafa Özatamer atandı DHMI Genel Müdırlğüne uzun br adana sonra tekrar atanan Sn. Mustafa OZArAMER'e yen görevnde başarılar dler, Tüm DHMI personelne hayırlı olmasım dlyotuz. Aynca DHMI GeneL MUdür Yardımcılığına atanan Sn. Gafur YARDIMCI'ya yen görevnde başanlar dlyoruz. 1 OH.W Genel MJıbü Muıtafa OZATA.V.ER ATSETPA vöne1'b1 KlJRULUNDAN 01~09I1993tarhnden ber Havacılık Elektronğ Teknk Elemanlar Derneğ adı altında laa~yettern, DHMI Esenboğa Hava lmanı Teknk Blokta son:kırmekt.e OLan Derneğmz, Genel Merkez 2. Olağan Genel Kurulunu 3010311996 tarhndeyapb. _ Genel Kurulda bazı tuzük maddelernn değşklğne gdlmş ve demek smnn değştrlmes gfndertıe getrinştr. g~~~~ıl(r:~:e~~~~r~:t::~~:ı~ca7~=n~~~~~k Güvenlğ Elektronk personel, konulannda özel, ntelkl, yetşmes uzun yıllar alan, özverl çalışmalan sonucu konularında uzmanlaşan az sayıda mühends, teknk öğretmen, teknker ve teknsyenden oluşmuştur. 8u mevcut çalışma brmlernde uzyıllık manlaşab br eğtm süresne htyaç k personelnn dğer kuruluşlar ' poltkasının belrlenmes camamı- dak elektronk personelnden farklı br statüye konularak uzmanlık alanlarına göre ücret zm dleklernden brdr. Bunlar düşünülürken 9.1.1996 tarhnde Bakanlar Kurulu kararıyla resmı gazetede yayımlanan 657 Sayıl Devlet Memurlan Kanunu ve Ek geçc 9. maddes kapsamına gren kurumlardan aylık alanlara 1996 yılında ne mk tarda zam ve tazmnal verleceğ belneyen karar ve ek cetvellern yürurluge konmasıyla son çıkan personel kanununda daha öncek kulumsal cetvelde varolan solumluluk ünvanlarımn bulunmaması bzler ma!1tur elmşlr. Konunun uzernde ı tzlkle durulmakla ve takp edlmektedr. Hazırlanacağı söylenen br sonrak kurumsal cetvelde sorumluluk ünvanlann~n tüm Hava Trafk Güvenlk Eleklronğ çalışanlarını kapsayacak şeklde duzenlenmes çn çalışmalarımız devam emektedır. Hedefmz cama olarak en y noktaya çıkmakhr. Derneğmı Ekm ayında IFATSEA'ya üyelğmz le lgl çalışmalara devam etmekte olup Türkye'y en y şeklde temsl edeblmek çn haıırlıklanmızı sürdürüyoruz. A;ı~~~~\KoI~~kKJa:t~~:~;~~IK ELEMANLAR Türkye Cumhuryet'nn, Türkye hava sahasındak evrensel havacılık hzmeuernde hayat önem taşıyan kontrol, sürat ve gwentk konulanndak güvences; yetşmş ve her zaman özveryle çalışmasını sürdünnüş ve sürdürmekle olan Hava Trafk Güvenlk Elektronığı personeldr. Havayolu le seyahat eden nsanlann büyük br çoğunluğunun varlığından ha. berdar olmadığı sstemlermz onlann hzmetne sunmak, onlara ermyetl br yolculuk temn etmek bzler çn en büyük mutluluk kaynağıdır. Hava Trafk Güvenlk Bektronğ, seyrusefer chazlannın tess, onarımı, bakımı, dames, yen hava yollarının açıl. ması, hava,tr~f~ kontrol ve meteorolojk şartlann saptanması, hava I,man ve meydanlannın güvenlğ, tennııal ve uçuş bl,- g hzmetlen, ılgıl enformasyon blglernn dünyaya duyurulması, tfaıye haberleşme hzmetler, emergeney durumlarda acıl habe~eşme, seyruseler chazlarlmn uçuş kontrolünün yapılması ve kalbrasyonu, uçuş planlannın lgl yerlere dağıtımı ve takb gb pek çok konuda cdd sorumluluklar! bulunan ve bu hzmetlern 24 saat faaltutulmasmı gerektren yüksek teknoloj çeren br branşlr. Banşla ve savaşta Türkye Cumhuryet Hava Trafk Güvenlğnn bel kemğ n oluşturan Hava Trafk Derneğmzn kuman şubeler 1. Olağan Genel Kurullannı yapmıştır. Kısa süre çnde demeğmzn örgütlenmede gösterdg başandan dolayı tüm emeğ geçenlere teşekkur edyoruz. Başarının sım breysel davramşlardan sıyrırarak toplumsal yapılar oluşturmaktan geçmektedr. ATSE'lPA HAVACılıK ELEKTRONlGI 5
KESıvısİZ GÜç KAYNAKlARI ÖZellkle 1980'l yıııarda ülkemzde elektrk tııo']lsı ürl'tmnn gelşen sanaynn htyaç duyduğu elelank gereksnmne yeterl gelmemes ve ardıııduıı haş gösteren elektrk kesntlern hatırlayanlar olaeakıır. Mevcut SOrulHllhugln çn cıehala devam edyor olması, özellkle blg şlem sstemlerne bağımlı olan kurum ve kuruluşların bu kı~;asürel elektrk kcsntlernn getrdğ aksamaları gderecek yapılara yönelmesne neden olmaktadır. Bunu gdermenn cn y yolu da şüphesz güç kaynaklarıdlf (UPS). Gelşen ıcknolojylc brlkte kesntsz güç kaynakları da sürekl yenlenmektedr. Yan lcıken (eknolojs ve!üm- Icşık devrelerdek gı:lşmelcr yen KGK'lerdc y rı.'- gülc edlmş düzgün br çıkış gerlmnn elde edlmes, şebeke gc:rlmndeıı fazla etklenmeyen akü şarj brmlernn kuııanılması, enerj tasarrufu sağlayan yüksek verml gç katlannm gelştrlmes çn yen KGK hsarımları yapılmaktadır. Bugünkü teknolojnn amaçlarından br de çok küçük transformatörlcrle zolasyon problemn hall~t:rck grş vc çıkışlarda tranformatör kullanmayan KGK'lar üretmektr. Kesntsz güç kayııağı klıl/alllmmm amaç/an:. Yüksek gerlm, an elektrksel yükselmeler. düşük gerlm. elektrk kesntsı, elektrk hattındak gürültüler vb. etkler yalnızca verlen bozulmasına değl blgıs<8ar v~ çcvre chazlarının ömürlcnnn azalmasına st~byet, crr. 2. Şmşek çakması. bına elektrk haıundak sorunlar, elektrk hallanmn bu1.lanlııası. şehr dışı bölgelerdc yaşanan elektrksel dlzenszlkkrn yarattığı etkler azalmıak. 3. Blgsayarla çalışırken elektrk kcsms sırasında meydana gelebtecek etkler: Sstcmn şfresn de~şırrken onaya çıkacak br elektrk kesnts dosyalara erşm engelleyeblr. Dskn fle alloealon tnblc (FAT) alanına blg yaıılırken mcydnna gelecek olası br kesnı sonradan sstemn dsk hataları vermesne yol açablr. Geçc belleğe yazılan tünı blgler elektrk kesms le. brlkte slnr. Özellkle otomatk kayıt modunda olmayan vcr tahanı uygulamalarında brçok kullanıcının grdğ hlgler olası hr elektrk kesnts lc gdl'tleblr. Kesntsz güç kaynağı tp/er OJJ-llleKCK Off-lne ya da sı:ınd-by olarak slnıtlan1ı~ alt dzey KGK lar, şebekede herhang br kesnt olmadı- ~ı sürı"ce beklernede kalan ancak hr kbııt cınında devreye grerek yke enerj sn~layan ssteınlerdr. Şebekeden gelen gerlm herhang br şeklık aküler üzernden geçmedğ çn herhang br regülasyon sözkonusu değldr. Ancak hazı tp off-lııe KGK'larda yüıdc ls'lk br regül,\syoıı sağlanahlmektedr. Off-lnc sstemlerde enerjnn keslmes anında yaklaşık k mlsanyede br rölc devreye gın;- hlmektedr. Ancak şebekede oluşan arklar nedenyle zamanla hu röleler bozulahılnıekıedr. Bu ı\... dcnlc buytlk sstemler off-lnc KGK'lar terch edlmez. Lııe fııteractve KGK Lne ınteractve KGK'lar kademelı olarak rcgılasyon yaparak akü ve şebekcy volıajın durumun,ı gore oraıısal olarak kuııaııırlar. Bazen bu şlemlen hır mkroşlemc yardımıylı yaparlar. K;]pasıelcrnn çok yüksek olmamasın;] kırşılık ucuz olması şlewıeler çn terch sebeb olmakwdır. 6 HAVACılıK ELEKTRONI~I
OIı-/ııeKGK On-lne KGK'Iar şebekeden tamamen hağımsız olarak çalışır ve ba~1ıolduğu sstemn akülcrle besler. Grş gerlm nc olursa olsun 1+ )'Üzde 1'lk br sapmayla 220 Vo( ÇıkıŞ verrler. Akükrn ömrünü kısahılması br dezavantajları olmasıyla brlkıe--gı güvenlr yapılardır. KGK kııllaıııııımdıı merkez ve (/ağıııık yerleşm KGK'ların merkez yerleştrlmes çn büyük br oda gereksnm vardır, Bu yapıyla br şletmedek tom ssıernkrn gerekl enerj htyacı br ıck KGK tarafımlan sağlanır. Bu yapının dezavantaj! sstemn "rızası bunun gderlmes csnasında tüm sstemlern ve enerj htyaçlarıııııı karşılanamamasıdır. Dağınık yerleşm çn herbr ssteme aı br KGK hulundurulmaktadıf. Bu yapı lc herhang br arıza durumunda br başka üntenn KGK'sl kullanılablmekıe veya bu arızaıın (Üm sstemler etklcırıcmcs sa~ıanmakı:adır. Ancak hu yerleşm çn brden fazla KGK gerektğndcn pahalı br yapıdır. Br KGK'da artman özellkler KGK'lıın şarj şlem düşük şebeke voltajı LC yapılahlmektedr. 2. Br ekranda KGK üzl.-rndek yük sevyesn 3. Akü Şllrj sevyesn 4. Sstemn normal. yok şelıekcde. şebekc mı dışı durumları 5. Aşırı )'Ük, aşın sıcak. akt düşük. dcşarj sonu. yavaş şarj, normal şarj durumları Kısa devre çn ses ve ışık alarmınl 6. htva etmeldr. ms ve daha düşük ı.amanda devreyc gqtblme Kesntsz güç kayııağıııııı güc Ile olmalı? Kullanılan sstcmde yer alan chazların ~'('klğ toplam enerj kullanılması gcreken KGK'nııı gücnü belrler. Ancak lerye yönelk olarak ck hr chazın kurulması gerekebleceğnden daha buyük güçte hr KGK alınması daha sabetl olablr. Kesntsz güç kayna~ına bağlanacak her chazn çckccc~ güç VA (Volt/Amper) cnsnden belrlenr. Bazı chazlar'çn bu \Vatt cnsnden verlmştr. Bunu V~'e çevrmck çn 1.4 1eçarpı1ır. BAZI CHAZlARIN ÇEKT GÜÇ MKTARl KGK aşağıda helrtlcn uyarıcı sstemler le uonaulıııalıdlt. CHAZ Harcadığı güç (V/Al. KGK'da ışıklı ve sesl uyım snyaller ve gösıeq:;esn ::J,ı 50 14 renkl ekran 100 20 renkl ekran 150 Iş stasyonu 150-200 Server 15(}"300 Termnal ISO-2Dn Nokta Vuruşlu Yazıcı 100 150 Faks 150-200 Değ~kgüçtek kesnlszguçkaynaklan ScıulOer 150 HAVACıLıK ELEKTRONIGI 7
HAVAALANı VE LMANLARıMIZ,. -, Nıyazı KUZUR TrabzoIL Hv. LIJl. L Eln. T.Şf...J Tarh, sosyal, kültürel, doğal zengnlğn merkeznde kurulmuş br havalmanı Do~u Karade,nz Bölgemzn tarh, sosyal, kültürel özellkler ve do~al zengnlkler le dkkat çeken öneml br merekz olan Trabzon, aynı zaman djls_a1l!p.- oldu~u Serbest Bölge yatırımcılığı lc de tar Iı İpekyolu üzernde Doğu LC Batının en öneml geçş noklasıııa kaynaklık yapmaktadır. 1')57 :'ılır.~h hzmete sunulan Trabzon Havaalanı, 1:;% yıında Havalmanı statusüne kavuşnırula. rak. Devlet Hava Meydanları Işletmes tarafındaıı şletlen svl kategordek 7 havalmanından hrdr. \~~?'ylınrta.tı7.mrji:..'\lmlıjalı_u.abzon Havaalanı, 1996 yılında Havalmanı statusüne kavuşturul,,- 8 HAVACılıK ELEKTRONlGI
rak, Devlet Hava Meydanları Işletmes tarafından şletlen svl kategordek 7 havalmanından brdr. Şehr merkezne 6 km. uzaklıkta doğu stkametnde kurulu bulunan Trabzon Havalmanına ulaşım otobüs ve taks şlctrnedlğ le sağlanmaktadır. SEYRÜS~~ER YARDIMCI:~~..,.tMLER Toplam 1.573.353 metrekardk kurul alam bulunan havalmanında 3R41 metrekarelk termnal hnası ve otopark alanı, 2640x45 metre ve 1571 x30 mter boyutlarında beton kaplamalı adet pst, 2 ıooxıoo metre apron le 45x23 metre boyutunda taksrutu bulunmaktadır. Kule yükseklğ se 26 metrekaredr. Ayrıca, yen dışhat termnalı apron genşletme ve çalışmaları le beraber yen meteoroloj bnası, kuvvet santralı nşaat çalışmaları devam etmektedr. PTT bankosu, 2 adet Cafe, 4 adet Duty Free bulunan havalmamnda 238 araç kapastel oto Shop park yolculara hzmet vemıektedr. Havalmamnda ayrıca VIP ve eıp salonları da hzmetle bulunmaktadır. Trabzon Havalmanı çersnde hava seyrüsefer güvenlğn sağlayan, Hava Trafk Güenlk Elektronğ ssteınlernn 24 saat esasına güre aktf tutulması VORchazy OMEchazı NOBchazl llschazı HFvercalıcl HFverc HFalıcl VHFverc!alıcl VHFverc VHFalıcl UHFverc UHFalıel E Telsz Telefaks Teleks 1 ade! 1 ade! 2adel 1 ade! SSTEMLER 2 adet 3adet Sadel lladel 16adel 16adeı 4adel 4 ade! 17 ade! 6 ade! 6 ade! çn 4 elektronk teknsyen görev yapmaktadır. Telefon Santral (200 Abone Kapastel) 1 ade! 24 saat esasına güre aktfhalde, bakım, onarım kalbrasyonu eksksz yapılan Trabzon Havalmanı'ndak ve elektronk sstemler yandak şemada sıralan- mıştır. 1991 YTLI GERÇEK 1961 1996 YTLL GERÇEK 7345 HAVACılıK ElEKTRONIGI 9
~ (~) ~ layseri ERCİYES ÜNİl'ERSİTESİ SvL II1WACILll ~IFSI.El YÜlSEl OlULU 26.12.1994 tarhnde ErdYe5 Ünverstes bünyesnde Türk ha\'acıııgının htyacı olan yüksek vasıflı ara elemanları yetıştrmek amacıyla Svl Havacılık Meslek Yüksek Okulu kurulmuş ve 1995/1996 öğretm yılında 60 ö~ıenc hazırlık sınıfına kaulmış-!ardır. Hazırlık sınıfını başaran ö~rcncler 1996-1997 eğtm-öğretm yılında ıcknk öğretmc başlayacuklafllif. Svl Havacılık Meslek Yksekokulunun mc\' eul eğtm programları; uçak gövdc. uçak motor. uçak elektrk ve uçak elektronkten oluşmaktadır. Okulun öğrenm S(rc<; 3 yıl olup. lk brnc yıl Inglzce hazırlık sınıfından oluşmakta. sonrak k yıl se teknk eğtme ayrılmıştır. Amaç olarak; belrtlen programlarda yabnnca dl blen ler blg ve becerye sahp uçak sanaynn htyacı olan teknkler yetştr. mck!ir Teork ve pratk derslerden oluşan c~tm programında. u.. 'Ork desler Ercyes Ünverstes Mühendslk Fakültes Ö~rctm elemanları tarafından verle cek, uygulamaya yönclk dersler çn Ka)'5er'dek 2. HIBl'lı1 komuıanlı~ı gb askcr kuruluşlardan faydalamlacaktır. Yüksek okulda adet profesörlhk. 3 adet doçenılk, 3 atlet yardımcı doçentlk ve adet öğretm görevls kadroları tahss edlmş olup, bu kadroların doldurulına$i lc Yükı;ck Okuhın akademk kadroları dahada kuvvetjenecekt!r. Okul şu anda Etc)'cs Ünvcrstes mkanıarından faydalanılarak faalyetlern sürdürmektedr. Okul çn müstakl br bna çnde 4 adet laboratuvar kurulma. ı planlanmışıır. Yüksek Okulun Müdürlüğüne Prof. Dr. Vcyscl getrlmştr.i.t.o Makna Fakültes,Uçak Mü ATLı hendslğ bölümü ıııeıunu olan Prof. ATlı Yüksek Lsans proğramını A.B.D'de doktora çalışmalarını se I.T.O Fen Blmler Ens. Makna ve A.B.D Uçak Mühendslğ proğramlarında tamaınlaınışıır. Iler derecede Inglzce blen Prof. ATLl'nın meslc~yle lgl yayınlanmış br çok eser bulunmaktadır. Ercyes Ünverstes Svl Havacılık Meslek Yüksek Okulu kuruluşuyla brlkte yo~un faa!yt:- br tc grşmş 13-16 Mayıs 1996 tarhler a~rısında Kayser Brnc Havacılık Scnıpozyuınunu planlayarak blylk br lg ve kalılmlla gcrçcı.:ıcştrmştr. Sempozyuında; uçak tasarımı. uçak glç sstemler. aeroelastste, uçak Iıakıın ve onarımı. gürültü kontrolu. uçak eleklron~. radar ve navgasyon. havacıhkta blgsayar kullanımı, havayolu şletmeclğ, uzay teknolojs havuolıkla lgl dğer konularda ve çeştl bldrler sunulnıu~tur../ Türk havacılı~ının temeııernn atıluı~ı Kayser ülkemz havacılı~ına bundan böyle blmsel çalışma 10 HAVACıLıK ELEKTRONIGI
HAVATRAFİK YÖNETİMİ KAVRAMıNA YÖNETİM BİLİMİ ÇERÇEVESİNDE GENEL BAKıŞ Doç. Dr. Y. MUh. Mu.~laraCAVCAR Alp Havacılık Sanay ve Tc. A.Ş. - ESKIŞEHIR YUk. f\1ııh. Aydan CAVCAR Anadolu Onj,,'ersıes Svl Havacılık Yük."Ckokulu Öğr. Grv. -ESKlŞEHIR 1. GİRİş Hava u-afık hzmeher 1930'lu yılların başlarında alanları cvarında karşılaşılan hava trafğ tıkanıklığı hava problemne br çözüm olarak ortaya çıktı [ll]. Verlen lk hzmet türü meydan konlrol hzmet d. Artan uçak trafğ meydan kontrol hzmetne yaklaşma kontrol ve daha sonraları saha kontrol hzmetlernn de e1e1eomesne yol açtı. Böylece hava trafk konırol hzmetler sstem meydana geld. Başlangıçta nama ve ışıklı şaretlerle yürütülen hzmetler, teknolojk gelşmenn paralehııde radyo ve daha sonraları da radar yardımı le gerçekleştrlr hale geld. Aynı gelşme sürec hava araçlarında oluşarak, sadece da görerek koşullarda yapılablen uçuşlardan, her türlü havn koşullarında :ıleıl uçuşların yapılablmes konumuna gelnd. Öıcllklc, son 20 yılda elektronk, blgsayar ve kontrol sstemler teknolojsnn dev adımlarla gelşmes, otomasyonun hava trafk hzmellerne yansunasına nedcn oldu ve hava trafk sstem karmaşık hr nsan makn:ı ssıem halne geld. Günümüzde, ABD vc Avrupa'da yapılan araştırma-gclşınne çalışmaları sstem 2000'1 yıllarda tam olomatk hale Blm" teknkler IS] le mümkn olablmekıedr:. Bu nedenle. günümüzde gelnen noktada hava trafk hzmetlernn yürttüıüşünde. yönelmn ç~şllı fonk.~yanlarından sadece br olan kontrol unsuru değl. tüm fonksyonlar kullanılır hale gelmştr. Ntekm. son yıllarda. uluslararası havacılık çevrelernde Hava Trafk Kontrol (ATC) term yerne Hava Trafk Yöneım (ATM) term çok daha sık olarak kullanılmaktadır. Bu makalede "Hava Trafk Yönetm" kavramı yönetm blm çerçevesnde tanımlanacak.tır. 2. TEMELKAVRAMLAR 2.1. Hava Trafğ Uçuştak ve hava meydanlnrının manevra sahalarındak bltün uçaklar beraberce hava ırafğn ()lu~ıururlar[5]. 2.2 Hava Trafk Hzmetler getrmey amaçlamaktadır. Hava trlf~nc verlen; uçuş hlg hzmetler. hzmetler, hava ırafk th\'sye hzmetler. saha uyarı koııırol, termnal kontrol ve meydan kontrol hzmetlern çeren hava ınıfk kontrol hzmetlt.. -r heraherce Bütün teknolojk gelşmelere rağmen "ukanık- hava trafk hzmetlern oluştururlar f51. Hava Trafk hzmetlernn amaçları: hava trafğ- lık". günüınüzde dc. başlangıçta olduğu gb bava trafk sstemnn ana problem olmaya devam etmekte- nn: dr. Boyle br problem n çözümü se çok farklı öıellklere sahp çok sayıda kısltlayıcll\ın etks alunda yapllahlmektedr.!l. Dünya Savaşı yıllannda doğan "Yöneylem Araştırması" blm veya "Yönetm Emnyctl, Verml ve Ekonomk olarak şley~n satlamakıır. Dola- HAVACılıK ELEKTRONlGI 11
yısıyla, hava trafk sstem de bu amaçları sağlamak zorundadır. Brbryle çok yakından lşkl olan bu amaçların hepsnn aynı zamanda en y şeklde gerçekleştrlmes mümkün değldr [4]. 2.3. Hava Trafk Sstem Hava trafk sstem, hava trafk hzmetlernn görülmes çn hava sahası, seyrüsefer teknk donanııııı, hava araçları ve nsangücü unsurlarını br araya getren hzmet lretm sstemdr. 3. YÖNETİM VE YÖNETİM FONKSİYONLARI Karmaşık hzmet ln:tm sstemlernde, hava hzmetlernn amaçlarında olduğu gb, çelşen trafk uıısurlar arasında uzlaştırıcı çözümler bulunması çeştl matematksel analz benzetm yöntemlernn ve kullanılmasını zorunlu kılar. Bu yöntemler yardımı le gerekl karar verme yeteneğnn gelştrlmes üre- [m yönetm dspln le gen,:ekleştrlr. Üretm yönetm, br şletmenn elnde bulunan malzeme, makna ve nsangücü kaynaklarının belrl mktarlardak ürünün stenlen nıelklerde (kaltede), stenlen zamanda ve mümkünse en düşük malyetle üretmn sağlayacak bçmde araya getrhnesdr.buradan hr anlaşılacağı gb, üretm yönetm mktar, kalte, zaman ve malyet unsurları arasında ıızlaştırıcı çözüıııler bulmaya çalışır [9]. En genel anlamıyla yönetm; planlama, organz,l~yon, adamlarna, kontrol ve koordnasyon gb beş ana fonksyoııun arada kullanılması suretyle, br br organze yapm1l1 belrlenmş br amaca doğru başarıyla yönlendrlmesdr. Br organzasyon, yönetm şlemnn bıı~arıyl<ı gerçeklcştrlebldğ çerçeve br 4. HAVA TRAFİK YÖNETİM.İ (AIR TRAFFle MANAGEMENT-ATM) En çok sayıda hava aracına en emnyet. en verml ve en ekonomk şeklde hzmet "erlmes hava trafk sstemnn amaçları olduğuna göre bu unsurlar arasındak uzlaştırıcı çözümler Hava Trafk Ynetm tarafından bulunmalıdır. O halde, Hava Trafk Yönetm br üretm yönetmdr. Hava trafk yönetm sorumluluk alanbırı çmll;- k hava akışları ve hava sahasıııııı en etkn kullanımı- III planlama ve organze etmekle yetkl otorterlern şbrlğ çndek çalışmalarını açıklaımtk üzere kullanılan türetlmş br termdr. Buna laveten. hava trafk yönetm term ayrıı hava sahasınııı fru-klı kullanıcılannın yasal gereksnmler le uyumlu olarak. hava sahasının en etkn bçmde şletm anlamında da kullanılır. Bu term aynı zamanda hava trafk kontrol ssteınnn kapastes lc verlen br hava sahasındak toplaın trafk akışının uygunluğunu temn etmey sağlamak amaeıyla yapılan OTlak çalışmaları fade etmek çn de kullanılır. Hava trafk yönetmnn temelnde "Emnyet kaza olmaması demektr" fkr vardır l6j. 4.1. Organzasyon Yapılan hzmetlerde lıedeflenen amaçlara ıı!aşablmes, ancak y br organzasyon le münıkn olur. Organzasyon yönetmn amacına ulaşmasını sağlayan br yapıdır [7]. Br uçağa uçuşun planlanma (uçuş blg), kalkış ve nş (meydaı} kontro!), tırmanma ve alçalma (termnal kontro!) ve seyahat (saha kontrol) salbalarında verlmes gereken hzmetler brbrler lc lşkldr fakat brbrnden farklı özellkler gösıcrrler. Bu farklı hzmetlern tamamında amaç ayll1 olduğundan, toplam amaca ulaşına hu hzmetlern ve hzmetler gerçekleştren sstemn organzasyonu le çersnde vardtr. 12j. sağl,u1ır. 12 HAVACılıK ELEKTRONIGI
4.2. Plaıılama ve Koııtrol Tüm planlama \'C faalyetlernde oldu~ gb ATM'n planlama fonksyonu da kapsadı~ı dönemler tbaryle kısa, ona ve uzun vadelj olarak ele alınır. Planlaına k grup altında dştn(j\cblr. Orta-uzun vadel fonksyonlar stratejk fonks yonlar stratejk fonksyonlar olmak üzere. uçuşun straıejk kontrolunun fonbyonları Şekl-2"de vcrlmışlr. (1) Sstem planlaması (hava salllsı yapısının, ATe usullernn planlaması gb) (2) Uçuş tarfelernn planlanması. Bunlardan lk uzun vadel planlama olarak düşünülürken, kncs orta-uzun vadel planlama faal yet olarak dlşunüleblr. planlaması Sstem uzun vadel olarak. (genellkle tahmn trafk talebne ve teknk donanımdak 5 yıl) gelşmelere göre yapılır. Pk. trafklerde yapılan sck- [ör[erne vcya geçc hava yollarının kullanımı geçc taktk sstem planlamasıdır. Uçuş tarfelernn planlanması se, Ş~kl-2 Strolejkkonımlun~ukse.ycl mudel 131 (1) Akış planlaması-uzun vadel. (2) Uçuş gelşmnn planlanına.~ı-orta vadel 1101 şeklndedr. Kontrol fonksyonu dama planlama fonksıyonunu zler. Bu durum Şekl -I'de akış planlaması ve kontrolu dagramı le de örneklenmşir. Yapılan her planlanıanın ve şlemn dotnılu~u kontrol fonksyonu leölçülür. ~ -..,....,...- _OL -- sm"le~~~ --.....,..., -- -- - -- _. PLANI..- ISTIl"TEJ"; TIlKTıK F:,"~- Stratejk konırol; uçuş planları eklcrı "cfveya akışının orgaııızc ('(ljmes çn orta-uıun "adel trafk müdahaleler lc planlama faalyetlern ıemsl eder. Stratejk fonksyon çevrm dışı (orr-lne) vc çe\tm ç (on-lne) kontrol ayrıştırma krterlc g,örc ık hölümc ayrıhr. Çevrm dışı konıml trajk ıahmnnc dayalı olarak lgl uçaklarııı sstemegrşnelcn ünt:t: yapı!- mış planlama şlemnn hafızada canlaııdırılınasıdır. Bunun ters olarıık çevrın ç kontrol şlem se sıstemn mevcut durumunun gözlenmesne dayalı olarak. dnantk olarak yapılır. Akış konırol: sstem kapastes lc ırafk talebnn karşılaşımiması le hırkaç s:jat çnde gerçekleştrlen br fonksyondur. Uçuşların planlanması; akış planlaması le aynı zaman boyutuna sahp öncelld ol<lrak çarpışmalarm saplanması ve optmal krtcrlcrn belrlenmcs SOııUCU gerekl liçll~ planlarındak düzdımelcrn hesaplanmasıdır. Akı~ Şekl-l kontrol; 15-30 dakkalık zaman boyutuna sahp olup, Akı~ phınlaması-kollıl'olu fonksyonlarımn zaman hoyuıundak durumu 110] röıarları azaltınak. tıkanıklıklarda akışı dtzcnle"ıek HAVACılıK ELEKTRONIGI 13
amaçlı br onksyondur (3}. Taktk kontrol Se; acl durumların çözümlenmesı çn ye/veya kısa vadel düzcltmeler çn gerçek zaınaııll olarak yapılan kontrol şlemdr [3]. Hava trafk yönetmnn br kısljll olan hava trafk komrolu. trafk akışını düzenlenmes ve slrekll~ın saılamak ve uçakların emnyeun temın etmek çn gözlemleme yapmak vc kontrol etmekten sorumludur. Bu kar maşık şler nsan olan kontrolörler ve maknalarla yapılır tl]. Taktk kontrol aşamasının en öneml kısmı karar vermerlr. Konırolör tar:ıflndall uygulanan karar verme çevrm Şekl 3'de verldg gb gerçekleşr. lar, çözüm gelştrr, karar vererek bu kararını uçuş mürettebatına letr. Gerçekte karar verme şlem alanında ınsan beyn kapastes rakpsz olmasına karşın. beyne gelen veya gden blglt:rn letlmesın sağlayan letşm hatunın kapastes dakkada brkaç b)1e le sınırlıdır. Bu durumdan da anlaşılacağı gb karar verme yardımcılarının otomasyonunun tasarımı oldukça önemldr {l]. 4.3. Koordnasyon Trafk akışının en y olablmes çn ATS üntclernn sürekl koordnasyonu ve ortaklaşa çalı~ınasıy- La mümkündür. ATS ünteler arasındak koordnasyon, Asker ünteler le. F()..uçuf<ıeI«.>rU >p_ '&'T-aom.ıılıgoııkoll FMC~vel<onlrol Komşu ünteler le (sektörler, sahalar) Hava sahası kullanıcılan le olur 4.4 Adamlama ŞekIJ. H.oı\"aır.ı.f.k"-ooırolunda,baı;t brkaranenneçewmııı Hava trafk sstem oldukça karmaşık hr nsanmakna sstemdr. Bu sstemde performans yalnızca sstemn teknk ntelğne ve sstemn şletm ortıınıına baııı de~ldr. Böyle br sstemde psan pcrformansı sstemn lçüncü bleşendr. Adamlama sstemdek sektör sayısına, sektör karmaşıklığına, trafk yoğunluğuna, trafk tpne, harekat türüne, sstemde kuııanılan maknaların fzksel yeteneğne, personeln kaltesne bağlıdır. Hava trafk kontrol sstemnden beklenen hzmetler kontrolörler ve maknalar tarafından beraberce yapılır. Br yönctm blm konusu ola- Uçuş mürettebaıı FD, AP vc ATyc verlecek rak hava trafk sstemnde rol alan nsanlar karşılaşıgrdler FMCS yardımıyla temn eder, Uçağın üç bo- lan olayların çözümü çn kara verme blgsliic ve yuttakı pozsyonu ATC ver şlemcs sstemne kont~ yeteneğne sahp olmalıdırlar. Yan ATC karar verme rol1)r"tar.ıfından verlen uçuş planları blgleryle akta- problemlernde kontrolörler kısıllayıcı faktörlerdr. rılır. KOlllfolör bu blglere dayanarak trafğn Çok sayıdak uçuşun emnyetl ve güvenlr uçuşu dunımunu hafızasında canlandırır. Bundan sonra tra- yalnızca koııırolörün mental şykü kapastesne bağfın gelşmn tahmın eder, olası problemler taıııııı- ıldır. 14 HAVACılıK ElEKTRONlll
5. SONUÇ (3) JlIanco, Luclo; licll. M:ıudzo, 1992, ArTrafrı, Managemnı: Optm.talon Modcls and Algo- Hava trafk yönetm alanı anan teknolojk ssıcmlcr (dahabüyük kapastel ve hızlı blgsayarlar, tl.'qrk alanlardak bulguların u}'gulamaya konulması gb) tarafından karakterze edlmekıe olup, etkn karar destek sstemler ve oıomasyona do~ru büyük 14) deaşnıler geçrmektedr. Hava trafk yönetmnn rthms, Journal of Advanced Transporton. \' 26, n2, p 131-167. Dow. James E.. 1975, Keynoıe Address. Plans De\'elopınenlS for Ar Trdffc Systcms. 20th yleştrhnes hava trafk sstemnn otomasyaıı derecesne baahdır [3]. Şphesz, tam gelştrlmş otomatk hava trafk yönetm sstemm.lc ayırmalarııı ve scyrusefern zlenmes maknanın fonksyonu olacak tır. Bu açıdan kontratörün rolu, makna tarafından başlatılan uyarıları almak ve tehlkel durumları çözümleyen sstem yardımıyla, buna göre harekt:! Symposum of the Gudaııee and Canlrol Panel, Cambrdgc, Massaclıusetts, USA, 20.23l\hy 1975, AGARD Conferenec Procecdngs, No: IS8, Pars. ICAO, July 1987 ANNEX ı ı-ar Traffc Serv- 151 ccs, ICAO, Moıııreal lcao, Montrea! cunek olacaktır LL], Yakın gelecekte, teknolojk gelşınede sağlanan başarınııı derecesne bağlı olarak 161 üretm sstemlernde, (1) Bütün faalyetlerıı tamamen mekanzc ed - f71 br şlem üntes vc dğ (2) Yen yöntemlern gclştrldğ ve ler düzeyde blmsel araştırmaların yapıldığı br araştırma üntes olmak üzere k ana bölüm oluşacalaır. Brnc ısı ICAD, Juh 1984, Ooc. 9426-Ar Trarfc Scrvlces Platınng Manual, ICAO, Montreal. Kaııc, Robert M.; Vos{". Allan D., 1987, Aır TraıısportatOlı. KendaI/Hunt Publshng Co.. Dubuque,lowa. Kanı. Imdaı, 1985. Yöneylem Ar.ı.ştınnasıııın üntede hemeıı hemen hç nsan bulunlt!ayacakur. Bu nedenle yönetmn şmdk fonksyonları şleımenn beyn gücünü oluşuırmak üzere knc üntede toplanacaktır. Böylece hcnüz erşlmemş br amaç olaıı Tam Otomatk Falırka deal gerçekleşmş olacaktırl9j. KAYNAKLAR: II Ak Traffc Control S)"stcms Commltce, 1975, Fuıure Af Traffc Control Systems. A Prelmnary Study, Plans and Developmenıs for At Trafrıe Sysıems. ıoıh Symposum of!.hegudaııce and Control Panel, Cambrdge, Massachuscııs, USA, 2(}'23 May 1975, AGARO Conference Proceedngs, No: 188, Pars. p.34-1/34-19 Deno\, A~dre; I'onıeret. Jean-Man:; Swerstra. 121 Sp. 1993. Decson Makng Ads n On-Lne ATC Sysıems, Macllİne Intellgcnce n At Traflc Managemellt, AGARD-CP 538, Pars, p 14-11 14-t ı. Yöntemblm, An<dolu Unverstcs Yayınları No: 96, Eskşeht. 191 Kulıu. Bülent, 1994, Üretm Yönetm,!sı<ınbul Ünversıes ışlctme Fakültes Yayın No: 260: tsıanbul. Neuıııann. Horst, 1975 ATC Coııcepts Wtlı Extcnsve 1101 Utlzaton Of Au!um:ıtc Daıa Proces- sng, Plans and Dc\'clopmcnıs for Ar Tratfı.; Systeıııs, 20th Symposunı of the Gudance and Control Panel. Cambrıdgc, Massathuseııs. USA. 20-23 May 1975. AGARD Confercnce PRoceedngs, No: 188, p4-1/4-9 Parıs. ı Nolan. Mıchael S. 1990, Fundamentals of Aır Trafk Control, Wadsworth Publıslıng Company, Belmont, Calfoma. Wells. A.T., 1989, Aır Transportaıon, [121 Broward Publshııg Company. HAVACılıK ELEKTRONIGI 15
UYDU HABERLEŞMESI 1960 yıllannda Amerkan Telefon ve Telgtaf ştket olan (AT&T) tarafından kullanılan ve bu günden sonra gün be gün gelştrlen bu teknoloj kullanılan haberleşme sstemlerne göre daha kullanışlı ve yetenekl olması nedenyle kullanım alanı her geçen gün genşlemektadr. Gerçekte br uydu göktek bt radyo tekrarlayıeısıdır. Yan radanann çalışma sstemler çnde yer alan transpandar gbdr. Br uydu sstem yerdek br stasyanla haberaşmak çn br transpandar le sorgu ve cevaplama çn br network çermektedr.uydu letmler "bus ve paylaad' olmak üzere k şeklde kategorze edleblr. Payload aktf kullanıcı blgsnn sslem çnde taşınmasıdır. Son zamanlarda yen data servslernn ve televzyon yayıncıllgının artmasıyla, günumüzde kullandıgımız 8nalog ve sayısallormdak telefon snyaller le brlk te mevcut blg taşınımı uydu üzernden yapılmaktadır. Uydunun Tarh Gelşm Uydunun en bast tp br pasf rellector olup, bu araç bast br şeklde br snyal br yerden br başka yere göndermektedr. Ay dunyanın doğal br uydusu durumundadır. Uydu le lgl olarak lk gelşme 1950'11yıllarda lk uydu transponder'ın bulunmasıyla oldu. 1954'lu yıllarda Amerka lk olarak Dünyadan Aya lk mesajı göndermey başardı. 1957 yılında Rusya Sputnk gönderd ve bu lk aktf yer uydu olarak yerden gönderlen blgıy alma. -l' kuvvetlendrme ve tekrar gönderme şlemlern başarıyla uyguladı. Sputnk-1 gun boyunca 21 mesaj blgsn gönderd. Aynı yıl çnde Amerka Explorer l' gönderd ve bu da 5 ay su- resnce görevn başarıyla tamamladı. 1958'de NASA Score'u uzaya gönderd. Br konk projektör ve br teyp saklayıeısından oluşan bu sstem yere lşkn olarak kullanllan lk uydu oldu. Bu sstem dunyadak br stasyondan mesajı alarak bunu br manyetk teyp üntesnde sakladı ve dünyadak slasyona gönderd. 1962 yılında AT&T Telstar 1 uydusunu uzaya gönderd. Bu da lk uydu gb alma ve gönderme şlemn gerçekleştrd. Fakat Telstar-l dek elektronk donanım mevcut radyasyondan etklenerek zarar gördü. Bunun üzerne Telslar 1'n eleklronk donanımına benzer fakat daha çok radyasyon korumah olan Telstar 2 1963'te uzaya gönderld. Bununla lelefon, televzyon ve data letm çn faydalanıldı. Öncek uydular aklf ve pasf olmak uzere k tpleyd. Br pasf uydu bast br şeklde snyal yere ger gönderen yansıtıeılardan oluşmaktaydı. Bunda snyal kuvvetlendrmek br ve tekrar ettrmek çn bord üzerne kazanç devreler yoktu. Br aktf uydu elektronk olarak br snyal yere tekrarlayablmekledr. Aynı zamanda gönderlen snyal alma, kuvvetlendrme ve lekrar gönderme ôzellgne sahptr. Pasf uyduların avantajlarından br bord üzernde sofstke br elektronk donanıma htyaç duymamasıdır. Bazı pasf uydular zleme ve yayın yapma amaçları çn br radyo kules yayınlayıcısına h1yaç duyarlar. Pasf uydulann dezavanıajlarından br de yayın çnde kullanılan gücün kararlı olmamasıdır. 16 HAVACılıK ELEKTRONIGI
Yörüngesel Uydular Uydular yörüngesel veya senkronze olmayan tplerdadır. Bu da dünya çevresne rtlada elps veya daresel şeklde dünyanın dônme hızından daha büyük veya daha alçak küçük br hızda olacak şeklde br açısal hızla dönmektedr. Sonuçta üzernde bulunduğu herhang br noktada sabt durmayacak şeklde yaklaşıp uzaklaşmakıadır. Yörüngesel uydunun dezavantajlarınden br yer stasyonlarında komplke ve pahalı donanımlara htyaç göstermesdr. Herbr yer stasyonu hebr yöııngede ncelenecek pozsyondayken uyduya konumlandırtırnak zorundadır. Böylece uydu kend üstünde geçerken amenn uyduya kıltlemekledr. Yörüngesel uydunun buyük avantajından br fırlatma rokellernn uyduyu kend yercrngelerne yerleştrmeye htyaç duymamasıdır. YörOngesel uydu sstemlernn en lgnç olanlarından br de Sovyet Molnya sstemdr. Şekl-1'de gösterldğ gb Molnya sstem yaklaşık 40000 km Apogee ve 1000 km Pergee'de olmak üzere hayl elptk br yörtınge kullanır. Apogee sstemn dünyad~n olan maksmum uzaklığı, Pregee se mnumum- uzaklığıdır. Apogee'ye sstem kuzey yarımküredeyken Pergee'ye se güney yarımküredeyken ulaşır. / Şekl -1 Sovyet Malnya uydusu yörünges Senkron Uydular Senkron uydular açısal hızları dünyanın hızına eşt olan br daresel yörünge çersnde hareket ederler. Bundan dolayı Dünya yüzeynde alınan herhang br noktaya bağımlı olarak sabt br noktada yerleştrlrler. Bunun avantajlarından br yerdek tom stasyonların boton bt zaman çnde bu uyduya konumlandırılableceğ gerçeğdr. Böylece yerdek tüm stasyonların sahp olableceğ br yolla uydu antennn yayılma doğruıtusu çersnde olacaktır. Blnen dezavantajlarından br se uydunun sabt olan yörüngesne oturtulması çn kompleks sayılablecek elektronk donanıma ve ağır fırlatma araçlanna olan htyacıdır. Senkron yörüngesel zamanı dünya gb 24 saattr. HAVACılıK ElEKTRONIGI 17
Yörüngesel Modeller Br uydu kend yörüngesnde kalablmekledr. Çünkü kendsnn dünya etrafında dönmesyle yarattığı merkezkaç kuvvet dünyanın yerçekm le dengelanrnekledr. Ayrıca yerçekm tarafından uydunun çeklmemes çn uydu yerçekmnden daha büyük br hızla dönmektedr. Alçak rtlada saatte 17.500 ml yol almakla ve bu hızla yaklaşık 1,5 saatte br dünya çevresn dönmektedr. Bu nedenle uydu kend yörüngesnde dönerken yerdek br stasyonu herbr yörüngede dakka veya daha az zamanda geçmektedr. Bt orla veya 15 yüksek rtfalara göre değşmektedr. Şekl 2'de görüldüğü gb br uydu mevcut yörüngesne göre üç şeklde yol zlemektedr. Eğer uydu ekvator üstünde br yörüngede dönüyorsa buna ekva10ral yörünge denlmektedr. Yne br uydu kuzey veya güney kutuplarında br yörüngeye sahpse buna da kutupsal yörünge denr. Dğer üçüncü yörünge şeklne se eğml yörünge denlmektedr. Br tek uydu le br kutupsal yörüngede dünyanın tüm yüzeynn kaplanablmes dkkate değer br özellktr. Dünya enlemsel br rota üzernde dönerken, uydu boylamsal br yörüngede dünya etrafında döner. Sonuçta uydunun patern' Şekl -3'te görüldüğü gb dünya etrafında br çaprazlama (dagonal) spral şeklndedr. Şekıl 2. a)alçflkr1ta(dareselyörıjnge(100-300ml) b) Orta rt!a (elpık yötllnge 6000-12000 ml) c) YOksekflla(yersenkronyörOnge) Şekl -3 Uydu yörüngeler Yersenkron Yörüngelern Avantajlan 1- Uydu alınan br yer stasyonuyla hemen hemen aynı noktada kalmaktadır. Ayrıca pahalı olan zleme donanım yer stasyonlarına htyaç duymaktadır. 2- Brbrlernn yörüngeler üzerndeyken br uydudan dğerne anahtarlama zorunluluğu yoktur. Netcede anahtarlama zamanlanndan dolayı letşmn keslmes yoktur. 3- Yüksek rtfalarda yersenkron uydular çok büyük br sahayı alçak rtfadak yörüngesel karşılıklardan daha çok kapsayablmektedr. 4- Doppler kayması etks yok denecek kadar azdır. 18 HAVACılıK ELEKTRONIGI
Yersenkron Yörüngelern Dezavantajları 1- Yüksek rtfalarda yersenkron uyduları çok uzun propagasyon zaman ları kullanıl maktadır. Br yersenkronze uydu çnde k yer stasyonu arasındak propagasyon geckmes 500 le 600 ms arasındadır. 2- Versenkron uydular yayılm çn yüksek guce, cevaplama çn uzun mesafe ve yoldak kayıplardan dolayı çok duyarlı allcılare gereksnm duymaktadırar. Açısal Durumlar 3 Uydunun kend yörüngelerne yerleştrlmes çn bunu sağlayacak boyuk teknoloj lerle gerçekleştrlen uzay gemlerne htyaç duyar. Br antan br uyduya doğru yönlendlrken yükseıtme açısı (elevalon an9le) ve azmut'un blnmes gerekldr. Bütün bunlar "loak angles olarak blnmektedr. Şekl -4'de bu açısal durumlar gösterlmştr. l!o'-; M J~N""" I~=.g' ;~;;,>o<>~7"'" Şekl-4 AzmuthveyOkselmeaçısl YükseltmeAçısı Yükseltme açısı br yer stasyon antennn yayınlanan br dalganın ufuk ve uydu le yer arasındak yer stasyon antennn alt sapması arasındak açıyla şekllendrlmştr. En ufku küçük yükseıtme açısı le br yayılm dalgasının boyu yer atmosfern geçmek zorunda olacak şe.krde yapılmakladır. Herhang br dalga dünya atmosfernden geçerke~ yutulur ve şarete gurultulern bnmesnden dolayı lk yayınlandığı gb br şarel olmaz. Bundan dolayı yükseıtme açısı çok kuçukve yayıhm dalga boyu yer atmosfern çnde çok büyok olmalıdır. Dalganın br derece sapması uygun olmayan br letrnn yapılmasına neden olur. Genelde kabul edleblr yükseltme açısı 5 derecedr. Şekl -5'te yükseltme açısının yayılma dalga HAVACılıK ELEKTRONIGI 19
şaretn normal atmosfer düşük ss ve ağır yağmurlu durumlarda nasıl etkledğn göreblrsnz. ŞekılS Almoster elkısındeıı dolayı meydana gelenzayıflama a}6/4 GHzband b} 14/12 GHz Az;muth Azmut br antenın yatay konumundak açısı olarak tanımlanmaktadır. Bu da kuzeyden yönünde yapılan açıya karşılık gelmektedr. Yükseltme açısı ve azmut yer stasyonunun saat enlem dereces le k yer stasyonunun boylam derecesne ve uydunun yörüngesne bağlıdır. Ekvatoral yörüngede olan br yersenkronze uydu çn olması gereken prosedürler şunlardır.,i Iy br hartadan yer stasyonunun enlem ve boylamının belrlenmes, uydunun bulun-! duğu boylamın belrlenmes, uydunun bulunduğu boylam le yer stasyonunun bulunduğu boylam arasındak (OL) fark açısının hesaplanması. Şekl -6'da anten çn yükseltme açısı ve azmut'unun belrlenmesdr. YükseKme açı~ı (dereceı",' " ' : Şekl 6. 20 HAVACılıK ELEKTRONIGI
Yörünge Aralığı ve Frekans Bölüşümü Yersenkronze uyduları sınırlanmış boşluklara ve herbr yörünges çnde frekans spektrumu bölüştürülmek zorundadır. Yürürlüktek uydular aynı veya yalın frekanslarda yelerl aralıklarla paylaştırlmıştır. Bu özel ayırma htyacı şu değşkenlere bağlıdır.,. Yer stasyonların ks ve uydu anlenlern sdelobe yayılımı ve beamwdth 2 RF taşıyıcıfrekansı 3 Kullanılan kodlama ve modülasyon teknğ 4 Kabul edleblr nlerlerance sınırları 5 Transm! taşıyıcı gücüne Genelde 3 derece le 6 derece arasındak uzaysal ayırma yukarıdak değşkenlere bağlıdır. Uydu haberlaşmas çn kullanılan taşıyıcı frekansların çoğu 6/4 le 14/12 GHz. band arahğındadır. Ilk sırada up-imk (yer stasyonundan transponder'a) frekansı; Iknc sırada down-lnk (transponderden yer stasyonuna) frekansı yer alır. Yüksek taşıyıcı alınan kazanç çn htyaç duyulan en küçük anten çapı öneml hususlardan brdr. Ülkelere at olan uyduları 6/4 GHz' kullanılır. Ancak bu yerkürenn mkrodalga sstemler çnde kullanılmaktadır. Br uydu network tasarlanırken kurulan mkrodalga lnklerndek nterferance'den kaçınmak konusunda azam dkkat etmek gerekr. Kullanılan frekanslar WARC (Wod Admnstratve Rado Conference)tarefından bölüştürülmüştür. Yayılm Patern'ler Br uydu tarafından kaplanan yeryüzündek br saha yersenkronze uydunun kend senkronze yörüngesne, taşıyıcı frekansına ve anten kazancına bağlıdır. Uydu mühendsier anten ve taşıyıcı frekansı seçerken sınırlı olan transmt gücünü belrlenmş br yer sahasına yönlendrmeye çalışırlar.br uydu antennn yayılma patern' "footprnt" olarak blnr. HAVACılıK ELEKTRONIGI 21
HAVA TRAFİK GÜVENLİK ELEKTRONİöİ TEKNİK ELEMANLAR DERNEÖİ İSTANBUL VE ANTALYA ŞUBELERİNİN 1. OlAGAN GENEL lurljllari YAPıLDı 21.5.1996Iarhnde Istanbul Şubemzn 1. Olağan Genel Kurulu, Genel Başkan Cavt Svrhsar ve Genel Sekretermz Necdet Ünal'ın da katılımıyla başarılı br şeklde yapılmıştır. Arkadaşlarımıza gayretl çalışmalarından dolayı teşekkor edyoruz. a~n~!~~m~~!~!!!:n Y~!'!~!!~Y~ ~~_n~tm Kurulu üyeler kend aralarında görev bölümü yaparak Yönetm ve Denetm Kurulları şöyle belrlenmştr. ŞUBE YÖNETIM KURULUırfan TUFAN : Başkan Tekn TUNCER : Başkan Yardımcısı O. Tuğrul ALAKOÇ : Sekreter SUBE penetim KURULU' Haluk ÖZGÖK : Başkan Kıyasettn ALBAYRAK : Üye GOlkız ALSANCAK : Üye Mehmet KINACı : Muhasp Göksel UNAN : Teşklat Sorumlusu! Genel Kurulda ayrıca Genel Merkez Delege seçm; yapılmış, buna göre Gülkız Alsancak, Hamd Maknacı, Suat Döğmen, Metn Çırpın, Sebahattn Kakcıgaz, Bahattn GOl, Genel MerkeZ asıl deleges olarak seçlmştr.! 7.8.1996 tarhnde Antalya Şubemzn 1. Olağan Genel Kurulu yapılmıştır. Genel Kurulda seçlen Yönetm ve Denetm Kurullar! şöyle belr1enmştr. ŞUBE YÖNETIM KURULU: ŞUBE DENETIM KURULU- ÖmerÖZER HkmetTOY Osman TURGUT Cemal ÖZCAN Meltem GÜLTEKIN Mustafa ÖZOPAK RecepÇELK Murat SÜMBOL Genel Merkez asl delege olarak da M. Al Şahn ve Osman Turgut seçlmşlerdr. ATSETPA GENEL MERKEZI!! 22 HAVACılıK ElEKTRONIOI
BILGISAYAR BILGISAYAR BILGISAYAR BILGISAYAR BILGISAYAR BILGISAYAR Hüsey.n Elektronk ENGNAR Mühends( MICROSOFT WNDOWS 3.1 Sstem Yazı Dlmzn Devamı Kayd"ma Çubuğunun Kullammı Klavye Yardımı le: Taşımak stedğmz dya- Mouse Yardımı le: Kaydırma kulusunu kulla- log kutusunu seçerek denetm menosonu açmız. narak stedğnz yöne dogru ekranı yönlendrrsnz. Taşı komutunu seçerek yön tuşlarını kullanıp stedğnz yere kaydırdıktan sonra Enter tuşura basınız. Klavye yardımı le' Dyalog Kutusu çnde Do/aşma Mouse Yardımı le: Seçeceğ veya stedğnız Brsatrryıılcarıveyaaşağı Yu.llanveya~ğıok bölgey tıklayınız. Brooeeya da JıHdpenoereye Page!.pveya PageOoım Solyadasağdalôpencereye Ct11+PageUpveyaCt11+PageOoIl7l 5atlnn başına Home Satınnsonuna Eod Klavye Yardımı le: Sekme (Tab) veya Shft+Tab tuşlarına basınız. Br bölge çnde seçe, nek değştnnek çn yön tuşlarını kullanınız. Belgennbaşma Crrl+Home 8e/gennwnuns Clrl+End Komut Düğmeler ve Metn Kutulan Bu tür düğmelerle yaptırılmak stenlen şleme Dya/og Kutusunun Kullammı başlanması çn konulmuş olup Tamam (ok) ya da Işletmekle olduğunuz br görev hakkında blg sağlanması gerektğnde Wndows br dyalog me nüsü açar. Çoğu dyalog kutusunda onaylanacak seçenekler bulunur. Seçenekler belrlenerek br komut düğmes seçlr ve komut yerne getrlr. Dyalog Kutusunun Taşmması Mouse Yardımı le: Dyalog kutusunun başlık çubuğunun yen konumuna sürükleynz ve mouse mlecn bırakınız. Iptal (Cancel) düğmelerdr ve dyalog menüsünün sağ tarafında yer alırlar. Eğer herhang br komut doğmesnn yanında Oç nokta (... ) varsa başka br dyalog monesunün açıtacağı anlamına'gelr. Kulla, nıma açık olmayan düğmeler soluk renkte, seçlmş olan veya kullanıma açık olanlar se koyu renkte olurlar. Komut düğmesn seçmek çn; Mouse Yardımı le: Kullanım açık olan sted, ğnı komut düğmesn tıklayınız. HAVACılıK ELEKTRONlGI 23
Klavye Yardımı le: Istedğnz düğmeye gelmek çn Tab tuşunu kullanarak aktf hale getrmek çn Ara çubuğu ya da Enler luşunu kullanınız. Veya lgl konut düğmesnn aklf harf le brlkte Alt tuşuna basınız. Dyalog menüsü çnde bazen blg yazmak metn kutulraı mevcuttur. Eğer metn kutusu çn çnde blg varsa slmek çn herhang br tuşa basıp yensn yazablrsnz veya şareıı meln üzernde tekrar mouse kullanarak değştrmek stedğnz bölgey seçeblrsnz. Onay Kutuları ve Ortak Dyalog Kutuları Bazı dyalog kutuları çnde seçeneklern yanında onay kutuları bulunur ve bunların şaretenmes le brden fazla seçenek kullanıma alınmış olur. Seçenek seçlmş se onay kutusunda 'X' şaret aks taktrde boşluk bulunur. Mouse Yardımı le: Seçmek stedğnz her boş onay kutusunu tıklayınız. Yardımı le: Seçmek Klavye stedğnz onay kutusuna ulaşmak çn Tab tuşunun kullanarak kulunun seçlmes ya da ptal çn Ara Çubuğu tuşuna Lste Kutuları Dyalog menüsü çnde seçeneklern lstesn gösterr. Belrtlen kutuya sığmamışsa kaydırma kutusunu kullanarak dğer seçenekler görüntüleyeblrsnz. Genellkle bu tür lste kutularında yalnızca br öğe seçleblr. lste kulusundan lek br öğe seçmek çn: Mouse Yardımı le: Seçmek stedğnz öğe kutuya gelnceye kadar ok tuşlarını kullanınız. Daha sonra öğeye tıklayarak uygun olan komul düğmesn veya lgl öğe üzernde çftlıklama yapınız. Klavye Yardımı le: Seçmek stedğnz öğeye varmak çn aşağı yukarı yön tuşlarını kullanınız veya seçmek stedğnz öğenn lk harfn yazarak arama şlemn daha kısa süreye Indrnz. Kulu çnde gözüken öğenz seçmek çn Enter tuşuna basınız. basmız. Ortak dyalog kutuları Open gb uygulamalarda mevcut olup brden fazla bölüm ortak olarak ha reket ederler. Örneğn br sürücünün değştrlmes durumunda buna bağlı olarak dyalog kutusu çnde brden fazla kutu/bölüm değşeblr. MS Wndows Uygulamalarmm Temeller Uygulamalarla Çalışmalar MS Wndows'un en önernl özellklernden brs aynı anda brden fazla uygulamanın çalıştırılablmesdr. Bu özellğe laveten br uygulamadan dğerne ver tranfer yapılablr brnden dğerne rahatlıkla geçeblrsnz. Uygulama Türler Wndows altında brçok uygulama çalışır. Bu uygulamaları dört ana başhkla toplayablrz' Lste kutusundan brden fazla öğe seçmek çn: Mouse Yardımı le: Istedğnz seçenek düğmesn onaylayınız. Klavye Yardımı le: stedğnz seçenek düğmeler grubuna gelmek çn Tab luşunu kullanınız ve seçenek düğmesn onaylamak çn aşağı yukarı yön luşlarını kullanınınz 1. Esk Wndows Uygulamaları: Bazı Wndows uygulamaları Wndows 3.1 ya da 3.0 versyonundan önce gelştrlmş olablr. Böyle br durumda ekranda k komut düğmel dyalog menüsü görüntülenr. Tamam (ok) düğmes seçldğnde uygulama çalışmaya başlayablr, fakat herhang anda uygulama br çalışmasını yarı da keserek kapatablr. 2. Wndows Uygulamaları: Wndows uygulamalarının çalışablmes çn kullandığınız Wndows 24 HAVACılıK ELEKTRONIGI
verson'u 3.0 veya üzer olmalıdır. Bu tür uygulamalar Wndowsun berrek yönelm kullanırlar ve yapısalolarak grafksel br ekranda wndows çalışma tarzına benzerler. Örneğn Ms Word, Excel, Dbase for Wndows vs. 3. Wndo~s Dışı Uygulamalar: Bu lür uygulamalar DOS allında çalışablen uygulamalardır. Wndowsun özellklernden yararlanmazlar (bellek yönetm. grafksel arabrm vs.). Fakat bu tür uygulamalar genelde Wndows altından daha verml olarak çatıştınlablr. 4. Belleğe Yerleşk Programlar: Bu tür uygulamalar br çeşl Wndows dışı uygulamalardır. Bu lür uygulamalar DOS ortamında TSR olarak adiandınfırlar. Gerekl hzmet programları (Türkçe klavye uyarıcısı vs.) ya da stenldğ anda aktf edlen programlardır (Fax/modem programları, edtör programları vs.). Mouse Yardımı le: Program Yönetcs penceresn açarak stedğnz uygulamanın bulunduğu grup penceresn Ctrl+ Tab tuşuna basarak seçnz. Uygulamanın smgesn çft tıklayınız. Klavye Yardımı le: Man grupta Fle Manager' (yön tuşları le) Enter tuşuna basınız. Ctrl tuşu seçp le kullanmak stedğnz sürücünün harfnn tuşuna brlkte basınız. Dzn seçmek çn Yukarı veya Aşağı ok tuşlarını kujlanınız.lstedğnz program adının üzerne geldğnzde Fle bölümünden Aç komutunu seçnz veya Enter tuşuna basınız. Uygulamaların Run Komutuyla Başlatılması: Program Manager da Fle bölumunde ~un komutunu seçnz. Karşınıza çıkan Wndows çnde Command Lne kutusuna, eğer br uzantısı varsa bunu da kapsayan program dosyasının yol ve adını yazınız. Örneğn DOS ortamından EDIT programını başlatmak styorsanız kutu çıne bu C:\DOS\EDrT.COM yazmanız gerekldr. uygulamanın Eğer başlatıldığında br smge durumuna küçotlolmesn stersenz Run Mnmzed kutusunu Uygulama/arm Başlatılması Wndows uygulamaları değşk şekllerde başlatılabllrler. Bunlar; Uygulamaların Program Yönetcsnden Başlatılması: Eğer br uygulama grup çresnde se en kısa yoldan grup penceres çersnden seçlmeldr. Mouse Yardımı le: Program Yönetcs penceresn açarak stedeğnz uygulamanın bulunduğu grup penceresn açınız. Uygulamanın bulunduğu smgey seçnz ve dosya (Fle) menüsünden aç şaretleynz. Uygulamanızı çalıştırmak çn OK doğmesn seçnz. Uygulamaların MS-DOS Prompl stemyle Başlatılması: Wndows dışı uygulamalarınızı başlatmak çn kullanacağınız en geçerl yollardan brsdr. MS-DOS promptunu başlatmak çn Program Manager'den Man grubunu seçnz. MS-DOS promt smgesn çft hklayınız. DOS promptu ekrana geldğnde stedğnz DOS komutunu wuarak Wndows dışı uygulamalarınızı başlatablrsnz. DOS promputunda çıkmak çn ext yazıp Enter tuşuna basınız. (Open) komutunu seçnz veya Enter luşuna bası- Uygulamanın Fle Manager den başlatılması: Başlatacağınız uygulamanın bulunduğu dzn seçerek, uzantıları COM, EXE, PIF veya BAT gb programları çalışıırablrsnz. NOT: MS-DOS promptunda bulunduğunuz zaman bazı dsk dozanlamakomutlan doğru çalışma ve bunlan çalıştırmaktan kaçınınız veya Wındows dan tamamlayıp çıkıp öyle çalıştınnız. (chkdsk, undelete. scandsk, defrag. speeddsk vs.) HAVACılıK ELEKTFIONIGI 25
ELEIITRO~rtı.IART TMIİRİNDE OTOMATİI.SSTE~IE GEçş Elektroıık kart tamrııde zaıııaıı le yarışıyoruz. Döküman olmasa da arızayı hıılablyorıız. L Başdöndürücl br hızla lerleyen teknolojk değşm ve gelşm. her gt.'çcn gün elektronk sektörüne yen chaz \'C sstemler ka1.andırmaktadır. Bu durum anza tespt şlemler ve bakım hzmetlernde sürekl br modcfnza~yonu zorunlu kılmaktadır. Arıza tespt şlemlerndek en büyük yenlklerden br, sstem veya elektronk karta clil-'fj verlmekszn tl.erndek elemanlarının sağlamlıklarınııı test edleblmesdr. Dğer br öneml yenlk se, ünte ve kartlara at blglern henüz sağlam ken br blgsayar aracılığı le bre br yedeklenmes (tomograf alına) temelne. dayanmaktadır. l..",uıa sonra, bu blgler kullanılarak yedek kart ve devre şeması olmaksızın arızalı elemanlar çok kısa br süre çnde belrlenmektedr. DHMI elektronk laboratuvarıarında l-ullanılan ler düzcydc chazlardan br olan Ssıem 9000 Karı Tamr vc Oıonıatk Test sstem lc aşa~ıdak ~lemler kolaylıkla yapmak mümkün olmaktadır. Iler düzeyde kontrol yetcne~ vc kullanım kolaylığı sunan PC tabaıılı SStem 9000 (Hunlcr), Elektronk krrtlar üzerndek kuru hağlantılar (Dry joııts) vc kopuk hattardaıı, kısa dcvreler ve bozuk entegrelere kadar brçok alanda hzmet sunan br atıza tespt sstemdr. Sstem 9OOO'o Wndows altında kullanılablen yazılımı kullanıcı steğne göre. ıasarlanaıı ve grafksel gösterm lc kullanıııı kolaylığı sağlayarak tüm devre elemanlarının kontrolünü yapablmektedr. Sstem çndek yazılım test le hafızalı cnıcgrckrn programlarının şfrelern okuyahlmekıl,'. gerektğndc programın çerğn değştrp şfreleııerek entegre yükleneblmekıcdr. V-I test se malzemelern hacaklarıntfak akını gerlm karekterstklernn karşılaştırılrnasına dayanmakta olup; sıcaklığa arızalan döng test bağlı le 8 pnden 128 pne kadar olan kanallan ıest eder. Böylecc karıa zarar vermeden tüm elektronk elemanlann tesıler yapılablmektedr, Dğer fonksyonu olan kısa devre test sayesnde, çok katlı baskı devre karılarındak kısa devreler vcya fazla akım çeken malzemclcr orulama br dakıkada vekıörel olarak \'e scsl snyaııer lc tespt edleblmektedr. Gelşmş yazılımı. gnıfk görtntü ekraııı ve menü sürümü test klpler kul1anıml oldukça kolaydır, Ycn teknoloj ürünü olan bu gelşmş sstemle şletme malyetlernde %70'lcrc varan ndrm sa~lanmaktadır. 26 HAVACılıK ELEKTRONIGI