Ege Üniv. Zirt Fk. Derg., 2001; 38 (2-3):143-150 ISSN 1018-8851 Kemlpş (İzmir) Kentsel Dış Meknlrının Yeterliliği Üzerine Bir Arştırm Şerif HEPCAN 1 Adnn KAPLAN 2 Erhn KÜÇÜKERBAŞ 3 Bülent ÖZKAN 4 Summry A Reserh on the Qulittive Assessment of Urn Outdoor Spes in the Cse of Kemlpş, İzmir Kemlpş urn settlement ws undertken s the se study re with it s puli outdoor spes. These spes hve een oneived s the meditor to filitte nd support the urn life. 22 puli outdoor spes in Kemlpş, tegorized into 9 different spe typologies, were exmined in qulittive mnner regrding their ontriution to residents nd ity life. In this wy innovtive priniples iming t ontriuting to soil life nd puli outdoor spes in Kemlpş were introdued. Key words: Urn Outdoor Spes, Qulittive Assessment, Kemlpş Giriş Açık ln/çık-yeşil ln olrk d dlndırıln kmusl (kentsel) dış meknlr; kent dokusu içinde ypılrl çevrelenmiş, herkesin yrrlnmsın çık ortk kullnım meknlrıdır (10). Bu meknlrın çok çeşitli ve değişik özelliklere ship olmsı rştırıılrı u konud frklı çıkış noktlrı oln sınıflndırmlr ypmy yöneltmektedir (Örneğin; 1, 4, 5, 11). Bu meknlrın şlılrı; prklr, oyun ve spor lnlrı, lış veriş lnlrı, geçiş-toplnmdğılm lnlrı, hyvnt ve otnik hçeleri, mezrlıklr ve idet yeri hçeleri, çık sergi ve fur lnlrı, trihi ve rkeolojik lnlr, kıyı ndlrı, resmi kurum hçeleri, kent ormnlrı ve geçii çık lnlrdır. 1 Yrd. Doç. Dr., Ege Üniversitesi Zirt Fkültesi Peyzj Mimrlığı Bölümü 2 Doç. Dr., Ege Üniversitesi Zirt Fkültesi Peyzj Mimrlığı Bölümü 3 Prof. Dr., Ege Üniversitesi Zirt Fkültesi Peyzj Mimrlığı Bölümü 4 Prof. Dr., Ege Üniversitesi Zirt Fkültesi Peyzj Mimrlığı Bölümü 143
Burdn hreketle çlışmnın mı; kmusl dış meknlrın kendi içinde ve ykın çevresiyle oln ilişkilerini Kemlpş kent yerleşimi örneğinde nitelik yönünden sistemtik ir içimde sorgulmktır. Mteryl ve Yöntem Arştırm mteryli; ykın çevresiyle irlikte Kemlpş kent yerleşimi olup, u yerleşim lnı içinde ulunn ve Kemlpş kmusl dış meknlrını temsil eden 22 mekndır (Çizelge 1 ve 2). Arç ve gereçler ise; rştırm lnın ilişkin kültürel peyzj krkteristiklerini orty koymk mıyl yrrlnıln yzınsl kynklr (2, 3, 8, 9, 10), Kemlpş imr plnlrı ve rporlrı, u rştırmy özgü hzırlnmış rzi gözlem formu, ilgililerle ypıln görüşmelerde lınn notlr, çekilen fotoğrflr, slytlr ve skeçlerdir. Çizelge 1. Tipolojisine göre rştırm meknlrı ve kodlrı Mekn Tipolojisi Adı Kodu Attürk Bulvrı M1 Yol İnönü Bulvrı M2 (Bulvr, Cdde ve İnkılp Cddesi M3 Sokklr) 57. Sokk M4 60. Sokk M5 Meydn Çrşı İçi Meydnı M6 Attürk Anıt Meydnı M7 Prk Kız Kulesi Prkı M8 Mehmet Akif Ersoy Sevgi Prkı M9 Çouk Oyun Alnı Attürk Mhllesi Çouk Oyun Alnı M10 Eski Slı Pzrı Çouk Oyun Alnı M11 Kemlpş Belediyesi Semt Shsı M12 Belediye Hlı Shsı M13 Spor Alnı Mehmet Ali Özüdoğru Spor Kompleksi M14 Şehir Stdyumu M15 Pzr Yeri Kemlpş Pzryeri M16 Kmu Bhçesi Hükümet Konğı Bhçesi M17 Cumhuriyet İlköğretim Okulu M18 Okul Bhçesi Kız Meslek Lisesi M19 Kemlpş Lisesi M20 Mezrlık Cennet Bhçesi Kristnı M21 Eski Mezrlık M22 Arştırm yöntemi; 22 meknd gerçekleştirilen gözlem ve nlizlerin geliştirilen rzi gözlem formu uyrın nitelik yönünden sorgulnmsını içerir. Kmusl dış meknlrın yeterliliği yşnilirlik, erişeilirlik ve duyumsl uygunluk ölçütleri kpsmınd irdelenmiş, u ölçütlere yönelik olumlu ve olumsuz nitelikler syısl değerlerle ifde edilmiştir. Bu değerlendirmede 1 (en düşük nitelik) - 5 (en yüksek nitelik) pun sklsı ess lınmıştır. Bu uygunluk ölçütlerini oluşturn lt ölçütlerin 5 pun lğı vrsyımındn hreketle ir meknın 144
ölçütler ve unlrın toplmı zınd lileeği en yüksek punlr elirlenmiş ve u punlr her ir kmusl meknın gerek ölçüt gerekse de toplm pun zınd ldığı değerlere ölünerek % uygunluk değerleri elde edilmiştir. Tüm ölçütlerin en yüksek değeri lmsı durumund uygunluk değerinin % 100, en düşük değeri lmsı durumund % 20 olğı hesplnmıştır. Her meknın ölçüt punlrı toplnrk sonuçt genel toplm uygunluk değerleri (toplm pun ve % uygunluk değeri olrk) elde edilmiş, u değerler meknlrın % uygunluk değerleri en düşük (%20) ve en yüksek (%100) rsınd 5 ktegoride sınıflndırılrk uygunluk dereelerine dönüştürülmüştür. Bunlr; Çok Uygun (%85-100), Uygun (%69-84), Ort Düzeyde Uygun (%53-68), Az Uygun (%37-52) ve Uygun Değil (%20-36) şeklindedir. Meknlrın ölçütlere göre % uygunluklrının değerlendirilmesinde en küçük kreler yöntemi kullnılmıştır (7). Ayrı meknlr göre ölçüt ortlmlrının iririyle krşılştırılmsınd çoklu krşılştırm testi uygulnmıştır (6). Çizelge 2. Arştırm meknlrının mhllelere göre dğılımı Mhlle Adı Sekiz Eylül Mhllesi Attürk Mhllesi Mehmet Akif Ersoy Mhllesi Soğukpınr Mhllesi Mekn Kodu M8, M13, M14, M15, M20 M4, M5, M7, M10, M19, M22 M9, M11, M12, M16, M17 M3, M6, M18 Arştırm Bulgulrı Kemlpş, Ege Bölgesinde İzmir kent yerleşiminin 29 km doğusund, Kemlpş (Nif) dğı eteğinde, İzmir e ğlı ir ilçe merkezidir. 1997 nüfus syımın göre kent merkezinde 22829 kişi yşmktdır. Attürk Bulvrının kuzey ve güney yönünde ikiye yırdığı Kemlpş d, Sekiz Eylül Mhllesi, Attürk Mhllesi, Mehmet Akif Ersoy Mhllesi ve Soğukpınr Mhllesi ulunmktdır. Arştırm meknlrınd ypıln gözlemler sonuund elde edilen yşnilirlik, erişeilirlik ve duyumsl uygunluk ölçütlerinin olumlu ve olumsuz nitelikleri yönünden ldıklrı uygunluk punlrı şğıd verilmiştir (Çizelge 3). 145
Çizelge 3. Arştırm meknlrının uygunluk punlrı M1 M2 M3 M4 M5 M6 M7 M8 M9 M10 M11 Stndrtlr uygun/değil 4 2 3 2 1 3 4 3 2 3 2 Değerlendirme Ölçütleri Değerlendirme Ölçütleri Yşnilirlik Erişeilirlik Duyumsl Uygunluk Yşnilirlik Erişeilirlik Duyumsl Uygunluk Mlzeme uygun/değil 4 3 3 3 1 2 4 3 3 2 1 Uygulm tekniği uygun/değil 3 2 2 2 1 2 4 3 3 2 2 Bkımlı/kımsız 3 2 3 2 1 3 3 2 2 1 1 Amın uygun/değil 4 3 3 3 2 4 3 3 2 3 1 Fiziksel erişeilirlik 5 5 4 4 4 5 5 5 4 4 3 Görsel erişeilirlik yüksek/düşük 4 4 4 3 3 3 4 3 3 3 2 Psikolojik erişeilirlik yüksek/düşük 4 4 4 3 3 4 5 4 3 3 2 Çekii/itii 4 3 4 2 1 3 3 3 3 2 1 Rhtltıı/rhtsız edii 3 2 4 3 1 4 4 3 3 2 2 Anlşılır/krmşık 4 3 3 2 3 3 4 2 2 3 2 Cnlı/monoton 5 3 4 2 2 4 3 4 4 4 3 M12 M13 M14 M15 M16 M17 M18 M19 M20 M21 M22 Stndrtlr uygun/değil 3 5 5 4 4 3 1 2 4 5 2 Mlzeme uygun/değil 4 5 5 3 3 4 2 2 2 5 2 Uygulm tekniği uygun/değil 4 4 5 4 4 3 2 2 2 4 2 Bkımlı/kımsız 3 5 5 3 3 4 3 2 3 5 3 Amın uygun/değil 4 5 5 5 4 3 2 3 3 5 3 Fiziksel erişeilirlik 3 3 4 3 4 5 2 5 4 2 4 Görsel erişeilirlik yüksek/düşük 4 4 4 4 4 3 3 5 4 4 5 Psikolojik erişeilirlik yüksek/düşük 5 4 5 3 4 5 2 4 4 5 5 Çekii/itii 3 4 5 4 4 4 1 3 3 5 2 Rhtltıı/rhtsız edii 3 4 5 4 4 4 2 2 2 4 3 Anlşılır/krmşık 4 5 5 4 4 4 3 3 3 4 2 Cnlı/monoton 3 4 5 3 4 3 2 3 2 5 2 Değerlendirme Kmusl dış meknlrın yşnilirlik, erişeilirlik ve duyumsl uygunluk ölçütleri kpsmınd uygunluk punlrı krşılştırmlı olrk değerlendirilmektedir. Her ölçüte göre meknlr rsındki frklr isttistik olrk önemlidir (P<0.05). Ayrı sütun zınd tüm meknlr kendi içinde yşnilirlik, erişeilirlik ve duyumsl uygunluk kımındn krşılştırılmış ve u krşılştırmlrdki frklr isttistik olrk önemli ulunmuştur (Çizelge 4) (P<0.05). Tipolojileri kpsmınd ise yol tipolojisinde Attürk Mhllesi ve İnkılâp Cddesi her 3 ölçüt yönünden olumlu ve tutrlı iken İnönü Bulvrı nd erişeilirlik yüksek, diğer iki ölçüt ise düşük nitelikte olup ölçütler rsı tutrsızlık görülmektedir. 57. ve 60. Sokk ise erişeilirlik yönünden 146
ort düzeyde, diğer ölçütler yönünden ise düşük düzeydedir. Yol tipolojisi içindeki 5 meknd erişeilirlik diğer ölçütlere göre yüksek düzeydedir. Meydn tipolojisinde ise Attürk Meydnı Çrşı İçi Meydnı n göre yşnilirlik ve erişeilirlik yönünden dh yüksek değerde iken duyumsl uygunluk kımındn ynı düzeylerdedir. Prk tipolojisinde her iki prkın duyumsl uygunluklrı eşit düzeyde olmkl erer yşnilirlik ve erişeilirlik ölçütleri yönünden Kızkulesi Prkı öne çıkmktdır. Diğer prkın yşnilirliği ise düşük düzeydedir. Ank merkezi konumun rğmen Kızkulesi Prkı genel olrk ort düzeydedir. Çizelge 4. Arştırm meknlrı uygunluk değerlendirmesi (%) Yşnilirlik 5 72 48 5 Erişeilirlik 3 86.7 Duyumsl Uygunluk n M1 M2 M3 M4 M5 M6 M7 M8 M9 M10 M11 4 86.7 55 56 75 48 45 24 35 56 70 72 93.3 70 56 60 48 60 44 55 28 46.7 40 TOPLAM 12 78.3 60 68.3 51.7 38.3 76.7 63.3 56.7 53.3 36.7 Yşnilirlik 5 72 Erişeilirlik 3 Duyumsl Uygunluk M12 M13 M14 M15 M16 M17 M18 M19 M20 M21 M22 4 65 96 73.3 85 100 86.7 100 76 75 72 68 86.7 75 40 46.7 40 44 93.3 d 55 56 50 96 73.3 90 48 93.3 45 TOPLAM 12 71.7 86.7 96.7 73.3 76.7 75 41.7 60 60 88.3 58.3 Çouk oyun lnı tipolojisi kımındn her iki çouk oyun lnı oldukç düşük değerlere shiptir. Ylnız Attürk Mhllesi Çouk Oyun Alnı yşnilirlik ve erişeilirlik yönünden ort düzeydedir. Spor lnlrı içinde Mehmet Ali Özüdoğru Spor Kompleksi şt olmk üzere hlı sh yüksek niteliklere shiptir. Pzr Yerinin ise yşnilirliği ort, diğer ölçütlere uygun düzeylerdedir. Hükümet Konğı Bhçesi de her üç ölçüt yönünden uygundur. Okul hçeleri genel olrk erişeilirlik ölçütü dışındki ölçütler kımındn düşük değerlerdedir. Erişeilirlik yönünden ortlmnın üzerinde değer lmlrı d kent içinde ulunduklrı 5,,, d: Aynı sütun üzerinde ulunn frklı hrfler rsındki frk isttistik olrk önemlidir (P<0.05) 147
konumdn kynklnmktdır. Örnek ir mezrlık oln Cennet Bhçesi Kristnı erişeilirlik dışındki ölçütler yönünden üst düzeyde niteliklere shiptir. Bun krşın kentin n ulşım ksı üzerinde ulunn eski mezrlık erişeilirlik dışındki ölçütlere düşük niteliktedir. Arştırm meknlrının toplm % uygunluk değerleri ve un ğlı uygunluk dereeleri ise Şekil 1 ve Çizelge 5 de elirtilmektedir. Mekn tipolojileri kpsmınd rştırm meknlrının genel uygunluk durumlrı değerlendirildiğinde; yol tipolojisi çısındn Attürk Bulvrı uygun düzeyde olmsıyl diğer ulvr, dde ve sokklrdn yrılmktdır. 60. Sokk ise ortlm değerin ltınd düşük nitelikli ir mekndır. Diğerleri ise ort düzeylerdedir. Çizelge 5. Arştırm meknlrının toplm % uygunluk değer ve dereeleri Arştırm Meknı % Uygunluk Değeri Uygunluk Dereesi (M1) Attürk Bulvrı 78.3 Uygun (M2) İnönü Bulvrı 60.0 Ort Düzeyde Uygun (M3) İnkılp Cddesi 68.3 Ort Düzeyde Uygun (M4) 57. Sokk 51.7 Az Uygun (M5) 60. Sokk 38.3 Az Uygun (M6) Çrşı İçi Meydnı Ort Düzeyde Uygun (M7) Attürk Anıt Meydnı 76.7 Uygun (M8) Kız Kulesi Prkı 63.3 Ort Düzeyde Uygun (M9) Mehmet Akif Ersoy Sevgi Prkı 56.7 Ort Düzeyde Uygun (M10) Attürk Mhllesi Çouk Oyun Alnı 53.3 Ort Düzeyde Uygun (M11) Eski Slı Pzrı Çouk Oyun Alnı 36.7 Az Uygun (M12) Kemlpş Belediyesi Semt Shsı 71.7 Uygun (M13) Belediye Hlı Shsı 86.7 Çok Uygun (M14) Mehmet Ali Özüdoğru Spor Kompleksi 96.7 Çok uygun (M15) Şehir Stdyumu 73.3 Uygun (M16) Kemlpş Pzryeri 76.7 Uygun (M17) Hükümet Konğı Bhçesi 75.0 Uygun (M18) Cumhuriyet İlköğretim Okulu 41.7 Az Uygun (M19) Kız Meslek Lisesi 60.0 Ort Düzeyde Uygun (M20) Kemlpş Lisesi 60.0 Ort Düzeyde Uygun (M21) Cennet Bhçesi Kristnı 88.3 Çok Uygun (M22) Eski Mezrlık 58.3 Ort Düzeyde Uygun 148
100 84 % Uygunluk Değerleri 68 52 36 20 M1 M2 M3 M4 M5 M6 M7 M8 M9 M10 M11 M12 M13 M14 M15 M16 M17 M18 M19 M20 M21 M22 Arştırm Meknlrı Toplm % Uygunluk Değerleri Şekil 1. Arştırm meknlrının toplm % uygunluk değerleri Attürk Meydnı diğer meydn göre dh uygun niteliklere shiptir. Prklr ise ort uygunluk düzeyindedir. Çouk oyun lnlrı rsınd d Attürk Mhllesindeki Slı Pzrındkine göre dh uygun konumd olmkl erer ort düzeydedir. Semt spor shsı tipolojisi yönünden sırsıyl M. Ali Özüdoğru Spor Kompleksi ve hlı sh çok yüksek niteliklere ship olup unlrı diğerleri uygun değerleriyle izlemektedir. Pzr Yeri ve Hükümet Konğı Bhçesi uygun değerlerde, okul hçeleri ort uygun değerlerdedir. Ort düzeyde oln Eski Mezrlığ göre Cennet Bhçesi Kristnı çok yüksek niteliklere shiptir. Trtışm ve Sonuç Değerlendirme şmsınd elde edilen sonuçlrı üç temel ölçüt kpsmınd trtışmk gerekirse; Yşnilirlik ölçütü kpsmınd; Attürk Bulvrı ivrınd ve kentin merkezi ölümlerinde yer ln zı rştırm meknlrı (60. Sokk, Kız Meslek Lisesi gii), vntjlı konumlrın krşın kullnıının gereksinimlerini krşılmd yetersiz klmktdır. Diğer yndn kent merkezine dh uzk olildiği gii yşnilirlik yönünden yüksek değerler tşıyn meknlr (özellikle spor lnlrı) kullnııy kliteli yşm ortmlrı sunmktdır. Erişeilirlik ölçütü kpsmınd; küçük ir yerleşim oln Kemlpş genelinde rştırm meknlrın yy olrk ulşmk rht olup (rç-yy trfiği skindir) özellikle fiziksel erişim olnğı yüksektir. Ayrı kliteli meknlrın kentin çekim noktlrı olmlrı ynı sır özellikle görsel ve psikolojik erişeilirlik düzeyleri de yüksektir. Diğer yndn kentin merkezi ölümlerine göreeli olrk dh uzk kln, düşük klitedeki meknlr fiziksel, görsel ve psikolojik erişeilirlik yönlerinden de düşük düzeylerdedir. Duyumsl uygunluk ölçütü kpsmınd; kentin merkezi ölümlerinden uzkt kln, tsrım tvrı ve işlevselliği yönünden elirsizlikler yşyn meknlr kullnıılr olumsuz duyumlr yştmktdır. Çlışmnın geneli çısındn ise; kmusl dış meknlrın 149
niteliği, toplumun ilgili meknlr gereksinmesi ve kullnım trzı eklenen düzeyde değildir. Sonuç olrk Kemlpş d son yıllrd kmunun hizmetine sunuln modern tesislerin referns lınmsı, ölçütler ve toplm uygunluk değerleri çısındn düşük ve ort nitelikteki meknlrın yeniden ele lınrk kmusl yşmdki etkinliklerinin rttırılmsı ve kente entegre edilmesi sğlnmlıdır. Özet Kmusl dış meknlr toplumsl yşm ve kentlerimize sğldığı yrrlr ğlmınd Kemlpş kent yerleşiminde rştırm mteryli olrk ele lınmıştır. 9 mekn tipolojisinde elirlenen 22 kmusl dış meknın kullnııy, sosyl yşm ve kente oln ktkılrı sorgulnmıştır. Bu sorgulmd yşnilirlik, erişeilirlik ve duyumsl uygunluk ölçütleri kpsmınd, geliştirilen yöntem çlışmsı uyrın, meknlrın niteliği (yeterliliği) elirlenmiştir. Bu syede her ir kmusl dış meknın niteliksel durumu orty konup irirleriyle krşılştırılmsın olnk sğlnmıştır. Bu noktdn hreketle yüksek uygunluk değerlerine ship meknlrın örnek lınmsı, düşük uygunluk değerlerine ship olnlrın ise iyileştirilmesine yönelik somut önerilerde ulunulmuştur. Anhtr kelimeler: Kentsel Dış Meknlr, Niteliksel Değerlendirme, Kemlpş Kynklr 1. Altş, N. E., 1993. Dış Meknı Yşmk. Ypı Dergisi, Syı 143, İstnul. 2. Anonim, 1996. Kemlpş 96. Kemlpş Belediyesi Yyını, İzmir. 3. Anonim, 1999. Kemlpş Belediyesi Mrt 1994 - Mrt 1999 Özet Rporu. Kemlpş Belediyesi Yyını, Min Ajns, Ankr. 4. Bkn, K., G. Konuk, 1987. Türkiye de Kentsel Dış Meknlrın Düzenlenmesi. TÜBİTAK Ypı Arştırm Enstitüsü Yyın No. U5, Ankr, 106 sy. 5. Çuuk, M., H. Krey, G. Yüksel, 1978. Ypılnmmış Kentsel Kmusl Dış Meknlr. Ypı Dergisi, Syı 30, İstnul. 6. Düzgüneş, D., T. Kesii, O. Kvunu ve F. Gürüz, 1987. Arştırm Deneme Metodlrı (İsttistik Ders Notlrı-II). A.Ü. Zirt Fkültesi Yyın No:1021 Ders Kitı 295 sy., Ankr. 7. Hrvey, W.R., 1990. User s Guide for LSMLMV, Mixed Model Lest-Squres nd Mximum Likehood Computer Progrm. Ohio Stte University, Ohio. 8. Klyıoğlu, R., 1987. Kemlpş (Nymphion) Trihsel Kent Dokusunun İnelenmesi. Yüksek Lisns Tezi (Bsılmmış). Dokuz Eylül Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimrlık Bölümü Restorsyon Anilim Dlı, İzmir. 9. Kpln, A., Ş. Hepn, 1999. Kemlpş Kent Yerleşiminin Trihi Süreinde Fiziksel Gelişimi. Kemlpş Kültür Ve Çevre Sempozyumu, 3-5 Hzirn 1999, Kemlpş, 393-400. 10. Küçükerş, E., B. Özkn, 1999. Kemlpş Kentsel Dış Meknlrının İrdelenmesi. Kemlpş Kültür Ve Çevre Sempozyumu, 3-5 Hzirn 1999, Kemlpş, 105-112. 11. Özkn,B., E. Küçükerş, 1995. Mimrlık Bilgisi. Ege Üniversitesi Zirt Fkültesi Yyın No:513, Bornov-İzmir, 142 sy. 150