T.C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İKTİSAT ANABİLİM DALI KENTSEL ALANDA ET TALEP ANALİZİ: BATI AKDENİZ BÖLGESİ ÖRNEĞİ DOKTORA TEZİ ALİ RIZA AKTAŞ TEZ DANIŞMANI DOÇ. DR. SELİM ADEM HATIRLI ISPARTA-2008
ÖNSÖZ Tüketm harcamaları, ktsat teorsnde ve ekonometrde üzernde yoğun olarak çalışılan konuların başında gelmektedr. Tüketm harcamaları le lgl araştırmaların başlangıcı se XVIII. yüzyıla kadar uzanmaktadır. Tüketm harcamalarının bu kadar çok üzernde çalışılan br konu olmasının neden, tüketmn brey hayatında çok öneml br yere sahp olmasıdır. Breyler, daha y br hayat yaşamak, daha fazla fayda elde etmek, daha fazla mal ve hzmete sahp olma mücadeles çersndedrler. Tüketm olgusu, stek, htyaç ve arzularının tatmn edlmes amacıyla nha mal ve hzmetlern kullanılması şeklnde tanımlanmaktadır. Tüketm, breysel veya fzksel tatmne yönelk br faalyet olmasının yanı sıra breyn sosyal konumunu belrleyen br faalyettr. Tüketmn bu sosyal ve kültürel yönü kaptalzmn gelşm boyunca gderek daha çok önem kazanmış ve günümüzde gerek tüketm, gerekse dğer sosyal lşkler açıklarken dkkate alınması zorunlu hale gelmştr. Tüketcler yaşamlarını devam ettrmek ve hayat standartlarını yükseltmek çn sahp oldukları mkânları farklı alternatfler arasında optmum br şeklde dağıtma sorunu le karşı karşıya bulunmaktadırlar. Breysel tüketclern sınırlı kaynakları le htyaçlarını karşılama ve tüketm davranışlarıyla maksmum faydayı elde etme çabaları talep teorsnde ele alınmakta ve teor doğrultusunda statstkî verler le uygulamalı talep analz çalışmalarına konu olmaktadırlar. Uygulamalı talep analznn gelşm sürecnde, başlangıçta talep çalışmaları çoğunlukla tek denkleml modeller çerçevesnde yapılırken brden fazla denklemden oluşan ve talep sstemler olarak blnen modeller son dönemlerde yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. Böylece talep denklem sstemler üzerne yapılan ekonometrk çalışmalar yen modellern ortaya konulması ve onların amprk geçerllklernn test edlmes şeklnde gelşme çzgsn sürdürmüştür. Gelştrlmş olan bu modeller çeştl araştırmacılar tarafından farklı ülkelern/farklı bölgelern tüketm harcama verlerne uygulanarak tüketc davranışları ncelenmeye çalışılmıştır. Talep denklem sstemler le hanehalkı tüketc harcamaları analz yapılırken uygulamada genellkle zaman sers verler kullanılmakta brlkte son dönemlerde yatay kest verler le yapılan çalışmalara da sıkça rastlanılmaktadır. Ülkemzde
hanehalkı tüketm harcamalarına lşkn verler ya Türkye İstatstk Kurumu nun belrl aralıklarla yapmış olduğu hanehalkı tüketm anketler sonuçlarından veya breysel olarak yapılan hanehalkı tüketm anketlernden elde edlmektedr. Hanehalkı tüketm harcamalarının analznde, talep teorsnn kısıtlarının sağlandığı hpoteznden hareket edlmştr. Bu varsayımlar altında Antalya, Isparta ve Burdur llern kapsayan Batı Akdenz Bölges Kentsel alanında hanehalkı et tüketm harcamaları Doğrusal Formda İdeale Yakın Talep Sstem (LA/AİDS) yaklaşımı le analz edlmes amaçlanmıştır. Sstem tahmn edcs olarak görünüşte lşksz regresyon analz metodu kullanılmıştır. Çalışma, teork ve uygulama olmak üzere başlıca k ana bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın uygulama kısmı Antalya, Isparta ve Burdur l merkezlernde kamet eden 490 ale le yapılan anket uygulamasına dayanmaktadır. Öncelkle saha çalışması aşamasında anket sorularına büyük br sabırla cevap veren ale breylerne teşekkür edyorum. Çalışma konusunun belrlenp proje aşamasına, buradan son noktasına kadark her aşamasında yer alan, bana destek olan ve engn blgsn her zaman paylaşan tez danışmanım Sayın Doç Dr. Selm Adem HATIRLI hocama en çten teşekkürlerm sunuyorum. Çalışmanın başlangıcından sonuna kadar her zaman yanımda yer alan, engn blgsyle bana destek olan, yol gösteren, moral veren SDÜ. İİBF. Ekonometr Bölümü Öğretm Üyes Sayın Yrd. Doç. Dr. Erdoğan ÖZTÜRK hocama en çten saygı ve teşekkürlerm sunuyorum. Çalışma süresnce katkılarını gördüğüm bu konuda çalışmış ulusal ve uluslararası araştırıcılara, br yolla çalışmaya emeğ geçen bütün arkadaşlarıma ve özellkle Gökhan ÖZKUL a, çalışma süresnce destek olan, moral veren ve bana katlanma zahmetnde bulunan sevgl ev arkadaşlarım Yasn TUNCER e, Muharrem AKSU ya ve ofs arkadaşım Oğuzhan ÖZALTIN a teşekkürlerm sunuyorum Ayrıca, çalışmayı Doktora Tez Projes olarak destekleyen Süleyman Demrel Ünverstes Blmsel Araştırmalar Yönetm Brmne, proje süresnce her zaman yakın lg ve özverl katkılarını gördüğüm BAB Şube Müdürü Zeynel TUFAN a ve brm çalışanlarına teşekkürlerm sunarım.
ÖZET KENTSEL ALANDA ET TALEP ANALİZİ: BATI AKDENİZ BÖLGESİ ÖRNEĞİ Al Rıza AKTAŞ Süleyman Demrel Ünverstes, İktsat Bölümü Doktora Tez, Kasım-2008, 193 sayfa Danışman: Doç. Dr. Selm Adem HATIRLI Bu çalışmada, Batı Akdenz Bölges kent merkezlernde 2006 yılına lşkn hanehalklarının aylık et talebn (Dana-sığır, koyun-keç, tavuk ve balık) hanehalklarının gelr ve lgl ürünün fyatı gb ekonomk özellkler yanında, sosyodemografk özellklern de dkkate alarak tahmn etmek, lgl ürünlern fyat-talep, gelr-talep esneklklernn hesaplanması ve sosyo-demografk özellklerne lşkn değşkenlern talep üzerne olan etklernn belrlenmes amaçlanmıştır. Bu amaç doğrultusunda, Doğrusal Formda Yaklaşık İdeal Talep Sstem (LA/AİDS) model kullanılmıştır. Tahmn edlen modele fyatlar, hanehalkı büyüklüğü, hanehalkı breylern kamet ettğ bölge, hanehalkı resnn öğrenm düzey, hanehalkı resnn yaşı gb demografk değşkenler lave edlmş ve talep teorsnn kısıtları altında tahmnler yapılmıştır. Araştırma bölges çn ncelenen ürünlere lşkn, harcama, Marshalcı ve Hcksc esneklkler hesaplanmıştır. Harcama esneklğnn şaret bütün ürünler çn poztf değerl hesaplanmış olup dana-sığır, balık ve tavuk etnn zorunlu, koyun-keç etnn se lüks mal olduğu görülmüştür. Marshalcı çapraz fyat esneklğne göre, dana-sığır et, balık ve tavuk et le kame ken koyun-keç se danasığır etnn tamamlayıcısı olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Anahtar Kelmeler: Batı Akdenz Bölges, Tam Talep Sstem, LA/AİDS, Marshalcı Esneklk, Hcksc Esneklk, Ayrılablrlk v
ABSTRACT ANALYSIS OF MEAT DEMAND IN URBAN AREA: EVIDENCE FROM WEST MEDITERRENIAN REGION ALI RIZA AKTAS Suleyman Demrel Unversty, Department of Economcs, Ph.D., November- 2008, 193 pages. Supervsng: Assoc. Prof. Dr. Selm Adem HATIRLI In ths study, t was amed to examne soco-economc factors affectng households monthly meat (beef, sheep-goat, chcken and fsh) demand and calculate prce and ncome elastctes of each product n urban area of Western Medterranean regon of Turkey. For ths purpose, lnear approxmate almost deal demand system (LA-AIDS) was utlzed. The model was estmated under constrants of demand theory consderng factors affectng meat demand such as prces of each product, sze of household, resdng regon of households, educaton level of hosehold s head and age household s head. From the structural model, Marshalan and Hcksan elastctes for each nvestgated product were calculated. Based on the results, t was found that expendture elastctes for each product were calculated as postve, and beef, fsh and chcken were necesstes but sheep-goat was luxury good. Moreover, the reults of the estmated model ndcated that beef s a substtuton good wth fsh and chcken but complementaray wth sheep-goat. Keywords: Western Medterranean Regon of Turkey, Lnear Approxmate Almost Ideal Demand System, LA/AIDS, Marshalan Elastctes, Hcksan Elastctes, Separablty v
İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖNSÖZ... ÖZET... v ABSTRACT... v İÇİNDEKİLER... v KISALTMALAR DİZİNİ... x TABLOLAR DİZİNİ... x ŞEKİLLER DİZİNİ... x I. BÖLÜM... 1 1. GİRİŞ... 1 1.1. KONUNUN ÖNEMİ, AMACI VE KAPSAMI... 1 II. BÖLÜM... 6 2. TÜKETİM, TÜKETİCİ VE TALEP TEORİSİ... 6 2.1. TÜKETİM VE TÜKETİM HARCAMALARI KAVRAMI... 6 2.2.TÜKETİM HARCAMALARININ YAPISI VE EKONOMİK AÇIDAN TÜKETİM HARCAMALARININ ÖNEMİ... 8 2.3. TARİHSEL SÜREÇ İÇERİSİNDE TÜKETİM VE TÜKETİM HARCAMALARI... 10 2.4.TÜKETİM HARCAMALARI ARAŞTIRMALARININ TARİHSEL GELİŞİMİ... 14 2.5. TÜKETİM HARCAMASI ARAŞTIRMALARININ AMAÇLARI... 16 2.6. TÜKETİM HARCAMALARINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER... 19 2.6.1. Ekonomk Faktörler... 19 2.6.1.1. Gelr... 20 2.6.1.2. Gelr Dağılımı... 21 2.6.1.3. Servet... 24 2.6.1.3.1. Fnansal Aktfler... 25 2.6.1.3.2. Dayanıklı Mal Stoku... 26 2.6.1.4. Geçmş Tüketm... 27 2.6.1.5. Fyatlar ve Para Aldanımı... 28 2.6.1.6. Beklentler... 28 2.6.1.7. Faz Hadd... 30 2.6.1.8. Tüketc Kredler... 31 2.6.1.9. Verglerdek Değşklkler... 33 2.6.1.10. Enflasyon... 34 2.6.2. Demografk Faktörler... 34 2.6.2.1. Eğtm... 35 2.6.2.2. Meslek... 36 2.6.2.3. Yaş... 37 2.6.2.4. Hanehalkının Bleşm, Büyüklüğü ve Yaşadığı Yerleşm Brmnn Büyüklüğü... 38 v
2.6.3. Pskolojk Faktörler... 39 2.6.4. Sosyal Faktörler... 40 III. BÖLÜM... 41 3. TALEP TEORİSİ VE TALEP MODELLERİ... 41 3.1. TALEP TEORİSİ... 41 3.2. AKSİYOMLAR... 42 3.2.1.Terchlern Bütünlüğü... 42 3.2.2.Terchlern Geçşllğ... 43 3.2.3. Dönüşümlülük... 43 3.2.4. Terchlern Sürekllğ... 43 3.2.5. Terchlern Doymazlığı... 44 3.3. TÜKETİCİ TALEP FONKSİYONU... 44 3.3.1. Fayda Maksmzasyonu ve Talep Sstem... 44 3.3.2. Talep Fonksyonlarının Özellkler... 47 3.3.2.1. Homojenlk... 49 3.3.2.2. Smetr... 51 3.3.2.3. Toplama... 53 3.3.2.4. Negatflk... 54 3.3.3. Tüketc Terchlerne İlşkn Varsayımlar... 56 3.3.3.1. Toplanablrlk Varsayımı... 56 3.3.3.2.Ayrılablrlk Varsayımı... 56 3.3.3.2.1. Zayıf Ayrılablrlk... 58 3.3.3.2.2. Güçlü Ayrılablrlk... 60 3.3.3.2.3. Yarı (Zımn) Ayrılablrlk... 61 3.4. UYGULAMALI ÇALIŞMALARDA KULLANILAN TALEP MODELLERİ... 62 3.4.1. Tam Talep Sstem Yaklaşımı... 65 3.4.1.1. Doğrusal Harcama Sstem (LES)... 69 3.4.1.1.1. Leser s Yaklaşımı:... 69 3.4.1.2. Translog Model... 76 3.4.1.2.1. Logartmk Dolaylı Fayda Fonksyonundan Elde Edlş... 76 3.4.1.3. Dolaylı Toplanablr Logartmk Talep Model... 78 3.4.1.4. Rotterdam Talep Model... 79 3.4.1.5. Yaklaşık İdeal Talep Sstem (AİDS)... 83 IV. BÖLÜM... 93 4. TALEP ANALİZİ KONUSUNDA YAPILMIŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR... 93 V. BÖLÜM... 121 5. KENTSEL ALANDA ET HARCAMALARININ ANALİZİ... 121 5.1. MATERYAL VE METOT... 121 v
5. 1.1. Materyal... 121 5.1.2.Yöntem... 121 5.1.2.1. Örnekleme Yöntem... 121 5.1.2.2. Et Talebnn Analznde Uygulanan Yöntem... 123 5.2.3. Yaklaşık İdeal Talep Sstem (AİDS) Modelnde Kullanılan Verlern Özellğ ve Değşkenler... 128 5.2.3.1. Demografk ve Sosyo-Ekonomk Faktörlern Talep Analzlerne Eklenmes... 128 5.2.3.2. Modelde Kullanılan Değşkenler... 129 5.2.3.2.1. Satın Alma Gücü Gösterges Olarak Harcama... 129 5.2.3.2.2. Hanehalkı Resnn Öğrenm Durumu... 130 5.2.3.2.3. Hanehalkı Genşlğ... 131 5.2.3.3. Brm Fyatlar ve Mevcut Olmayan Fyatlar... 133 5.2.3.4. Sıfır Harcama ve Sıfır Tüketm Problem... 134 VI. BÖLÜM... 142 6. ARAŞTIRMA BULGULARI... 142 6.1. HANEHALKI ANKETLERİNDEN ELDE EDİLEN SONUÇLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ... 142 6.1.1. Araştırma Alanındak Hanehalklarının Sosyo-Demografk Özellkler.. 142 6.1.2. Model Tahmn Sonuçları... 151 6.1.3. Homojenlk ve Smetr Kısıtlamalı LA/AİDS Modelne İlşkn Esneklkler... 162 VII. BÖLÜM... 167 7. SONUÇ VE ÖNERİLER... 167 EK... 187 ÖZGEÇMİŞ... 190 v
KISALTMALAR DİZİNİ MPC APC q p λ ε w U D α (Alfa) β (Beta) γ (Gama) l f EEKY OLS AIDS LA/ AIDS LES SUR IMR LR FIML HHBA TUIK DPT Marjnal Tüketm Eğlm Ortalama Tüketm Eğlmler Mktar Fyat Lagrange Çarpanı Hata Term Ortalama Bütçe Payı Toplam Fayda Demografk Değşkenler Katsayı Katsayı Katsayı Lagrange Fonksyonu Fonksyon En Küçük Kareler Yöntem Sıradan En Küçük Kareler İdeale Yakın Talep Sstem Doğrusal Formda İdeale Yakın Talep Sstem Doğrusal Harcama Sstem Görünüşte İlşksz Regresyon Tahmn Ters Mll Oranı Olablrlk Oranı Tam Blgyle En Yüksek Olablrlk Hanehalkı Bütçe Anket Türkye İstatstk Kurumu Devlet Planlama Teşklatı x
TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1. OECD Yetşkn Eşdeğer Ölçeğ.134 Tablo 2. Değşkenler ve Değşkenlern Tanımlanması 140 Tablo 3. İk Aşamalı Genelleştrlmş HeckmanModelnde (Probt ve Talep Sstem Model) Kullanılan Değşkenlern Tanımlayıcı İstatstkler... 141 Tablo 4. Hane halkıyla İlgl Genel Blgler 143 Tablo 6. Hane halkı Resnn Çalışma Durumu... 144 Tablo 7. Hane halkı Resnn Eğtm Durumu. 144 Tablo 8. Gelr Gruplarına Göre Hane halklarının Aylık Ortalama ve Toplam Gelr (YTL/Ay).145 Tablo 9. Gelr Gruplarına Göre Hane halklarının Tüketm Harcamaları Oranı.. 146 Tablo 10. Gelr Gruplarına Göre Hane halklarının Et, Gıda, Toplam Harcama ve Toplam Gelrlernn Dağılımı.. 147 Tablo 11. Gelr Gruplarına Göre Hane halklarının Et, Gıda, Toplam Harcamalarının Oransal Dağılımı.. 147 Tablo 12. Gelr Gruplarına Göre Hane halklarının Hane halkı Başına Et Tüketm Mktarları (Kg/Ay)... 150 Tablo 13. Gelr Gruplarına Göre Hane halklarının Et Harcama Oranı 151 Tablo 14. Sos yo-demografk Değşkenlern Test Sonuçları.. 153 Tablo 15. LA/AIDS Modelnn Homojenlk, Smetr ve Homojenlk-Smetr Kısıtlarının Test.. 154 Tablo 16. Genelleştrlmş Heckman Modelnn İlk Aşamasındak (Probt) Modeln Parametrelernn Tahmn 155 Tablo 17. Kısıtsız LA/AIDS Modelnn Tahmn Sonuçları 159 Tablo 18. Homojenlk Kısıtlamalı LA/AIDS Modelnn Tahmn Sonuçları...160 Tablo 19. Homojenlk ve Smetr Kısıtlamalı LA/AIDS Model Tahmn Sonuçları.. 161 Tablo 20. Homojenlk ve Smetr Kısıtlamalı LA/AIDS Modelne İlşkn Esneklkler.. 166 x
ŞEKİLLER DİZİNİ Şekl 1. Lorenz Eğrs (Kullanılablr Hanehalkı Gelrne Göre)... 145 Şekl 2. Lorenz Eğrs (Gıda Tüketm)... 148 Şekl 3. Gıda ve Gelr Lorenz Eğrs... 148 Şekl 4. Hanehalklarının Et Harcama Oranları... 150 x
I. BÖLÜM 1. GİRİŞ 1.1. Konunun Önem, Amacı ve Kapsamı Yeterl ve dengel beslenme geçmşte olduğu gb günümüzde halen en öneml sorun olarak devam etmektedr. Beslenme; büyüme ve gelşme, yaşamın sürdürülmes, sağlığın korunması ve gelştrlmes çn gıdaların tüketlmesdr 1. Yeterl ve dengel beslenemeyen br toplumun sağlıklı br şeklde yaşaması, ekonomk ve sosyal refahını artırması mümkün olmamaktadır. Dünyadak hızlı nüfus artışı dkkate alındığında günümüzde olduğu gb gelecek dönemlerde de, dengel ve yeterl beslenme sorunlarının daha öneml hala geleceğ beklenmektedr. 19. yüzyılın ünlü ktsatçılarından Maltus, nüfusun her zaman geometrk dz, buna karşın gıda maddeler üretmnn se artmetk dz olarak artacağını savunduğu nüfus kuramı le dünya nüfus artış hızının gıda üretm hızından fazla olacağını ler sürmüştür. Maltus nüfus kuramıyla, dengenn gıda üretm lehne çevrlemedğ sürece gelecekte daha büyük sorunların ortaya çıkacağını öngörmüştür. Alman ktsatçı Engel, breyn gelr arttıkça, bu gelrden gıda maddelerne ayrılan payın mutlak değer olarak artmakla brlkte, lüks mal ve hzmetlere ayrılan payın oransal olarak arttığını savunduğu Engel Kanunuyla, nsan beslenmesnde öneml br yere sahp olan gıda maddelernn geçmşte öneml olduğu kadar günümüzde de öneml olduğu ve gelecekte de önemn koruyacağı vurgulanmaktadır. Gelşmekte olan ülkeler arasında yer alan Türkye, tarımsal kaynakları bakımından kend kendne yeteblecek potansyele sahp yeryüzündek ender ülkelerden br konumundadır. Türkye sahp olduğu bu avantajlara rağmen yüksek nüfus artışı, makro ekonomk göstergelerdek bazı olumsuzluklar, tarımsal yapısından kaynaklanan sorunlar vb. başta olmak üzere brçok dezavantajı bünyesnde barındırmaktadır. Ntekm toplam ülke nüfusu lk nüfus sayımından (1927) günümüze yaklaşık olarak 8 kat artarak 69 mlyona ulaşmıştır. 1990 yılında %1.99 olan yıllık ortalama nüfus artış hızı 2002 yılında %1.32 ye kadar gerlemesne 1 DPT, Ulusal Gıda Beslenme Stratejs Raporu, 2001 1
karşın gelşmş ülkeler le mukayese edldğnde hala yüksek olduğu görülmektedr 2. Bu yüksek nüfus artışı kontrol altına alınamadığı ve mevcut kaynaklardan da daha fazla üretm yapılamadığından dolayı nsan beslenmesnde hayat öneme sahp brçok besn maddesnn ülkemzde yetersz veya dengesz tüketldğ blnmektedr. Beslenme breylern temel gereksnmelernn başında gelmesne karşın, belrl br satın alma gücüne sahp breyler satın aldıkları gıdalarda sağlık, hjyen, kalte, servs gb özellkler ararken, satın alma gücünden yoksun nsanlarda ncel anlamda yeterl düzeyde gıdayı almaya çalışırlar. Satın almayı belrleyen en öneml etken satın almayı gerçekleştrecek breylern gelrlerdr. Gelşmemş, az gelşmş ve gelşmekte olan ülkelern en öneml sorunlarının başında gelen gelr dağılımı dengeszlğ son dönemlerde küreselleşme sürec le daha da artmaya başlamıştır. Gelr dağılımdak bu dengeszlk breylern tüketm yapısına da yansımaktadır. Ntekm, ülkemzde 2004 yılı Hanehalkı Tüketm Harcamaları Anket verlerne göre en düşük gelre sahp olan hanehalklarının %20 s toplam gelrn %5.3 ünü alırken en yüksek gelre sahp olan hanehalklarının %20 s se toplam gelrn %50.1 n almaktadır. Aynı şeklde toplam gıda, alkollü-alkolsüz çecekler, sgara ve tütün harcamasının %33.7 sn en düşük gelr grubuna sahp hanehalkları yaparken, %58.3 ünü se en yüksek gelr grubuna sahp hanehalkları gerçekleştrmektedr 3. Hanehalklarının gelrlernn tüketm ve tasarruf arasındak paylaşımı kararı ktsadın önemle üzernde durduğu konuların başında gelmektedr. Alınan karar breylern verdğ öneml ekonomk kararlardan br olup breyn refahını etklemektedr. Günümüzde, tüketc terchlernn dnamk br yapıda olmasının yanı sıra sosyo-ekonomk faktörlerde meydana geleblecek değşmeler gıda talebn öneml ölçüde etkleyeblmektedr. Dengel ve yeterl beslenme le kalkınma arasındak poztf lşk dkkate alındığında, uygulanacak olan gıda poltkalarına lşkn alınacak kararlar bakımından talep çalışmaları büyük önem arz etmektedr. Ayrıca, gelecektek gıda tahmnler le ülkelern tarım sektörüne yön verme ve dış tcaret 2 TUIK, 2006a. 2002 Hanehalkı Tüketm Harcamaları Anket. T.C. Başbakanlık TUİK, Ankara. 3 TUİK, 2006b. 2004 Hanehalkı Tüketm Harcamaları Anket. T.C. Başbakanlık TUİK, Ankara. 2
poltkalarının vb. oluşturulmasında talep tahmn çalışmalarından yararlanılmaktadır. Dğer taraftan, şletmelerde üretm-yatırım ve pazarlama gb stratejlern belrlenmesnde talep çalışmaları ayrı br öneme sahptr. Günümüzdek teknolojk gelşmelere rağmen açlık, gıda güvenlğ ve yetersz beslenmenn geçmşte olduğu gb bugün de sorun olması ve gelecekte de dünyada ve ülkemzde de öneml br sorun olacağı beklents konunun önemn daha da artırmakta ve brçok araştırmacının lg alanını oluşturmaktadır. Tüketcler yaşamlarını devam ettrmek ve hayat standartlarını yükseltmek çn sahp oldukları mkânları farklı alternatfler arasında optmum br şeklde tahss etme problem le karşı karşıya bulunmaktadırlar. Breysel tüketclern sınırlı kaynakları le htyaçlarını karşılama ve tüketm davranışlarıyla maksmum faydayı elde etme çabaları talep teorsnde ele alınmakta ve teor doğrultusunda statstkî verler le amprk (uygulamalı) talep analz çalışmalarına konu olmaktadırlar. Uygulamalı talep analznn gelşm sürecnde, başlangıçta talep çalışmaları çoğunlukla tek denkleml modeller çerçevesnde yapılırken brden fazla denklemden oluşan ve talep sstemler olarak blnen modeller son dönemlerde yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. Böylece talep denklem sstemler üzerne yapılan ekonometrk çalışmalar yen modellern ortaya konulması ve onların amprk geçerllklernn test edlmes şeklnde gelşme çzgsn sürdürmüştür. Gelştrlmş olan bu modeller çeştl araştırmacılar tarafından farklı ülkelern/farklı bölgelern tüketm harcama verlerne uygulanarak tüketc davranışları ncelenmeye çalışılmıştır. Talep denklem sstemler fayda fonksyonunun belrlenmes ve bütçe kısıtı altında maksmzasyon davranışına göre türetlmektedr. Talep denklem sstemler toplulaştırılmış mal gruplarının analznde genellkle daha uygun yöntemler ortaya koymakta olup toplulaştırılmış ekonomk verlere rahatlıkla uygulanablen statk talep sstemler tüketc talep teors lteratüründe öneml br yere sahp bulunmaktadır. Talep denklem sstemler araştırmalarının temeln, sınırlı fayda maksmzasyon hpotezlernn fade etmş olduğu bell kısıtlamaların (smetr, toplama, homojenlk ve negatflk) uygunluğunu veya geçerllğn test etmek 3
oluşturmaktadır. Bu kısıtlamalar yanında, talep teors fyat ve gelr değşmelernn yapılarına lşkn uygulama kolaylığı sağlayan bazı bastleştrmelere şaret etmektedr. Analz edlen modeln sınırları çersnde tahmn sonuçlarını sağlıklı br şeklde değerlendrmek çn tüketclern fyat ve gelr değşmelern aynı anda tam anlamıyla ayarlayabldkler varsayılmaktadır. Ayrıca, tüketc talebne dualte teorsnn uygulanması, drekt fayda fonksyonları, dolaylı fayda fonksyonları ve harcama fonksyonları arasında tam br uygunluk sağlamayablmektedr. Talep teorsnn kısıtlarını sağlayan talep denklem sstemler malyet/dolaylı fayda fonksyonundan türetleblmektedr. Bu fonksyonlar yardımıyla Marshalcı ve Hcksc talep fonksyonları elde edlmekte ve bu fonksyonlar yardımıyla esneklkler hesaplanablmektedr. Talep denklem sstemler le hanehalkı tüketc harcamaları analz yapılırken uygulamada genellkle zaman sers verler kullanılmakta brlkte yatay kest verler le yapılan çalışmaların daha az sayıda olduğu gözlenmektedr. Ülkemzde hanehalkı tüketm harcamalarına lşkn verler ya Türkye İstatstk Kurumu nun (TUİK) belrl aralıklarla yapmış olduğu hanehalkı tüketm anketler sonuçlarından veya breysel olarak yapılan hanehalkı tüketm anketlernden elde edlmektedr. Ülkemzde tüketm harcamalarına lşkn sosyo-demografk verlern zaman sers olarak mevcut olmadığından dolayı yatay kest verler le analzler gerçekleştrlmeye çalışılmıştır. Hanehalkı tüketm harcamalarının analznde, talep teorsnn kısıtlamalarının sağlandığı hpoteznden hareket edlmştr. Çünkü talep teorsnn ortaya koymuş olduğu homojenlk ve toplama kısıtlamaları tüketclern bütçe kısıtlamalarını gösterrken, smetr ve negatflk kısıtlamaları tüketclern farklı alternatfler seçmndek tutarlılığı ortaya koymaktadır. Bu varsayımlar altında Türkye de Batı Akdenz Bölges Kentsel alanlarda hanehalkı et tüketm harcamaları Doğrusala Yakın İdeale Yakın Talep Sstem (Lnear Approxmated Almost Ideal Demand System, LA/AİDS) yaklaşımı le analz edlmeye çalışılmıştır. Sstem tahmn edcs olarak görünüşle lşksz regresyon analz metodu kullanılmıştır. 4
Brnc bölümde, grş, konunun önem ve amacı, knc bölümde tüketm ve tüketc kavramları, tüketm ve tüketm çalışmalarının tarhsel gelşm, tüketm etkleyen faktörlere yer verlmştr. Üçüncü bölümde, talep teors ve talep modeller başlığı adı altında talep teors, aksyomları, tüketc talep fonksyonu, uygulamalı çalışmalarda kullanılan talep modeller, tam talep sstem yaklaşımı, doğrusal harcama sstem, translog model, dolaylı toplanablr logartmk talep model, rotterdam talep model ve yaklaşık deal talep sstem modeller açıklanmıştır. Çalışmanın dördüncü, bölümünde konu le ve kullanılan analz teknkler le lgl daha önce bu konuda yapılmış çalışmalar ana hatları le verlmştr. Beşnc bölümde, Kentsel Alanda Et Harcamalarının Analz başlığı altında çalışmada kullanılan materyal ve yöntemn seçm; et talebnn analznde uygulanan yöntemler, demografk ve sosyo-ekonomk faktörlern talep analzlerne eklenmes, modelde kullanılan değşkenlern seçmne lşkn yöntemler verlmştr. Altıncı bölümde, araştırma alanından elde edlen bulgular verlmştr. Öncelkle araştırma alanında ncelenen hanehalklarıyla lgl sosyo-demografk ve ekonomk genel tabloları yanında ekonometrk model tahmn sonuçları verlmştr. Yednc ve son bölümde, araştırmanın kısa br özet verlmş ve genel br değerlendrmeye yapılarak araştırmanın amacı doğrultusunda önerlerde bulunulmuştur. 5
II. BÖLÜM 2. TÜKETİM, TÜKETİCİ VE TALEP TEORİSİ 2.1. Tüketm ve Tüketm Harcamaları Kavramı Tüketm olgusu nsanlık tarh kadar esk br kavram olmasına rağmen blmsel olarak 20.yüzyılın ortalarından tbaren ncelenmeye başlanmış ve günümüze kadarda brçok araştırmaya konu olmuştur. Tüketm kavramının hang blm dalının alanına grdğ, ne tür unsurları bünyesnde taşıdığı, hang açıdan bakıldığı ve hang sonuçlara ulaşıldığı gb esaslar brlkte düşünüldüğünde karmaşık br kavram olduğu görülmekte ve genel br tanımlamasının yapılmasının güçlüğü ortaya çıkmaktadır. Tüketm kavramı çeştl şeklde tanımlanablmedr. En genel halyle tüketm, mal ve hzmetlern satın alımı ve kullanımı olarak tanımlanır. Tüketm; ekonomk mal ve hzmetlern faydalarından dolaysız tatmn çn yararlanmaya denr 4. Bu tanıma göre tüketmn söz konusu olablmes çn, mal ve hzmetlerden faydalanmanın drek olması gerekmektedr. Daha açık br fadeyle tüketm, stek, htyaç ve arzularının tatmn edlmes amacıyla nha mal ve hzmetlern kullanılması olayıdır. Tüketmn htyaç, stek, arzu gb taleplerle ve bu taleplern karşılanması çn gerekl olan mal ve hzmetlere yönelk para ya da buna benzer br değere dayalı, ayrıca zamana ve mekâna bağlı olan sosyal ve ekonomk br lşk bçm olması nedenyle tüketm kavramının ekonomk ve sosyolojk bakımdan rdelenmesnn gerekllğ ortaya çıkmaktadır 5. Tüketm kavramına ekonomk ve htyaç açısından yaklaşıldığında breylern gereksnm duydukları htyaçların ve steklern karşılanması amacıyla üretlen nha mal ve hzmetlern bell br zaman sürecnde doğrudan kullanılması durumu ortaya çıkar. Çünkü breylere doğrudan fayda sağlayarak tüketlen mal ve hzmetler aynı zamanda tüketm mal ve hzmetler olarak adlandırılırlar. Bu mallar kend çlernde se 4 Zeynel Dnler, İktsada Grş, s. 23, Bursa, 2006. 5 Zekerya Mızırak, Hanehalkı Tüketm Harcamalarının Yapısal Analz Konya İl Örneğ İ.Ü. Sosyal Blmler Ensttüsü, Yayınlanmamış Doktora Tez, s:13, İstanbul, 2005. 6
dayanıklı, dayanıksız tüketm malları ve hzmetler olarak gruplandırılırlar. İktsat lteratüründe tüketm kavramı üç farklı anlamda algılanmaktadır 6 ; Tüketm olgusu br malı kullanan breyde oluşacak olan tatmn duygusu olup marjnalst oluşumların tüketme bakışı bu noktada yoğunlaşır. Tüketm, mal ve hzmetlern tüketcnn mülkyetne grmesdr. Bu tp tanımlamada, toplumun mülkyetnde bulunan malların tüketm ve yatırım malları olarak envanternn çıkarılmasında büyük önem taşımaktadır. Burada tüketm, mal ve hzmetlern o andak htyaçlar çn kullanılmasıdır. Br kısım mal ve hzmetlern kullanılıp brktrlmes şeklnde tanımlanan tüketme madd veya fl tüketm adı verlmektedr. Tüketm, tüketlecek mal ve hzmetlere yapılacak parasal harcamalar şeklnde fade edlr ve bu tüketm tanımlaması, ktsad tüketm veya tüketm harcaması olarak blnr. Bu tanımlama ktsatçıların çoğunlukla üzernde yoğunlaştıkları br tanımlamadır. Tüketm le lgl yapılan çalışmalar da özellkle üzernde durulan tüketm kavramı yukarıda bahsedlen son tüketm tanımlamasını çeren tüketclern kullandıkları mal ve hzmetlere yaptıkları parasal ödeme şekldr. Buradak parasal ödemenn boyutu tüketm araştırmaları çn önemldr. Tüketm harcamaları araştırmasının yapıldığı dönem çnde sahplenlen mal ve hzmetlern bedel o dönemn tüketm olarak belrlenr. Sahplenlen malın peşn veya takstle alınmasının flen tüketlp tüketlmemesnn önem yoktur. Br döneme at tüketm, sözkonusu dönem çnde tüketm mallarına yapılan ödemelern toplamını fade etmektedr. Görüldüğü gb tüketm ve tüketm harcaması kavramı farklı anlamları çermektedr. Hanehalkı gelr tüketm anketlernde özellkle üzernde durulan tüketm harcamaları kavramı tüketclern günlük gereksnmlern drekt karşılamak amacıyla kullandıkları mal ve hzmetlere yaptıkları parasal ödemeler çerr 7. Tüketm le lgl yapılan br dğer tanımlama dar ve genş tüketm kavramlarıdır. Mal ve hzmetlern htyaçları karşılamak üzere breyler tarafından 6 Sabr Ülgener, Mll Gelr, İsthdam ve İktsad Büyüme, s. 158, 7. Baskı, DER Yayınları, İstanbul, 1991. 7 Erkan Ak, Ekonom Sözlüğü, Alfa Yayınları, İstanbul, 2002. 7
kullanılması dar anlamda tüketm olarak sınıflandırılırken, brey hayatını kolaylaştıran mal ve hzmetlern tüketm se genş anlamda tüketm kavramı çersnde değerlendrlr 8. Tüketm, k farklı anlamda ve k farklı bakış açısı le değerlendrldğnde btmek, tükenmek, harcamak, yok etmek gb negatf anlamlara sahp olduğu görülürken kaptalzmn gelşmes, yığın üretmn ortaya çıkması le brlkte gelşen süreçte poztf anlamda değerler yüklendğ, tüketm kültürünün ortaya çıkması le brlkte breylern tükettkler malların ncelk ve ntelğne göre değerlendrldkler görülmektedr 9. 2.2.Tüketm Harcamalarının Yapısı ve Ekonomk Açıdan Tüketm Harcamalarının Önem Br ekonomde bell br dönem süresnce üretm kapastesnn kullanım düzey, br taraftan kapastesnn gerektrdğ büyüklüktek faktör donanımını belrlerken, dğer taraftan ne kadar büyüklükte br gelr oluşturduğunu gösterr. Zncrleme reaksyon görünümü veren bu süreç sonucu oluşturulan gelr, farklı mal ve hzmetlere yapılan özel tüketm harcamaları ( C ), kamu ve özel yatırım harcamaları ( I ), car kamu harcamaları ( G) vasıtasıyla yönelerek dış alem net gelryle brlkte toplam harcama ya da toplam taleb oluşturur. Öneml br makro değşken olarak blnen özel tüketm harcamaları, genel denge analznde toplam talebn öneml br bleşen rolüyle mll gelrn oluşumunda, kısm denge analznde se tüketc fayda maksmzasyonunun belrlenmesnde etkldrler 10. Breylern ktsad hayattak tüketc kmlkler, fzyolojk ve byolojk unsurlarının br sonucudur 11. Bu kmlğn genellğ dolayısıyla alınan her breysel kararın toplamı, alınacak her ekonomk kararın yönüne ve dolayısıyla ekonomk hayatın şleyşne etk edecektr. Bu yüzden hem özel hem kamu ekonomk karar 8 Zek Alvarlıoğlu, Üç Şehrde Tüketm Fonksyonları, Ankara İktsad ve Tcar Blmler Akadems Yayınları, s:12, Fon Matbaası, Ankara, 1976. 9 Mızırak, age, s:16. 10 Ünal Çağlar, Ekonomk Hesaplama Brm Olarak Ale Tüketm Harcamaları ve Ale, T.C., Başbakanlık Ale Araştırma Kurumu Yayınları, Yayın No: 112, s: 124, Ankara, 1998. 11 Aysu İnsel, Cem Yalım, Türkye Ekonomsnde Tüketm Davranışı, İktsat, İşletme ve Fnansman Dergs,179, s: 42-52, 2001. 8
alıcıları özel tüketm harcamalarını ya da hanehalkı tüketm kalıplarını yakından takp etmektedrler. Breylern ya da hane halklarının elde ettğ gelrlern tüketm ve tasarruf arasında paylaşımı ve bu paylaşımın nasıl, ne şeklde ve hang krterlere göre oluştuğu değşk bakış açılarında büyük önem arz eder. Bu dağılımın ortaya çıkarılması hem hane bazında refah ve yaşam standartlarının ortaya konmasında dolayısıyla toplumsal statünün belrlenmesnde, hem de makro planda ekonomk büyümeden sthdama, dış tcaretten yatırımlara kadar uzanan brçok ekonomk göstergenn oluşumuna etk etmes bakımından son derece önemldr. Toplam tasarruftüketm kararları aynı zamanda ücret, verg, faz gb büyüklükler de doğrudan ya da dolaylı olarak etkledğ çn dğer makro değşken fonksyonlarının da çnde bulunan öneml br değşken olarak görülür 12. Hanehalkı tüketm harcamalarının yakından zlenmesnn dğer br öneml neden de tüketm kalıplarından hanehalkı refah düzeyne ulaşılablmesdr. Tüketm harcamaları sayesnde br bütün olarak hanehalkı tüketm kalıbının çıkarılması aynı zamanda br ln, bölgenn ya da ülkenn refah düzeynn yaşam standardına at blglern ortaya konulması anlamına gelr. Breyler tarafından her hang br mal grubuna yapılan harcama o sektördek üretcler tarafından gelr olarak kabul edlmektedr. Bu yüzden tüketclern gelrlerndek değşmeler, lgl mal grubu ya da yakın mal grubu fyat hareketler, tüketclern sosyo-kültürel profller o sektör de bulunan frmalar tarafından dkkate alınarak oluşturulacak üretm poltkalarının temel, söz konusu öğelere bağlı olarak oluşturulur 13. Tüketm harcamaları gayr safı mll hasıla çersnde en öneml payı oluştururken bazı özellkler bünyesnde taşır. Ülkeden ülkeye değşmekle beraber yaklaşık 2/3 ünü oluşturduğu mll gelrn en stkrarlı öğes durumundadır. Kamu harcamaları-yatırım harcamaları sosyal ve syas konjonktürel dalgalanmalarından oldukça fazla etklendğ halde tüketm harcamaları, bu tarz stkrarsızlıklardan daha az 12 Jeffrey D. Sachs, Felpe B. Larran, Macroeconomcs n The Global Economy, New Jersey Prentce Hall, s:78, 1993. 13 Kyre Rckertson, The Demand for Food and Beverages n Norway, Agrcultural Economcs, Vol:18 s:89, 1998. 9