TÜRKĐYE DE EKONOMĐK BÜYÜMENĐN KAYNAKLARININ ANALĐZĐ

T.C. DOKUZ EYLÜL ÜNĐVERSĐTESĐ SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ ĐKTĐSAT ANABĐLĐM DALI DOKTORA TEZĐ TÜRKĐYE DE EKONOMĐK BÜYÜMENĐN KAYNAKLARININ ANALĐZĐ Başak KARŞIYAKALI Danışman Doç. Dr. Đlkn BARAY 2008

YEMĐN METNĐ Doktora Tez olarak sunduğum Türkye de Ekonomk Büyümenn Kaynaklarının Analz adlı çalışmanın, tarafımdan, blmsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek br yardıma başvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım eserlern kaynakçada gösterlenlerden oluştuğunu, bunlara atıf yapılarak yararlanılmış olduğunu belrtr ve bunu onurumla doğrularım. 29/12/2008 Başak KARŞIYAKALI

DOKTORA TEZ SINAV TUTANAĞI Öğrencnn Adı ve Soyadı : Başak KARŞIYAKALI Anablm Dalı : Đktsat Programı : Đktsat Tez Konusu : Türkye de Ekonomk Büyümenn Kaynaklarının Analz Sınav Tarh ve Saat: Yukarıda kmlk blgler belrtlen öğrenc Sosyal Blmler Ensttüsü nün.. tarh ve. Sayılı toplantısında oluşturulan jürmz tarafından Lsansüstü Yönetmelğnn 30.maddes gereğnce doktora tez sınavına alınmıştır. Adayın kşsel çalışmaya dayanan tezn. dakkalık süre çnde savunmasından sonra jür üyelernce gerek tez konusu gerekse tezn dayanağı olan Anablm dallarından sorulan sorulara verdğ cevaplar değerlendrlerek tezn, BAŞARILI OLDUĞUNA Ο OY BĐRLĐĞĐ Ο DÜZELTĐLMESĐNE Ο* OY ÇOKLUĞU Ο REDDĐNE Ο** le karar verlmştr. Jür teşkl edlmedğ çn sınav yapılamamıştır. Öğrenc sınava gelmemştr. Ο*** Ο** * Bu halde adaya 6 ay süre verlr. ** Bu halde adayın kaydı slnr. *** Bu halde sınav çn yen br tarh belrlenr. Tez, burs, ödül veya teşvk programlarına (Tüba, Fulbrght vb.) aday olablr. Tez, mevcut hal le basılablr. Tez, gözden geçrldkten sonra basılablr. Tezn, basımı gerekllğ yoktur. JÜRĐ ÜYELERĐ Evet Ο Ο Ο Ο ĐMZA Başarılı Düzeltme Red.. Başarılı Düzeltme Red... Başarılı Düzeltme Red. Başarılı Düzeltme Red... Başarılı Düzeltme Red.

ÖZET Doktora Tez Türkye de Ekonomk Büyümenn Kaynaklarının Analz Başak KARŞIYAKALI Dokuz Eylül Ünverstes Sosyal Blmler Ensttüsü Đktsat Anablm Dalı Đktsat Programı Bu çalışma 1980-2006 dönemnde Türkye de ekonomnn arz ve talep yönünden büyümesnn kaynaklarını analz etmektedr. Büyümenn unsurlarının neler olduğunun tespt edlp, teork lşkler çerçevesnde açıklandığı brnc bölümden sonra büyümenn kaynakları analz edlmeye başlanmıştır. Çalışmanın knc bölümünde büyümenn kaynakları, ekonomnn arz kısmından bağımsız olarak, talep kısmını konu ednen yaklaşımlar çerçevesnde analz edlmştr. Grd-çıktı tabloları ve ayrıştırma analzler yardımıyla büyümenn kaynakları dört nedensel faktöre ayrıştırılmıştır. Bunlar yurt ç nha talep büyümes, hracat büyümes, thal kames ve teknolojk değşmdr. Türkye ekonoms çn hazırlanan 1985, 1990, 1998 ve 2002 yıllarına at grd-çıktı tabloları çalışmanın brnc bölümünün temel ver kaynaklarıdır. Grd-çıktı tabloları 23 ana sektörde toplulaştırılmış ve tüm tablolar 1985 sabt fyatlarına dönüştürülmüştür. Çalışmanın reel bazda sürdürüleblmes çn kl deflasyon yöntem uygulanmıştır. Dönemler arasında uygulanan farklı ekonom poltkalarının etklern net göreblmek çn 1985-1990, 1990-1998 ve 1998-2002 olmak üzere üç farklı alt dönem tespt edlerek analzler yapılmıştır. Çalışmanın bulguları 1985-2002 yılları arasında belrlenen tüm alt dönemlerde Türkye de büyümenn daha çok yurt ç nha talep artışından kaynaklandığına şaret etmektedr. Son yıllarda yurt ç nha talep artışlarının büyüme üzerndek olumlu etks azalmakta ama yne de her dönem büyüme sürecnde dğer unsurlar arasındak görecel önem devam etmektedr. Bu gelşmenn yanı sıra hracat, thal kames ve teknolojnn büyümeye olan katkılarının dönem boyunca oldukça stkrarsız olduğu tespt edlmştr. v

Çalışmanın son bölümünde arz yönünden ekonomk büyümenn kaynakları analz edlmeye çalışılmaktadır. Geleneksel yaklaşım olarak da fade edlen bu yaklaşımda üretm faktörler ve toplam faktör vermllğnn büyümeye olan katkıları, 1980-2006 dönem çn büyüme muhasebes yaklaşımı ve koentegrasyon analz kullanılarak ncelenmştr. Çalışmanın sonuçları hem sermaye brkmnn hem de toplam faktör vermllğnn büyümenn en öneml kaynakları olduğunu göstermektedr. Ancak, ktsad, poltk ve yapısal değşmlerden dolayı, toplam faktör vermllğ artışları zaman çnde öneml değşkenlk serglemektedr. Buna karşın emek büyüme sürecnde stkrarlı fakat küçük rol oynamışlardır. Anahtar Kelmeler: Büyümenn Kaynakları, Grd-Çıktı Analz, Ayrıştırma Analz, Büyüme Muhasebes, Toplam Faktör Vermllğ v

ABSTRACT PhD Thess Analyss of Sources of Economc Growth n Turkey Başak KARŞIYAKALI Dokuz Eylul Unversty Insttute of Socal Scences Department of Economcs Economcs Program Ths study analyss the sources of growth n Turkey between 1980-2006 perod by supply and demand sde n the economy. After the frst secton, n whch factors of growth are determned and explaned wthn the context of theorethcal relatons, t s started to analysed the sources of growth. In the second part of the study, ndependent from the supply sde of the economy, the sources of growth are analzed wthn the context of approaches whch menton the demand sde. Wth the help of nput-output tables and decomposton analyss the sources of growth are separated to for reasonal factors. These factors are the growth of fnal domestc demand, the growth of export, mport substtuton and technologcal change. The basc data sources for the frst secton n the study are nput-output tables whch are prepared for 1985, 1990, 1998 and 2002 years for Turksh economy. Input-output tables are aggrgated to 23 sectors and all of the tables are transformed to 1985 fxed prces. In order to sustan the study n a real base, double deflaton method s used mplated. In order to see clearly the effects of dfferent economy polces between the perods, analyss are done by determnng three subperods whch are 1985-1990, 1990-1998 and 1998-2002. The fndngs of the study ndcates that n all subperods between 1985-2002 years growth n Turkey depends on to ncrease of fnal domestc demand. In the last years the postve effect of the ncrease of fnal domestc demand decreases but n the growth perod the relatve mportance between other factors stll contnues. In addton to ths development t s proved that throughout the perod the contrbuton of export, mport substtuton and technology to growth s unstable. v

In the last part of the study the sources of economc growth s tred to analyse from supply sde. In ths approach, whch s also expressed as a tradtonal approach, the contrbuton of producton factors and total factor productvty to the growth s studed by growth accountng approach and contegraton analyses for 1980-2006 perod. The fndngs of the study show that the most mportant. factors of growth are captal accumulaton and total factor productvty. But because of economc, poltcal and nstructural changes the ncrease of total factor productvty shows some changes n a tme. Because of that labour plays a stable but a lttle role. Keywords: Sources of Growth, Input-Output Analyss, Decomposton Analyss, Growth Accountng, Total Factor Productvty v

ĐÇĐNDEKĐLER YEMĐN METNĐ... DOKTORA TEZ SINAV TUTANAĞI... ÖZET... v ABSTRACT... v ĐÇĐNDEKĐLER... v KISALTMALAR... x TABLOLAR LĐSTESĐ x ŞEKĐLLER LĐSTESĐ... xv GRAFĐKLER LĐSTESĐ xv EKLER LĐSTESĐ xv GĐRĐŞ... 1 A. Araştırmanın Konusu, Önem ve Amacı... 1 B. Araştırmanın Yöntem... 1 C. Araştırmanın Planı... 2 BĐRĐNCĐ BÖLÜM EKONOMĐK BÜYÜME VE BÜYÜMENĐN DĐNAMĐKLERĐ I. EKONOMĐK BÜYÜME ĐLE ĐLGĐLĐ TEMEL KAVRAMLAR... 5 II. EKONOMĐK BÜYÜMENĐN KAYNAKLARI... 7 A. Sermaye Brkm... 7 1. Büyüme ve Fzk Sermaye Đlşks... 8 2. Fzk Sermayenn Büyüme Sürecndek Önem...11 B. Nüfus ve Beşer Sermaye...13 1. Beşer Sermaye Kavramının Ortaya Çıkışı ve Büyümeyle Đlşks...14 2. Beşer Sermayenn Unsurları...15 a. Eğtm ve Beşer Sermaye...16 b. Sağlık ve Beşer Sermaye...18 c. Beşer Sermayey Etkleyen Dğer Unsurlar...19 C. Teknolojk Gelşme...21 1. Teknolojk Gelşme Kavramı ve Sınıflandırılması...21 2. Büyüme ve Teknolojk Gelşme Đlşks...23 D. Büyümenn Temel Kaynakları...25 1. Coğrafya...25 v

2. Kültür...26 3. Entegrasyon...27 4. Kurumlar...28 III. EKONOMĐK BÜYÜME TEORĐSĐNĐN GELĐŞĐMĐ VE BÜYÜMENĐN KAYNAKLARI... 30 A. Neo- Keynesyen Büyüme Modeller ve Büyümenn Kaynakları...33 B. Neo- Klask Büyüme Model ve Büyümenn Kaynakları...34 1. Temel Solow Büyüme Model...34 2. Genel Solow Büyüme Model...39 3. Genşletlmş Solow Büyüme Model...43 C. Evrmc Đktsat ve Büyümenn Kaynakları...45 D. Đçsel Büyüme Modeller ve Büyümenn Kaynakları...46 1. Beşer Sermaye Modeller...48 2. Blg Taşması Modeller...52 3. Kamu Poltkaları Modeller...53 4. Araştırma ve Gelştrme Model...55 IV. AMPĐRĐK ÇALIŞMALAR... 57 ĐKĐNCĐ BÖLÜM GĐRDĐ-ÇIKTI ANALĐZĐ YARDIMIYLA EKONOMĐK BÜYÜMENĐN KAYNAKLARININ BELĐRLENMESĐ I. YAPISAL DEĞĐŞĐM VE BÜYÜME ÜZERĐNE ETKĐLERĐ... 61 II. GĐRDĐ-ÇIKTI ANALĐZĐ... 64 A. Grd-Çıktı Analznn Tarhsel Gelşm...64 B. Endüstrlerarası Đşlemler Tablosu...66 C. Temel Grd-Çıktı Modeller...72 1. Temel Grd-Çıktı Modelnn Kurulması ve Çözümü...74 2. Leontef Ters Matrsnn Đktsad Yorumu...77 3. Đthalatın Modele Katılması:...77 III. AYRIŞTIRMA ANALĐZĐ KAPSAMINDA EKONOMĐK BÜYÜMENĐN KAYNAKLARI...79 A. Sapmalar Versyonu...84 B. Brnc Dereceden Farklar Versyonu...86 IV. TÜRKĐYE DE EKONOMĐK BÜYÜME SÜRECĐ VE YAPISAL DÖNÜŞÜM... 91 x

V. TÜRKĐYE DE EKONOMĐK BÜYÜMENĐN KAYNAKLARINI GĐRDĐ-ÇIKTI YÖNTEMĐYLE ANALĐZ EDEN ÇALIŞMALAR...97 VI. 1985-2002 DÖNEMĐNDE TÜRKĐYE DE EKONOMĐK BÜYÜMENĐN KAYNAKLARI... 102 A. 1998 Grd-Çıktı Tablosu... 104 B. Toplulaştırma... 106 C. Đkl Deflatör Yöntem... 107 1. Üretm Fyatları Endeks... 108 2. Đthalat Fyat Endeks... 110 3. Bleşk Fyat Endeks... 114 D. Yapısal Ayrıştırma Analz Sonuçları... 116 1. 1985-1990 Dönem Ayrıştırma Analz Sonuçları... 118 2. 1990-1998 Dönem Ayrıştırma Analz Sonuçları... 123 3. 1998-2002 Dönem Ayrıştırma Analz Sonuçları... 127 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKĐYE EKONOMĐSĐNDE UZUN DÖNEM BÜYÜME ĐLĐŞKĐLERĐ: TOPLAM FAKTÖR VERĐMLĐLĐĞĐ YAKLAŞIMI I. COBB-DOUGLAS ÜRETĐM FONKSĐYONU VE FAKTÖR PAYLARI... 132 II. TOPLAM FAKTÖR VERĐMLĐLĐĞĐ VE ÖLÇÜLMESĐ... 137 A. Büyüme Muhasebes Yaklaşımı... 139 B. Parametrk Yaklaşım... 141 III. AMPĐRĐK ÇALIŞMALAR... 143 A. Türkye Üzerne Yapılan Yabancı Lteratürdek Çalışmalar... 143 B. Türkye Üzerne Yapılan Yerl Lteratürdek Çalışmalar... 146 IV. EKONOMETRĐK YÖNTEM... 149 A. Zaman Serlernde Durağanlık... 150 1. Yapısal Kırılmaları Dkkate Almayan Brm Kök Testler... 152 2. Yapısal Kırılmaları Dkkate Alan Brm Kök Testler... 156 B. Koentegrasyon Sınamaları ve Hata Düzeltme Modeller... 158 1. Engle ve Granger Đk Aşamalı Modelleme Yöntem... 160 2. Engle ve Yoo Üç Aşamalı Modelleme Yöntem... 161 V. VERĐ SETĐ... 162 VI. UYGULAMA SONUÇLARI VE BULGULAR... 164 x

A. Durağanlık Testler... 164 B. Koentegrasyon Analz... 166 VII. TÜRKĐYE EKONOMĐSĐNDE BÜYÜMENĐN KAYNAKLARI... 169 SONUÇ... 176 KAYNAKLAR... 184 EKLER... 204 x

KISALTMALAR ABD : Amerka Brleşk Devletler ADF : Genşletlmş Dckey Fuller (test) AGÜ : Az Gelşmş Ülkeler Ar-Ge : Araştırma ve Gelştrme bkz. : Bakınız BYKP : Beş Yıllık Kalkınma Planı Çev. : Çevren DF : Dckey Fuller (test) DĐE : Devlet Đstatstk Ensttüsü DPT : Devlet Planlama Teşklatı ECM : Hata Düzeltme Mekanzması Ed. : Edtör EGM : Engle Granger Modelleme EKKY : En Küçük Kareler Yöntem FBDG : Fert Başına Düşen Gelr GOÜ : Gelşmekte Olan Ülkeler GSMH : Gayr Saf Mll Hasıla GSYĐH : Gayr Saf Yurtç Hasıla GÜ : Gelşmş Ülkeler IMF : Uluslararası Para Fonu ĐĐBF : Đktsad ve Đdar Blmler Fakültes MRW : Mankw, Romer, Wel NBER : Natonal Bureau of Economc Research OECD : Ekonomk Đşbrlğ ve Kalkınma Örgütü s. : Sayfa No SBF : Syasal Blgler Fakültes SBM : Solow Büyüme Model TEFE : Toptan Eşya Fyatları Endeks TFV : Toplam Faktör Vermllğ TL : Türk Lrası TÜĐK : Türkye Đstatstk Kurumu TÜSĐAD : Türk Sanaycler ve Đşadamları Derneğ YTL : Yen Türk Lrası x

TABLOLAR LĐSTESĐ Tablo 1: Endüstrlerarası Đşlemler Tablosu ( Grd Çıktı Akım Tablosu )...69 Tablo 2: Temel Đktsad Göstergeler...95 Tablo 3: Planlanan ve Gerçekleşen Büyüme Hızları...96 Tablo 4: Dönemler Đtbaryle Türkye Ekonomsnde Büyümenn Kaynakları (%)... 100 Tablo 5: 1968 Ulusal Hesaplar Sstemne göre Smetrk Grd-Çıktı Tabloları... 104 Tablo 6: Smetrk Grd-Çıktı Tablolarının Hazırlanmasında Alternatf Termnoloj. 104 Tablo 7: GSMH Deflatörü le Sabt Fyatlara Dönüştürme... 109 Tablo 8: TEFE le Sabt Fyatlara Dönüştürme... 109 Tablo 9: Üretm Fyatları Endeks (1985=1)... 110 Tablo 10: Dolar Bazında Sektörel Brm Fyatları... 112 Tablo 11: 1985 ve 1990 Yılları Đçn Hesaplanan Đthalat Vergler Dahl Sektörel Brm Fyatlar... 113 Tablo 12: 1985, 1998 ve 2002 Yılları Đçn Hesaplanan Sektörel Brm Fyatlar... 113 Tablo 13: Đthalat Fyat Endeks (1985=1)... 114 Tablo 14: Sektörel Bleşk Fyat Endeks (1985=1)... 116 Tablo 15: Büyüme Hızları... 117 Tablo 16: Sektörel Büyümenn Kaynakları 1985-1990... 120 Tablo 17: Sektörel Büyümenn Kaynakları 1990-1998... 124 Tablo 18: Sektörel Büyümenn Kaynakları 1998-2002... 129 Tablo 19: Plan Dönemler Đtbaryle Büyümenn Kaynakları... 147 Tablo 20: Sermayenn Mll Gelrden Aldığı Payın Değşmes Durumunda Büyümeye Olan Katkılar... 149 Tablo 21: ADF Brm Kök Test Sonuçları... 165 Tablo 22: KPSS Brm Kök Test Sonuçları... 165 Tablo 23: Mnmum LM Brm Kök Test Sonuçları... 166 Tablo 24: Koentegre Edc Vektör Sayısın Belrlenmes... 167 Tablo 25: Türkye Ekonomsnde Uzun Dönem Büyümenn Kaynakları... 172 x

ŞEKĐLLER LĐSTESĐ Şekl 1: Solow Dyagramı...37 Şekl 2: Genel Solow Büyüme Model nde Tasarruf Oranının Artması...42 xv

GRAFĐKLER LĐSTESĐ Grafk 1: Türkye de Đşgücü Ödemelernn Gayr Saf Yurtç... 171 Grafk 2: Toplam Faktör Vermllğ Büyümesnn Gelşm... 174 xv

EKLER LĐSTESĐ EK 1: 1985 ve 1990 Toplulaştırma Anahtarı... 204 EK 2: 1998 Toplulaştırma Anahtarı... 206 EK 3: 2002 Toplulaştırma Anahtarı... 208 EK 4: 1985 Toplulaştırılmış Grd-Çıktı Tablosu (1985 Fyatlarıyla)... 210 EK 5: 1990 Toplulaştırılmış Grd-Çıktı Tablosu (1990 Fyatlarıyla)... 213 EK 6: 1998 Toplulaştırılmış Grd-Çıktı Tablosu (Sanay Tek. Varsayımı le Sanayden Sanayye) (1998 Fyatlarıyla)... 216 EK 7: 1998 Toplulaştırılmış Grd-Çıktı Tablosu (Sanay Teknoloj Varsayımı Đle Üründen Ürüne) (1998 Fyatlarıyla)... 219 EK 8: 2002 Toplulaştırılmış Grd-Çıktı Tablosu (2002 Fyatlarıyla)... 222 EK 9: 1990 Toplulaştırılmış Grd-Çıktı Tablosu (1985 Fyatlarıyla)... 225 EK 10: 1998 Toplulaştırılmış Grd-Çıktı Tablosu (Sanay Teknoloj Varsayımı Đle Sanayden Sanayye) (1985 Fyatlarıyla)... 228 EK 11: 1998 Toplulaştırılmış Grd-Çıktı Tablosu (Sanay Teknoloj Varsayımı Đle Üründen Ürüne ) (1985 Fyatlarıyla)... 231 EK 12: 2002 Toplulaştırılmış Grd-Çıktı Tablosu (1985 Fyatlarıyla)... 234 EK 13: Ekonometrk Analzde Kullanılan Verler... 237 xv

GĐRĐŞ A. Araştırmanın Konusu Önem ve Amacı Yapısal dönüşüm, ekonomde dengeszlkler (faktörlern sektörlerdek getrler arasında önem farklılıklar) bulunduğunda, büyümenn bçmn ve oranı belrleyen temel faktördür. Bu süreç çersnde ekonomnn arz ve talep kısmındak büyümenn kaynaklarında ortaya çıkan değşmeler çok sektörlü br çerçevede analz edleblr. Böyle br çerçeve, yapısal dönüşüm le büyüme ve vermllk değşmeler arasındak lşknn sorgulanması çn de gerekldr. Muhasebe özdeşlğ olarak, ekonomnn arz ve talep kısmı aynı toplam gelr düzeyn verr. Ekonomnn talep kısmı, ver gelr düzeynde sektörlere olan taleb; arz kısmı se sektörlerde üretm çn gerekl olan faktör bleşmn tanımlamaktadır. Ekonom denge durumundayken arz ve talep kısmını brbrnden bağımsız olarak ele alan analzler, ekonomdek büyüme oranı çn ortak sonuçlar üretmektedr. Ntekm; geleneksel yaklaşımda büyümenn kaynakları ekonomnn talep kısmından bağımsız olarak ele alınmakta, üretm faktörler ve toplam faktör vermllğnn (TFV) büyümeye olan katkıları belrlenmektedr. Benzer şeklde; ekonomnn talep kısmını konu ednen (grd-çıktı analzler) yaklaşımlar da, büyümenn kaynaklarını ekonomnn arz kısmından bağımsız olarak tanımlayarak, yurt ç nha talepdek, hracat ve thalat hacmndek ve teknolojdek (grd-çıktı katsayılarındak) değşmelern büyümeye olan katkıları ayrıştırılmaktadır. Bu çalışmada da yukarıda fade edlen geleneksel yaklaşım çeçevesnde ekonomnn arz ve talep kısmında büyümenn kaynakları brbrnden bağımsız olarak ele alınmıştır. Ekonomnn talep kısmının analz edlmesnde grd-çıktı tablolarından faydalanılmış ve sektörel büyümenn kaynakları yukarıda fade edlen unsurlar çerçevesnde ortaya konulmuştur. Ekonomnn arz yönünden büyümesnn kaynakları se üçüncü bölümde ele alınarak, üretm faktörlernn ve TFV nn büyümeye olan katkıları araştırılmıştır. B. Araştırmanın Yöntem Türkye de ekonomk büyümenn kaynakları k farklı yöntem kullanılarak arz ve talep yönünden analz edlmeye çalışılmıştır. Çalışmanın knc bölümünde toplam 1

talepde meydana gelen değşmelern analzne yönelk olarak grd-çıktı tablolarına dayanılarak ayrıştırma analz yapılmıştır. Çalışmada önce grd-çıktı tablolarının hazırlanmasında kullanılan esaslar ve ayrıştırma analznn bleşenler rdelenmştr. Çalışmada kullanılan 1985, 1990, 1998 ve 2002 grd-çıktı tablolarının taşımış olduğu özelkler ayrıntılı olarak analz edlp kend çnde uyumlaştırmaya çalışılmıştır. Brbrleryle kıyasalanablr grd-çıktı tablolarının elde edlmesnden sonra 1985-1990, 1990-1998 ve 1998-2002 olarak belrlenen üç alt dönem çn ayrıştırma analz yapılarak Türkye de yaşanılan büyüme sürecnn sektörel yapılarda meydana getrdğ değşklkler ortaya konulmaya çalışılmıştır. Çalışmanın üçüncü bölümünde se ekonomk büyümenn kaynakları arz cephesnden analz edlmeye çalışılmıştır. Burada kullanılan temel yöntem büyüme muhasebes yaklaşımı olmuştur. Büyüme muhasebes yakaşımında gerekl olan faktör esneklkler ekonometrk yöntem yardımıyla tahmn edlmştr. Elde edlen bu parametreler daha sonra büyüme muhasebes denklemne konularak Türkye nn uzun dönem büyüme sürecnde üretm faktörlernn ve TFV nn katkıları tespt edlmeye çalışılmıştır. C. Araştırmanın Planı Çalışmanın brnc bölümünde lteratürde büyümenn belrleyenler olarak fade edlen unsurlar tek tek ele alınarak ncelenmştr. Sermaye brkm, emek, beşer sermaye ve teknolojk gelşmenn unsurları ayrıntılı br şeklde rdelendkten sonra modern büyüme teorler çerçevesnde büyüme kuramlarının merkeznde yer alan değşkenler fade edlmştr. Çalışmanın knc bölümü grd-çıktı tabloları kullanılarak yapılan ayrıştırma analzne dayanmaktadır. Bu nedenle öncelkle ayrıştırma analznn özünü oluşturan grd-çıktı tablolarının temel özellkler üzernde durulmuştur. Ekonomk yapı değşklğn hesaplamaya yarayan yöntemler üzernde kısaca duruldukta sonra ayrıştırma analznn bleşenler rdelenmştr. Çalışmada kullanılan 1985, 1990, 1998 ve 2002 grd-çıktı tablolarının taşımış olduğu özelkler ayrıntılı olarak analz edlp kend çnde uyumlaştırmaya çalışılmıştır. Bu bölümde son olarak yapısal ayrıştırma analznn sonuçları rapor edlerek bunların yorumları sunulmuştur. 2

Çalışmanın üçüncü bölümünde se Türkye de ekonomk büyümenn arz yönlü kaynaklarının neler olduğu tespt edlmeye çalışılmıştır. Burada üretm artışının grdlerle açıklanamayan kısmı olarak fade edlen TFV kavramından kısaca bahsedlerek, ekonometrk analze geçlmştr. Koentegrasyon analz ve bu analz öcesnde serlern taşıması gereken özellkler rdelenmştr. Elde edlen ekonometrk uygulama sonuçları sunulduktan sonra büyüme muhasebes yaklaşımı le üretm faktörlernn ve TFV nn Türkye nn uzun dönem büyüme sürecne yapmış oldukları katkılar tespt edlmeye çalışılmıştır. 3

BĐRĐNCĐ BÖLÜM EKONOMĐK BÜYÜME VE BÜYÜMENĐN DĐNAMĐKLERĐ Çağdaş ktsad büyüme kuramlarının oluşumu II. Dünya Savaşı sonrasındak döneme denk gelmekle brlkte, ktsad büyüme olgusunun ele alınışı formal ktsat tarh kadar eskdr. Ancak büyümeye olan lg, her dönemde aynı öncelk de olmadığı gb kesntsz de değldr. Klask ktsatçıların ve analzlernde merkez br öneme sahp olan büyüme ve büyümeye lşkn dnamk bölüşüm sorunları yern, marjnalst yaklaşımla brlkte kıt kaynakların optmum kullanımı olarak statk br çerçevede tanımlanan genel denge sorununa bırakmıştır. Keynesyen ktsad görüşün ortaya çıkmasıyla yenden önem kazanmaya başlayan büyüme, II. Dünya Savaş ı sonrası yaşanan dönemde ktsad analzn tekrar en öneml konusu halne gelmştr. Bu dönem boyunca, üretken kaynakların tam kullanımının ktsad faalyet hacmndek sürekl ve kararlı büyümeye bağlı olduğu şeklndek görüş, özellkle gelşmş ülkelern ktsat poltkalarını bçmlendrmelernde etkl olmuştur. Neo-keynesyen olarak adlandırılan dnamk büyüme modeller teknolojk gelşmeden soyutlanmış olup, tasarrufların (sermaye brkm) büyüme üzerndek etklern konu ednmştr. Gelşmş ülkelerdek büyüme süreçlern açıklamaya yönelk olarak ortaya konulan Neo-keynesyen çalışmaların temel lg alanı, rekebetç pyasaların mevcut olduğu br ekonomnn uzun dönemde kararlı dengeye ulaşıp ulaşamayacağıdır. II. Dünya Savaşı sonrasında büyüme lteratüründe yaşanan br dğer gelşme, uluslar arası düzeyde gerçekleşen büyüme oranlarındak farklılığın nedenlern açıklamaya yönelk çalışmaların hız kazanmasıdır. Bu gelşm, sermayenn ncelğ yanında ntelğnn de sorgulanmasını gerektrmştr. Bu konuda Solow un yaklaşımı öncü olmuştur. Solow büyüme oranları çersnde şgücü ve sermayenn katkılarını ayrıştırarak, gerye kalan artığa teknolojk gelşme (toplam faktör vermllğ) adını vermş ve 1909-1949 yılları arasında Amerka Brleşk Devletler (ABD) nde yaşanan büyümenn çok büyük br kısmının teknolojk 4

gelşmeden kaynaklandığını ler sürmektedr. Bu sonuç, büyümede sermaye brkmn belrleyc alan klask önermeyle çelşmektedr. 1980 l yılların knc yarısında gelşmeye başlayan Đçsel Büyüme Modeller de sermaye brkm ve teknolojk gelşmenn yanı sıra beşer sermaye brkmn de büyüme modellernn temel belrleycler olarak tespt etmşlerdr. Çalışmanın bu bölümünde büyümenn kaynaklarına lşkn bu farklı görüşler ve bu görüşlern ardındak mekanzmalar ortaya konulmaya çalışılmıştır. I. EKONOMĐK BÜYÜME ĐLE ĐLGĐLĐ TEMEL KAVRAMLAR Ekonomk büyüme, kş başına reel hasıladak sürekl artışlar olarak fade edlr. Bu artışlar ancak uzun dönemde, ülkenn üretm ölçeğnn veya potansyelnn genşlemes ya da daha üretken kullanılması sayesnde ortaya çıkableceğnden, ekonomk büyüme sorunu, genellkle uzun vade sorunu olarak görülür. Bu nedenle büyüme makroekonomk anlamda daha çok arz cephesnce belrlenr. Dğer br deyşle, br ülkenn üretm olanakları eğrsnn dışarıya doğru kaymasına veya uzun dönem toplam arz eğrsnn sağa doğru kaymasına yol açan faktörler, büyüme kuramlarının konusunu teşkl eder 1. Br başka tanıma göre büyüme, vermllk düzeynde meydana gelen artışlar olarak görülüp katma değer üretmnde poztf büyüme olarak fade edlmekte böylece büyüme, çalışan başına brm zamanda ortaya çıkan vermllk (katma değer) artışını gösteren br ölçüt olarak gözlenmektedr 2. Kısa dönemde grdler henüz tam ve etkl br bçmde sthdam edlemezken, ülkenn mal ve hzmet pyasalarındak toplam talep artışları vasıtasıyla kş başına reel gelrde artışlar sağlanablmektedr. Car hasılada zaman çersnde meydana gelen bu kısa sürel dalgalanmalar büyümenn değl konjonktür kuramlarının (busness cycle theores) nceleme konusudur. Ekonomk büyüme kuramları se, br ülkenn uzun dönem potansyel hasılasında veya genel üretm ölçeğnde meydana gelen büyümenn hang faktörlerce belrlendğ, bunların ekonomk büyümey nasıl 1 Aykut Kbrtçoğlu, Đktsad Büyümenn Belrleycler ve Yen Büyüme Modellernde Beşer Sermayenn Yer, Ankara Ünverstes SBF Dergs, Clt:53, Sayı:1-4, 1998, s.208. 2 Hasan Gürak, Ekonomk Büyüme ve Küresel Ekonom, Ekn Ktabev, Bursa, 2006, s.16. 5

sağladığı ve büyüme bakımından hanglernn daha büyük öneme sahp olduğu gb konularla lglenr 3. Kuznets e göre br ülkenn ekonomk büyümes, breylere değşk ekonomk mallar sağlama kapastesndek uzun vadel artışlara bağlı olarak değerlendrlr. Gerçekleşen bu kapaste artışı ler teknoloj, kurumsal ve syasal düzenlemeler üzerne nşa edlmş olmalıdır. Bu yaklaşımda üç temel bleşen oldukça önemldr. Bunlar: () Ulusal üretm kapastesndek sürekl artış ekonomk büyümenn br kanıtı ken breylere her türlü mal sağlama becers ekonomk olgunluğun br göstergesdr. () Teknolojk lerleme, ekonomk büyüme çn br ön şarttır fakat yeterl br şart değldr. () Yen teknolojlern yaratacağı potansyel üretm artışlarını flye dönüştürmek çn kuramsal, davranışsal ve syasal düzenlemelere htyaç duyulmaktadır. Kuznets ayrıntılı analznde tüm gelşmş ülkelerdek (GÜ) büyüme sürecn temsl eden altı temel özellk belrlemştr. Bunlar: () Toplamlar düzeyndek k ekonomk özellk; Başta şgücü vermllğ olmak üzere toplam faktör vermllğndek (TFV) yüksek oranlı artış ve nüfusun, kş başına düşen üretmn yüksek oranda büyümes () Yapısal dönüşümü temsl eden k özellk; Ekonomde yüksek oranlı yapısal, sosyal ve deolojk değşm () Uluslararası yayılma oranını temsl eden k özellk; GÜ lern htyaç duydukları hammadde ve pazarlar çn dünyanın dğer bölümlerne ulaşablme yetenekler le bu büyümenn üçüncü dünya nüfusunu sınırlı düzeyde etklemesdr 4. 3 Kbrtçoğlu, s.209. 4 Metn Berber, Đktsad Büyüme ve Kalkınma, Derya Ktabev, 3. Baskı, Trabzon, 2006, ss.32-33. 6

II. EKONOMĐK BÜYÜMENĐN KAYNAKLARI Br toplumdak ekonomk büyümenn temel kaynaklarını üç gruba ayırmak mümkündür 5 : () Toprağa, fzksel donanıma ve nsan kaynaklarına yapılan tüm yatırımları çeren sermaye brkm, () nüfus artışı ve buna bağlı olarak şgücü artışı, () teknolojk gelşme. A. Sermaye Brkm Sermaye brkm, en kısa ve bast tanımıyla, toplumun üretmş olduğu değerlern tümünü tüketmeyp br kısmını sermaye mallarına ayırmasıdır 6. Başka br tanıma göre sermaye brkm, maknelern, araç ve gereçlern, tesslern, hammaddelern ve dğer dayanıklı üretm faktörlernn brkmş stokudur. Bu fzk sermaye stokuna belrl br dönem çnde yapılan eklemeler se yatırım olarak adlandırılır 7. Aletler, makneler, ulaşım sstem ve araçları, sanay gereçler, fabrka, donanım vb. unsurlar üretmn arttırılmasında büyük rol alan nesnel sermayenn değşk bçmlerdr. Burada fade edlen nesnel sermayenn dışında eğtm, sağlık, gençlk ve spor alanlarında yapılan yatırımları (beşer sermaye brkm) fade etmek çn de sermaye kavramı kullanılmaktadır 8. Çalışmanın bu bölümünde sadece nesnel sermaye anlamındak sermaye brkm üzernde durulacaktır. Beşer sermaye konusu, özellkle 1980 lern knc yarısından tbaren gelşerek teork bütüncüllük kazanan çsel (endojen) büyüme modellerndek önem dolayısıyla ayrı br bölümde ele alınacaktır. 5 Mchael P. Todara, Economc Development n The Thrd World, Longman Inc., New York, 1989, s.155. 6 Ergül Han ve Ayten Ayşen Kaya, Kalkınma Ekonoms Teor ve Poltka, Nobel Yayın Dağıtım, 5. Baskı, Ankara, 2006, s.53. 7 Kbrtçoğlu, s.207. 8 Han ve Kaya, s.53. 7

1. Büyüme ve Fzk Sermaye Đlşks Ekonomk büyüme ve kalkınma kuramlarında sermaye brkm çoğu ktsatçı tarafından kalkınmanın temel koşulu olarak kabul edlr. Belrl br dönemde mal ve hzmet üretme yeteneğnn en temel göstergelernden olan sermaye brkm; sthdam ve vermllk artışı sağlamanın, buna bağlı olarak da ülkenn refahını arttırmanın başlıca unsurlarındandır 9. Büyümenn temel koşulu olarak kabul edlmekle brlkte sermayey, gelşmenn önündek tek engel veya bu konuda karşılaşılan sıkıntıların çözümündek tek unsur olarak görmek hatalıdır; çünkü sermaye sorununu ağırlaştıran ekonomk bağlantılar yanında teknk lerleme, grşmc eksklğ, sosyal, syasal, kültürel ve coğraf koşulların da ekonomk büyüme üzernde öneml etkler vardır 10. Đktsat lteratüründe sermaye brkmnn büyüme sürecndek önemn destekleyen brçok uygulamalı çalışma bulunmaktadır. Bu çalışmaların bulguları çok sayıda ülkede ekonomk büyüme oranındak artışın yarısına yakın bölümünün sermaye brkmnden kaynaklandığını; sermaye brkmnn, teknolojk gelşmeye olan dolaylı katkısının hesaba katılması sonucu büyümeye olan katkısının çok daha yüksek sevlere ulaştığını göstermektedr 11. Örneğn, Boskn ve Lau ya göre teknolojk gelşmenn ekonomk büyüme üzerndek etks sermaye brkmnn boyutuna bağlıdır. Sermaye (yatırımlar) ve teknoloj brbrn tamamlayıcı faktörler olup aralarında poztf, çft yönlü br lşk vardır. Sermaye ve teknolojy brbrnden ayırmak mümkün değldr ve her k faktör ekonomk gelşmenn temeln oluşturmaktadır 12. Bulutay a göre sermaye brkm, sthdam artışı ve teknolojk gelşmenn buna bağlı olarak da ekonomk büyümenn temel belrleyclerndendr 13. Genel olarak 9 Şeref Saygılı, Cengz Chan ve Hasan Yurtoğlu, Türkye Ekonomsnde Sermaye Brkm, Büyüme ve Vermllk, Devlet Planlama Teşklatı (DPT), Ekonomk Modeller ve Stratejk Araştırmalar Genel Müdürlüğü, Yayın No:2665, Ankara, 2002, s.6. 10 Han ve Kaya, s.53. 11 Şeref Saygılı ve Cengz Chan, Türkye Ekonomsnn Büyüme Dnamkler 1987-2007 Dönemnde Büyümenn Kaynakları, Temel Sorunlar ve Potansyel Büyüme Oranı, Türk Sanaycler ve Đşadamları Derneğ (TÜSĐAD), Yayın No: TÜSĐAD-T/2008-06/462, Đstanbul, 2008, s.26. 12 M. J. Boskn ve L. J. Lau, Captal, Technology and Economc Growth, Technology and The Wealth of Natons, Ed:Rosenberg ve dğerler, Stanford Unversty Press, Stanford, 1992, ss.17-55, Aktaran: Saygılı ve Chan, s.26. 13 Tuncer Bulutay, Employment Unemployment and Wages n Turkey, Devlet Đstatstk Ensttüsü (DĐE), Ankara, 1995(a), s.20; Tuncer Bulutay, Investment as The Fundamental Force of Development, Investment and Labour Market n Turkey: Proceedngs of Semnar Held n Ankara, Ed: Tuncer Bulutay, DĐE, Ankara, 1995(b), s.5. 8

yatırımların, dolayısıyla da sermaye brkmnn, ekonomk büyümedek önem şöyle fade edleblr 14 : () Yatırım, ölçek ekonomlernn ve artan getrlern temeln oluşturur. () Yatırım, yen teknolojlern kullanılmasını sağlayan temel araçtır. () Yatırım, deneym kazanma ve yaparak öğrenme olanağı sunmaktadır. (v) Yatırım, sosyal sermayenn ve çeştl dışsallıkların temeln oluşturmaktadır. (v) Yatırım, vermllğ yüksek çalışma alanları yaratmaktadır. Sermaye brkm, düşük ve orta gelr grubundak ülkelern yüksek gelrl ülkelern refah düzeyne ulaşma sürec üzerne kurulan yakınsama-convergence hpoteznde de öneml br yer tutmaktadır. Bu hpoteze göre, yatırım ve sermaye brkm hızındak artış düşük ve orta gelr grubundak ülkelern gelşmş ülkeler yakalamasındak temel mekanzmadır. Buna göre, yüksek sermaye brkmne sahp olan gelşmş ülkelerde, sermayenn azalan verm dolayısıyla, yatırımın getrs gerlemekte; yüksek getr arayışında olan frmalar da faalyetlern, düşük sermaye brkm düzeyne (yüksek yatırım getrsne) sahp gelşmekte olan ülkelere kaydırmaktadır. Fzk sermaye brkm düzeynn yüksek olduğu gelşmş ülkelerde se büyüme, artan oranda, fzk olmayan sermaye varlıklarından (beşer sermaye, araştırma ve gelştrme (Ar-Ge), grşmclk, vb.) kaynaklanmaktadır. Sonuç olarak, sermaye brkm hem gelşmş hem de gelşmekte olan ülkeler açısından, farklı bçmlerde de olsa, büyüme ve gelşme sürecnde büyük önem taşımaktadır 15. Ekonomlern uzun döneml büyüme kapastes ncelenrken, sermaye brkmnn düzey yanında, aşağıdak dört temel hususun da dkkate alınması gerekr 16. () Frmalar yatırım yoluyla en yen teknolojler üretm süreçlerne aktardıklarına göre, sahp olunan sermaye brkmnn ortalama yaşı, teknolojk yenlenme hızı konusunda öneml br gösterge olacaktır. Dolayısıyla, teknolojk yenlkler hızlanıp standartlaşarak yatırım mallarının br parçası halne geldğnde, sermaye brkm hızının vme kazanması, vermllk artışının ve büyümenn güçlenmesnde büyük önem taşıyacaktır. () Sermaye brkm düzey, ekonomnn üretm kapastes konusunda öneml br gösterge olmakla brlkte, mevcut sermaye brkm düzeynn etkn br şeklde 14 Bulutay, 1995(b), s.5. 15 Saygılı ve Chan, s.28. 16 Saygılı ve Chan, ss.28-30. 9

kullanılması da oldukça önemldr. Yurt ç ve yurt dışı talebn orta ve uzun dönemdek muhtemel gelşmn, sektörlerdek rekabet koşullarını, şgücünün ntelğn, frmanın organzasyon yeteneğn ve yatırım yapılan makne ve teçhzatın üretm sürecnn doğasına (teknolojsne) uygunluğunu yeternce dkkate almaksızın yapılacak yatırımlar, atıl kapastenn oluşmasına neden olacaktır. Ekonomdek kaynakların etkn br şeklde dağılmadığını gösteren bu durum, hem büyümenn hem de vermllk artışının yetersz kalmasına neden olmaktadır. () Yatırımların veya sermaye stokunun bleşm le ekonomk performans arasında yakın br lşk bulunmaktadır. Makne-teçhzat yatırımlarının büyüme sürecndek önem, bu unsurlarla yakın lşk çersnde olan yen teknolojk blgnn frmalara aktarılmasıyla lşklendrlr. Blşm ve letşm teknolojlerne yapılan yatırımın önem se bu teknolojlern frmaların örgütlenme (organzasyon) yapılarını dönüştürme, ağ ekonomlernden faydalanma, blgye ulaşma, pazar ölçeğn genşletme, tasarım vb. yollardan kendlern daha verml çalışablr duruma getrmesyle lgldr. Altyapı yatırımlarının önem se ortaya koydukları çeştl dışsallıklar ve ekonomk faalyetler çn gerekl asgar koşulların karşılanması le lşklendrlmektedr. Yatırımların bna unsuru da üretm faalyet çn gerekl br fzk koşul olması nedenyle büyüme sürecnde önem taşımaktadır. Konut yatırımları, temel br gereksnm olan barınma htyacının karşılaması, demr çelk, çmento, cam, seramk, moblya vb. sektörlerle güçlü br ler ve ger bağlantıya sahp olması nedenyle, kısa dönemde ekonomk faalyetlern canlılık kazanması açısından büyük önem taşımaktadır. Ancak, temel barınma htyacının ötesnde knc konut bçmndek olan konut yatırımlarının, (dış) tcarete konu olma özellğnn zayıflığı ve dğer sektörlerdek ekonomk faalyetler orta ve uzun dönemde etkleme gücünün sınırlı olması nedenyle, ekonomlern büyüme oranları ve vermllkler üzernde dğer yatırım türler kadar etksnn olamayacağı da öne sürüleblr. (v) Yatırım veya sermaye stokuyla lgl dğer br öneml nokta, yatırımların çnde barındırdığı teknolojnn ntelğ ve buna bağlı olarak, yatırımların vermllk artışına ve sthdamın gelşmne etksdr. Đktsat lteratüründe, ülke koşullarına uygun teknolojlern seçm olarak adlandırılan bu olgu, özellkle şgücünün görecel olarak bol olduğu, teknolojy çoğunlukla dışarıdan thal eden; ancak bu teknolojy ülke ve frma koşullarına uyarlama yeteneğ sınırlı olan, şszlk sorununun öneml boyutlara ulaştığı, kullanılan teknolojlern çevreye etks konusundak duyarlılığın yeternce gelşmedğ düşük gelr grubundak ülkeler açısından büyük önem taşımaktadır. Bu nedenle yatırım ve sermaye brkmnn büyüme ve kalkınma üzerndek etks 10

sadece bu faktörlern sadece düzey veya artış oranıyla değl; vermllk, şszlk, yoksulluk, gelr dağılımı ve çevre gb br dz sosyo-ekonomk göstergeye etksyle brlkte ele alınmalıdır. 2. Fzk Sermayenn Büyüme Sürecndek Önem Sermaye brkmndek yeterszlk bazı ülkelern ekonomk anlamda ger kalmasının en öneml nedendr. Gelşmekte olan ülkelern (GOÜ) ekonomk yapıyı dönüştürerek GÜ ler sevyesne çıkablmeler çn sermaye brkmne htyaçları vardır. Çünkü; bu ülkeler, fakrlğn kısır döngüsü adı verlen br süreç yaşamaktadırlar. GOÜ lerdek düşük gelr, yatırım ve tasarrufların düşük düzeylerde kalmasına neden olmaktadır. Bu ülkelerdek tüketm kısmak da genellkle mümkün olmadığından süregelen düşük yatırım, ülkenn mevcut sermaye brkmne yapılacak olan katkının kısıtlı olmasına neden olmakta dolayısıyla bu süreç, düşük gelr elde edlmes le sonuçlanmaktadır 17. Bu nedenle büyüme ve kalkınmayı sağlayablmek çn sermaye brkmnn arttırılması yoluyla bu kısır döngünün kırılması şarttır. Sermaye brkmndek yeterszlkler yen yatırımların yapılmasıyla gderleblr. Bu da tüketmn azaltılarak daha çok kaynağın yatırımlara yönlendrlmes le mümkündür. Ancak GOÜ lerde özel tüketm harcamalarının Gayr Saf Yurtç Hasıla ya (GSYĐH) oranı yaklaşık %75 ken, bu oran GÜ ler çn yaklaşık %55 tr 18. Bunun neden, GOÜ lerde fert başına düşen gelrn düşük olması nedenyle tüketclern, gelrlernn büyük bölümünü temel htyaçlarını karşılamak üzere kullanmalarıdır. Buna bağlı olarak bu ülkelerde sermaye brkmndek artışlar yavaştır. GOÜ lerde devletn ekonomye yoğun müdahalesnn ardında yukarıda fade edlen kısır döngünün kırılması çabası yer alır. Sermaye stokunun arttırılmasında klt br rol oynayan grşmclern, grşmclk yeteneklernn ve ellerndek sermaye mktarının sınırlı olması sebebyle özel sektör tarafından gerçekleştrlemeyen yatırımların devlet tarafından yapılması zorunluluğunu ortaya çıkarmaktadır. 1929 Dünya Ekonomk Buhranı nda planlamacı br ekonomk yapıya sahp olan sosyalst 17 Muhsn Kar ve Sam Taban, Đktsad Gelşmenn Temel Dnamkler ve Kaynakları, Đktsad Kalkınmada Sosyal, Kültürel ve Syasal Faktörlern Rolü, Ed: Muhsn Kar ve Sam Taban, Ekn Ktabev, Bursa, 2005, s.10. 18 Muhttn Kaplan, Gelşmekte Olan Ülkelern Özellkler, Kalkınma Ekonoms Seçme Konular, Ed: Sam Taban ve Muhsn Kar, Ekn Ktabev, Bursa, 2004, s.9. 11

ülkelern kaptalst ülkeler kadar dernden etklenmemes, GOÜ lern planlı kalkınma düşüncesn benmsemesne katkı sağlamıştır. Özellkle Đknc Dünya Savaşı ndan sonra az gelşmş ülkeler (AGÜ) ve GOÜ ler kalkınma planlarında özellkle sermaye brkmn arttırmak yönünde zlenecek poltkalara öncelk vermşlerdr. Temelde sermaye brkmn gerçekleştrmek amacına yönelen kalkınma planları, bu amaç çn korumacı ve thal kamec br sanayleşme stratejs üzerne kurulmuştur. Devlet, kalkınma planlarında yer alan stratejk yatırımlarla ekonomk yapıyı değştrmek stemekte ve temelde sermaye brkmn arttırmaya çalışmaktadır. Uygulanan korumacı poltkalarla yerl üretclern gelşp güçlenmes ve elde etmş oldukları gelr artışlarını yen yatırımlara yönlendrmeler beklenmştr. Kalkınma planları çersnde sermaye brkmn sağlayablecek dğer br unsur olarak dış yatırımlar görülmüş olsa da uygulanan poltkalar doğrudan yabancı sermaye grşlern kısıtlayıcı şeklde olmuştur. 1970 lerde dünya ekonomsne hakm olan neolberal görüş le brlkte GOÜ lern pyasaları yükselen pyasalar olarak adlandırılmış ve uluslararası fnans kuruluşları bu ülkelerde GÜ lerde uygulanan poltkaların benzerlernn uygulanmasını tavsye etmştr. Yasal ve kurumsal altyapısı henüz yeterl olgunluğa ulaşmamış olan bu ülkelerde uygulanan neolberal poltkalar, ülke ekonomlern krze açık ve kırılgan br yapıya kavuşturmuştur. Bu yen süreçle brlkte uluslararası doğrudan yabancı sermayenn GOÜ lern sermaye brkmne katkıda bulunacağı öngörülmüştür 19. Doğrudan yabancı yatırımların yerl ekonomye olan katkıları yoğun br şeklde tartışılmakla brlkte bunların sermaye brkmne katkıda bulundukları da açıktır 20. Dünya Bankası nın 2002 yılında Hndstan ın yatırım klmnde meydana gelen gelşmeler analz ettğ çalışmasında, dışa açılma ve küreselleşmenn, büyüme ve kalkınmayı sağlayacak yatırım ortamının oluşmasında garant sağlamadığı fade edlmştr. Br ülkenn büyümesn sağlayacak yatırımların yapılablmes çn makroekonomk stkrarın (büyüme oranlarında ve sthdam yaratmada stkrar) ve poltkalarda tutarlılığın sağlanması, yönetşm ortamının yleştrlmes, altyapı ortamının gelştrlmes, fnansal sstemn gerçek şlevn yerne getrmes, üretm grdlernn malyetnn düşürülmes, üretm sürecne başlama ve grş-çıkış kolaylığının sağlanması gb pek çok faktörün gerçekleştrlmş olması 19 Kar ve Taban, ss.12-13. 20 Muhsn Kar, M. Akf Kara ve Muhttn Kaplan, Sermaye Hareketlernn Makroekonomk Etkler, Kahramanmaraş Sütçü Đmam Ünverstes Sosyal Blmler Dergs, Clt:1, Sayı:1, 2004, s.2; Nurhan Yentürk, Brkmn Kaynakları, Đktsat Üzerne Yazılar II, Đktsad Kalkınma, Krz ve Đstkrar, Ed: Ahmet Haşm Köse, Fkret Şenses ve Ernç Yeldan, Đletşm Yayınları, 2. Baskı, Đstanbul, 2003, s.97. 12

gerektğ üzernde durulmuştur 21. Tüm bu unsurlar büyüme yolunda temel faktör olan sermaye brkmn sağlanmasının çok da kolay olmadığını ortaya koymaktadır. B. Nüfus ve Beşer Sermaye Nüfus artışını takben şgücünde meydana gelen artış, ekonomk büyüme üzernde yıllar boyunca olumlu br unsur olarak görülmüştür 22. Yüksek oranlı br nüfus artışı br yandan ç pazarın genşlemes sonucunu doğururken dğer taraftan ntelkl şgücü mktarının artmasına olanak sağlar. Đşgücünün yeterszlğ halnde üretm sürecnn bütünü olumsuz etklenmektedr. Blgnn ve teknolojnn gelştrlmesnde ve üretm sürecne aktarılmasında nsan gücü büyük önem taşımakta; nsan gücünün ntelğ mevcut sermaye stokunun etkn kullanımında, yen yapılacak yatırımların düzey ve bleşmnde öneml rol oynamaktadır. Bu nedenle şgücü, sermaye brkm ve teknoloj yeteneğ le brlkte büyüme ve kalkınma sürecnn üç temel kaynağından brn oluşturmakta, dğer k faktörle karşılıklı etkleşmde bulunmaktadır 23. Bununla brlkte yüksek düzeyde gerçekleşen br nüfus artışının sebep olacağı şgücü arzı fazlasının özellkle GOÜ lern ekonomk gelşme sürecne yapacağı olumlu ve olumsuz etkler lteratürde tartışılmaktadır. Đşgücü arzına lave edlen şçlern verml şeklde kullanıp kullanılamayacağı, mevcut ekonomk sstemn başarısını belrlemektedr 24. Modern büyüme lteratüründe nüfusun ekonomk büyüme le lşks daha çok beşer sermaye brkm çerçevesnde tartışılmaktadır. Bu çalışmada da salt nüfusun büyüme le lşksnden çok onun br parçası olan beşer sermaye le olan lşks üzernde durulacaktır. Büyüme ve kalkınma lteratüründe sermaye brkm denldğnde genelde akla hemen fzk (nesnel) sermayede ortaya çıkan gelşmeler gelr. Oysa ondan daha da öneml olan beşer sermaye (nsan sermayes) faktörünü göz ardı etmemek gerekr. Beşer sermaye, şgücünü oluşturan breylern kazanılmış, üretken blg, becer vb. ntelklernn değerdr 25. Br başka tanıma göre beşer sermaye daha y eğtlmş ve becer kazandırılmış nsan kaynağıdır. Đy eğtlmş nsan gücü ve yeterl 21 Ercan Uygur, Kalkınma Ortamı, Ekonomk Yaklaşım, Clt:14, Sayı:49, 2003, ss.49-50. 22 TUSĐAD, Ekonomk Büyümey Anlamak, Yayın No: TÜSĐAD-T/2005-04-392, Đstanbul, 2005, s.17. 23 Saygılı ve Chan, s.51. 24 Berber, s.29. 25 Gül Taşkıran, Ekonomk Büyüme, Beşer Sermaye, Eğtm, Vermllk Dergs, Sayı:2, 2002, s.103. 13

fzk sermaye brkm ekonomk büyümenn en öneml k faktörüdür. Bu k farklı sermaye kaynağı brbrnn kames değl tamamlayıcısı ntelğndedr. Daha y eğtm görmüş ve becerler le donanmış, dengel ve sağlıklı beslenme olanaklarına sahp olan kültürlü breyler, üretm sürecne dahl olarak emek vermllğnde artış sağlamaktadırlar 26. 1. Beşer Sermaye Kavramının Ortaya Çıkışı ve Büyümeyle Đlşks Ekonomk büyümede beşer sermayenn önemne lk dkkat çekenler, A. Smth ve Klask Đktsat ın dğer öncüler olmuştur. A. Smth 1776 yılında yayımlanan Mlletlern Zengnlğ adlı çalışmasında mll üretm arttırablmek çn ş bölümü ve uzmanlaşma yönünde yen br yapılanmanın olması gerektğn açıkça ortaya koymuştur. Bu husus beşer sermayey fade etmektedr 27. Klask ktsad doktrnden sonra, ktsat blmnde özellkle ölçüleblen unsurlara ağırlık verlmes nedenyle, hmal edlen beşer sermaye kavramı, Đknc Dünya Savaşı ndan sonra başlayan teknolojk gelşmeyle brlkte yenden gündeme gelmştr. 1960 larda Denson, Schultz ve Becker gb ktsatçılar Smth n görüşlern yenden değerlendrerek ve bundan yararlanarak beşer sermaye kuramını gelştrmşlerdr. Denson, 1910-1960 yılları arasında ABD nn ulusal gelrndek artışta farklı üretm faktörlernn ayrı ayrı katkısını belrlemek amacıyla üretm fonksyonu kavramını kullanmıştır. Çalışmada eğtmn, şgücünün becersn ve vermllk kapastesn gelştrdğ, ulusal gelrn büyümesne doğrudan katkıda bulunduğu tespt edlmştr. Ayrıca ABD de yaşanan büyümenn yaklaşık %23 ünün emeğn eğtm düzeynde meydana gelen artıştan kaynaklandığı hesaplanmıştır 28. Schultz 1961 yılındak çalışmasında fzk ve beşer sermayenn getr oranını esas alarak eğtmn ekonomk büyümeye katkısını ölçmüştür. Beşer sermaye yatırımları çnde eğtm öneml br unsur olduğu çn eğtm harcamalarının kşsel gelr belrlemede etksnn büyük olduğu sonucuna ulaşılmıştır 29. 26 Han ve Kaya, s.112. 27 Mehmet Karagül, Beşer Sermayenn Đktsad Gelşmedek Rolü ve Türkye Boyutu, Afyon Kocatepe Ünverstes, Yayın No:37, Ankara, 2002, s.25. 28 Edward Denson, Educaton, Economc Growth and Gaps In Informaton, The Journal of Poltcal Economy, Vol:70, No:5, 1967, ss.124-127. 29 Theodore Schultz, Investment n Human Captal, Amercan Economc Revew, Vol:51, No:1, 1961, ss.22-24. 14

Son yıllarda Dünya Bankası nın beşer sermaye ve eğtme yenden dkkat çekmesyle brlkte bu konuda yapılan uygulamalı çalışmalar artış göstermştr. Hck (1980) ve Wheeler (1980) tarafından gerçekleştrlen k farklı araştırma, eğtmn ekonomk büyüme üzerndek etksn ortaya koymuştur. Bu yazarlar, eğtm le dğer yatırımlar arasındak tamamlayıcılık lşks dkkate alındığında, ekonomk büyümeye nsan sermayes katkısının daha da fazla olduğunu öne sürmüşlerdr 30. 1980 lern knc yarısından tbaren gelşmeye başlayan çsel büyüme teorler beşer sermayeye özel br önem vermşlerdr. Fzk sermayeden ayrı br üretm faktörü olarak ele alınan beşer sermaye brkmnn büyüme üzernde öneml etkler olduğu bu ktsatçılar tarafından ortaya konmuştur. Ayrıca Lucas, gerçekte breyn beşer sermayesndek artışın, kend vermllğn arttırması yanında, dğer üretm faktörlernn vermllğne de katkıda bulunduğunu belrtmştr 31. Barro brçok farklı ülkedek büyüme hızlarını karşılaştıran deneysel çalışmalarında yoksul ülkelern zengn ülkeler yakalamasını önleyen faktörün fzk sermaye yatırımları konusunda yaşanılan eksklkler değl; nsan sermayesne yapılan yatırımlardak eksklkler olduğunu ortaya koymuştur. Barro ayrıca farklı ülkelerde beşer sermayenn br ölçütü olarak kabul edlen eğtm le vermllk arasında da yüksek br lşknn olduğunu gösteren kanıtlar da bulmuştur 32. Beşer sermayenn üretmde taşıdığı önem, devletn de bu konuda etkn rol oynamasını zorunlu kılar. Her ne kadar şrketler elemanlarına bell br eğtm sağlasalar da, vatandaşa temel eğtm hzmetlern sunmak yalnız ve yalnız devletn görevdr. Breyler, devletn uygun br müdahalesnn olmadığı durumlarda kend eğtmlerne sosyal optmumun gerektrdğnden daha az yatırım yapmaktadırlar. Bu nedenle beşer sermaye brkmne katkıda bulunacak poltkaların ekonomk büyümey olumlu etkleyeceğ düşünülmektedr 33. 2. Beşer Sermayenn Unsurları Gelşmş ülkelern sosyal göstergelerne bakıldığında brçok yönden benzerlkler göze çarpmaktadır. Bunların en önemller eğtm düzeynn ler, 30 Han ve Kaya, ss.113-114. 31 Kbrtçoğlu, s.223. 32 Han ve Kaya, s.114. 33 Kar ve Taban, s.23. 15

ortalama ömrün dğer ülkelere kıyasla yüksek olması, brçoğunun dışarıdan beyn göçüne maruz kalması vb. dr. Bu özellklern tamamı beşer sermayenn oluşumu ve brkmyle doğrudan lşkl gelşmelerdr. Beşer sermaye unsurları, beşer sermaye oluşumunda rol oynayan ya da beşer sermaye stokunda artış sağlayan faktörlerdr 34. a. Eğtm ve Beşer Sermaye Eğtm, beşer sermayenn oluşumunda brnc derecede rol alan öneml br faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Eğtmn beşer sermaye oluşumunda taşımış olduğu hayat önem, bugüne kadar yapılan brçok çalışmada eğtm ve beşer sermayenn eş anlamlı k ayrı kavram gb kullanılmasına neden olmuştur. Đknc Dünya Savaşı sonrasında, önce GÜ daha sonra GOÜ ve AGÜ, ülke gelşmesnde eğtmn önemn anlayarak kalkınma planlarında bu unsura lşkn düzenlemelere de yer vermeye başlamışlardır. Böylece eğtmn yaygınlaştırılmasının ve kaltesnn yükseltlmesnn ktsad gelşme açısından önem herkes tarafından anlaşılmıştır 35. Eğtm ekonomk büyümey br üretm faktörü olarak doğrudan etklerken dğer üretm faktörlerne ve TFV ye de tesr ederek dolaylı olarak da etklemektedr. Eğtmn ekonomk etkler, mkro düzeyde breylern ve frmaların eğtm yatırımı kararları, fayda malyet analzlerne dayanan getr oranı yöntemyle ncelenmektedr. Buna göre, eğtm, breylern şgücü kablyetn artırmak çn kullanılan br araçtır ve kşsel gelr dağılımı farklılıkları doğrudan eğtm düzey farklılıklarından kaynaklanmaktadır. Ayrıca eğtm, şgücünün vermllğn ve gelr düzeyn arttırarak ve meslek statüyü yükselterek özel getrlern sosyal getrden daha yüksek olmasını sağlamaktadır. Eğtmn makro düzeydek ekonomk etkler se, ulusal eğtm le ekonomk büyüme arasındak lşkler bağlamında, üretm fonksyonu yöntemyle ncelenmektedr. Eğtml şgücü, dğer üretm faktörlern ve teknolojy etklemek yoluyla ekonomk büyümey etklemektedr. Üretmde meydana gelen artışların fzk sermaye brkmyle açıklanamayan bölümünü nsan faktörü le açıklayan Marshall a göre, her şey ennde sonunda azalan vermlere tab ken sadece nsan, artan vermler kanununa tabdr. Đnsan 34 Hayrye Atk, Beşer Sermaye, Dış Tcaret ve Ekonomk Büyüme, Ekn Ktabev, Bursa, 2006, s.20. 35 Karagül, s.32. 16

faktörünün ekonomk büyüme sürecndek tartışılmaz önem, nsana yapılan en öneml yatırımı oluşturan eğtm de öneml kılmaktadır. Özellkle eğtme yatırım yapılmasıyla ortaya çıkan ntelkl şgücü brkm, artan getrlern kaynağını oluşturmaktadır 36. Eğtm olanaklarının gelştrlmes, şgücünün kend vermllğn arttırmasında etkl olmakta aynı zamanda brlkte çalıştığı kşlern vermllklerne de olumlu yansıyarak toplam vermllğ artırmaktadır 37. Breyn sahp olduğu beşer sermaye stoku onun şgücü pyasasında elde edebleceğ ücret gelrn belrleyen temel faktörlerdendr. Bu nedenle breyler, sahp oldukları beşer sermaye stokunu arttırablmek çn kaynaklarının br kısmını eğtme ayırırlar. Böylece elde edeblecekler ücret gelrnden vazgeçp okula gderek meslek eğtm kurslarına katılır ve ktap okurlar. Breyn sahp olduğu ve ona şgücü pyasasında daha yüksek br gelr sağlayan becer ve kablyetlern bazıları kalıtsal olmakla brlkte bu becerler eğtmle brlkte gelşme şansına sahp olur. Bu sebeplerle çalışma çağına gelen breyler, zamanlarını nasıl kullanacakları konusunda karar vermek durumundadırlar. Breyler, ücret gelr sağlamayı seçp şgücü pyasasına grmey terch edeblrler ve bu durumda o yaşa kadar gelştrdkler yetenek ve becer düzeylerne karşılık gelen pyasa ücretnde çalışmaya razı olurlar ya da gelrden vazgeçerek yetenek ve becerlern gelştreblmek çn eğtmlern sürdüreblr ve böylece eğtmn gerektrdğ malyete katlanmayı terch etmş olurlar 38. Bu çerçevede eğtme yapılan yatırım harcamaları le bu harcamaların getrsnn y karşılaştırılması gerekr. Bunu yapmaktak amaç, toplam eğtm yatırımları le eğtm yatırımlarının getrlernn toplamı arasındak farklılığın, dğer br fadeyle kârlılığın en yüksek olduğu yerde dengenn kurulmasıdır 39. Eğtmn ekonomk gelşme sürecnde br yatırım olarak kabul görmes 1950 l yıllarda ABD de ortaya çıkmıştır. Abramovtz ve Denson sanayleşmş ülkelern gelşmesnn sadece o ülkelern sahp olduğu fzk sermaye ve şgücü le açıklamanın mümkün olmadığını, fzk sermaye kadar beşer sermayenn de üretm 36 Erol Çakmak ve Sevda Gümüş, Eğtm ve Ekonomk Büyüme: Br Lteratür Araştırması, Journal of Faculty of Busness, Vol:5, No:1, 2004, ss.90-91. 37 Gustav Rans, Frances Stewart ve Alejandro Ramrez, Economc Growth and Human Development, World Development, Vol:28, No:2, 2000, s.202. 38 Nac Canpolat, Türkye de Beşer Sermaye Brkm ve Ekonomk Büyüme, Hacettepe Ünverstes ĐĐBF Dergs, Clt:18, Sayı:2, 2000, ss.269-270. 39 Sam Taban ve Muhsn Kar, Beşer Sermaye ve Kalkınma, Kalkınma Ekonoms Seçme Konular, Ed: Sam Taban ve Muhsn Kar, Ekn Ktabev, Bursa, 2004, s.281. 17

sürecnde öneml etkler olduğunu belrtmşlerdr 40. Bu çerçevede yüksek eğtm almış breylern, hem okuma yazma kablyetler hem de becerler gelşecektr. Böylece bu breyler yen üretm teknolojlerne daha kolay uyum sağlayableceklerdr 41. Eğtm, esas tbaryle ekonomk br yatırımdır. Çünkü eğtmle, şgücünü ülkenn htyaçları doğrultusunda hazırlamak, ekonomnn yapısal gelşmn hızlandırmak, üretmde vermllğ arttırmak ve daha y sthdam olanaklarına kavuşmak mümkündür. Bu doğrultuda eğtmn ekonomk etknlğ arttırmasına lteratürde beşer sermaye denmektedr. Eğtm ve beşer sermaye lşksnden bahsederken üzernde durulması gereken öneml br konu da nasıl br eğtmden bahsedldğdr. Bu bağlamda az gelşmş ülkelerde, eğtmn yeternce yaygın olmaması, ortalama eğtm süresnn çağdaş ülkelerle kıyaslandığında daha az olması ve eğtm sstemnn günün koşullarına cevap vermekten uzak olması gb sebeplerle beşer sermaye ve eğtm arasındak lşkler zayıflamaktadır 42. b. Sağlık ve Beşer Sermaye Đşgücünün sağlık ve beslenme le lgl y olma durumunun, şgücü tarafından çerlen blg ve becerler toplamı olarak tanımlanan beşer sermayenn br parçası olduğu kabul edlr 43. Böylece sağlık da eğtm gb beşer sermayenn br unsuru olarak değerlendrlmektedr. Ülkelern ktsad kalkınmalarının öneml göstergelernden olan sağlık harcamaları, ortalama yaş sınırı, bebek ölüm oranları gb göstergeler lgl ülkelern ekonomk anlamda gelşmesne de olumlu katkılar sağlayan faktörlerdr. Beşer sermaye kuramına göre kşnn blg ve becersn gelştrmes, onun ktsad faalyetlerndek vermllğn arttıran öneml br faktördür. Büyüme ve kalkınmayı hedefleyen br ülkenn öncelkle sağlıklı br nüfusa htyacı vardır. Burada dkkat edlmes gereken husus, ülkelern beşer sermaye brkm çn breyn gerek eğtm 40 Karagül, s.33. 41 Adam Szrma, Economc and Socal Development, Prentce, London, 1997, s.147. 42 Karagül, s.34. 43 Wllam R. Easterly ve Deborah l. Wetzel, Polcy Determnants of Growth, The World Bank, PPR Workng Paper, No:343, 1989, http://wwwwds.worldbank.org/servlet/wdscontentserver/wdsp/ib/1989/12/01/000009265_3960928145925/ren dered/pdf/mult0page.pdf (05.07.2006), s.4. 18