HUKUKUTA YÖNTEMBİLİM I Prof. Dr. Ali Nazım SÖZER Yaşar Üniversitesi Hukuk Fakültesi HUKUKTA YÖNTEMBİLİM Yorum Yöntemleri Hukuk Oluşturma Yöntemleri (Yargıç Hukuku) Yasayla Bağlı Yargıç Hukuku Yasa Yerine Geçen Yargıç Hukuku Yasaya Aykırı Yargıç Hukuku Örnek Kararlar İzmir, 2013
II HUKUKUTA YÖNTEMBİLİM Yay n No : 2939 Hukuk Dizisi : 1446 4. Baskı - Eylül 2013 İSTANBUL ISBN 978-605 - 377-962 - 9 Copyright Bu kitab n bu bas s n n Türkiye deki yay n haklar BETA Bas m Yay m Da t m A.fi. ye ait tir. Her hak k sak l d r. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra f k s men ve ya ta ma men ya da özet ha lin de, fotokopi, faksimile ve ya baflka herhangi bir flekilde ço alt lamaz, da t lamaz. Normal ölçüyü aflan iktibaslar yap lamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi Baskı - Cilt Kapak Tasar m : Beta Bas m A.fi. : Yazın Basın Yayın Matbaacılık Turizm Tic. LTD. ŞTİ. İkitelli Organize Sanayi Bölgesi Çevre Sanayi Sitesi 8. Blok No. 38-40-42-44 Başakşehir-İSTANBUL (Sertifika No: 12028) Tel: 0212 565 01 22 : Gülgonca Çarpık Beta BASIM YAYIM DA ITIM A.fi. (Sertifika No: 16136) Narl bahçe Sokak Damga Binas No: 11 Ca alo lu - STANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com
HUKUKUTA YÖNTEMBİLİM III DÖRDÜNCÜ BASIYA ÖNSÖZ İkinci baskısı yeni akademik çalışmalar ve örnek kararların eklenmesi, üçüncüsü tıpkı basım olarak yapılan bu çalışmanın dördüncü baskısında, ulaşılan yeni çalışmalar esere işlenmiştir. Yaşar Üniversitesi Hukuk Fakültesi öğrencilerine verilen Hukuk Metodolojisi dersinde edinilen tecrübelerden yola çıkılarak, yorum metodları arasındaki anlatım sırası değiştirilmiş, teorik konulara ilişkin olarak açıklayıcı yeni bazı şekiller (sözleşmelerin yorumunda olduğu gibi) geliştirilmiştir. Bir diğer farklılık olarak, bir kısım konuların daha iyi anlaşılmasını sağlamak üzere, metin içindeki yerleri değiştirilmiştir. Örneğin, Bazı Hukuk Dallarında Yorumun Özellikleri konusu çalışmanın sonuna aktarılmıştır. Boşluk kavramı ve türleri Boşluk doldurma esasları nın ve Yargıç hukukunun sınırları konularının öncesine alınmıştır. Ayrıca, verilen bazı örneklerde bulunan eski mevzuata ilişkin düzenlemeler (Borçlar Kanunu, Ticaret Kanunu) güncellenmiştir. Basıyı gerçekleştiren Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. nin mensuplarına, kitabın dizgi ve sayfa düzenlemelerini gerçekleştiren Müge Günbaş ile yayınevinin değerli yöneticisi Seyhan SATAR a teşekkürü borç bilirim. Prof. Dr. Ali Nazım SÖZER İzmir, 2013
IV HUKUKUTA YÖNTEMBİLİM
HUKUKUTA YÖNTEMBİLİM V İ Ç İ N D E K İ L E R BİRİNCİ BÖLÜM TEMEL KAVRAMLAR I. DİL... 1 II. DİL BİLGİSİ... 6 III. MEVZUAT DİLİ... 7 IV. YORUM... 13 V. YÖNTEM BİLİM... 16 VI. YORUM YÖNTEMLERİNİN YARARLARI... 18 VII. YASA YAPMA... 19 IKINCİ BÖLÜM HUKUKTA YORUM YÖNTEMLERİ I. GENEL OLARAK... 25 II. YORUMUN TARİHÇESİ... 26 A. Tabii Hukuk Okulu... 26 B. Yorumcu (Şerhçi) Hukuk Okulu... 27 C. Tarihçi Hukuk Okulu... 27 D. Kavram İçtihadı Okulu... 28 E. Özgürlük (Serbest Hukuk) Okulu... 29 F. Menfaatler İçtihadı Okulu... 29 III. YETKİLİ MAKAMA GÖRE YORUM TÜRLERİ... 30 A. Yasama Yorumu... 30
VI HUKUKTA YÖNTEMBİLİM B. Yürütme (İdari) Yorumu... 31 C. Yargı Yorumu... 31 D. Bilimsel Yorum (Öğreti)... 32 IV. YORUMUN KANUNİ TEMELİ... 33 V. YORUM İÇİN YAPILACAK İŞLEMLER... 34 VI. YORUM YÖNTEMLERİ... 38 A. Genel Olarak... 38 B. Lâfzî Yorum... 38 1. Genel Olarak... 38 2. Hukuki Temeli... 40 3. Yorum (Metin) Bilim (Hermenötik)... 40 4. Lafzi Yorumun Aşamaları... 42 a. Genel Kelimelerin Anlamlarının Çözümlenmesi... 43 aa. Kelimelerin Özellikleri... 43 bb. Kelimelerin Tahlili... 44 aaa. Tasviri (Somut) Kelimeler... 44 bbb. Kaidevi (Soyut) Kelimeler... 45 b. Mesleki/Teknik Kavramların Çözümlenmesi... 46 aa. Günlük Dil, Mesleki Dil... 47 bb. Yasal Kavramların Özellikleri... 51 c. İmla Kuralları Yardımı ile Cümle(leri) Çözümleme... 53 d. İlgili Müesseseyi Saptama ve Unsurlarına Ayırma... 56 5. Kenar Başlıkları ve Yorum... 58 6. Aksi ile Kanıt Yöntemi... 59 7. Lâfzi Yorumunun Eleştirisi... 61 8. Lâfzi Yorumunun Aşamaları ve Uygulama... 61 Olay I... 61
İçindekiler VII Olay II... 64 C. Tarihi Yorum... 67 1. Genel Olarak... 67 2. Sübjektif Görüş... 68 3. Objektif Görüş... 69 4. Günümüzdeki Durum... 70 a. Objektif Tarihi Yöntem... 70 b. Zamana Uygun Objektif Yorum... 73 5. Tarihi Yorumun Uygulanması... 74 D. Amaca Uygunluk (Teleolojik) Yorumu... 76 1. Genel Olarak... 76 2. Amaca Uygunluk Yorumunun Hukuki Temelleri... 77 3. Amaca Uygunluk Yorumunun Dayanakları... 78 4. Amaca Uygunluk Yorumunun Aşamaları ve Uygulama... 84 a. Amaca Uygunluk Yorumunun Aşamaları... 84 b. Uygulama Örneği... 85 Olay... 85 5. Amaca Uygunluk Yorumunun Türleri... 90 a. Kuralın Amacı ile Sınırlandırılmasını Sağlayan Yorum... 90 aa. Amaca Aykırı Kullanımı Önleyen Yorum (Daraltıcı Yorum)... 91 bb. Amacı Aşan Kullanımı Önleyen Yorum... 95 b. Genişletici Yorum... 96 c. Kural Çatışmalarını Önleyen Yorum... 97 E. Sistematik Yorum... 98 1. Genel Olarak... 98 2. Sistematik Yorumun Aşamaları... 102 3. Norm Yığılması... 103
VIII HUKUKTA YÖNTEMBİLİM a. Seçimlik (Alternatif) Normlar... 103 b. Birbirini Tamamlayan (Kümülatif) Normlar... 109 Olay... 109 c. Çatışan Normlar... 112 aa. Genel Olarak... 112 bb. Her İki Yasanın da Genel ya da Özel Olması... 115 cc. Yasalardan Birinin Özel Diğerinin Genel Olması... 117 aaa. Eski Yasa Genel Yeni Yasa Özel Nitelikte İse... 117 bbb. Eski Yasa Özel Yeni Yasa Genel Nitelikte İse... 120 dd. Aynı Yasa İçinde Norm Çatışması... 122 ee. Çözümsüz Norm Çatışması... 123 d. Örtüşen Normlar... 124 e. Birbirinin İzleyen Normlar... 125 aa. Derhal Yürürlüğe Girme... 125 bb. Önceye Etki Yasağı... 128 aaa. Gerçek Önceye Etki... 128 bbb. Gerçek Olmayan Önceye Etki... 130 F. Anayasaya Uygunluk Yorumu... 132 G. Sezgisel (Duygusal) Yorum... 134 VII. YORUM METOTLARI ARASINDAKI ILIŞKI (YORUMDA SIRA)... 136 VIII. YORUMA ILIŞKIN BIR IŞLEYIŞ ŞEMASI... 139 IX. NORMUN DURUMUNDA DEĞIŞME (TAHAVVÜL)... 142 X. YASA VE SÖZLEŞME YORUMUNUN KARŞILAŞTIRILMASI... 143 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM HUKUK OLUŞTURMA YÖNTEMLERİ (Yargıç Hukuku) I. GENEL OLARAK... 149 II. YARGIÇ HUKUKUNUN HUKUKİ DAYANAĞI... 152
İçindekiler IX III. YARGIÇ KARARININ HUKUK KAYNAĞI OLMA NITELIĞI... 154 IV. YARGIÇ HUKUKUNUN VARLIK NEDENI OLARAK BOŞLUK... 159 A. Boşluk Kavramı... 160 B. Boşluğun Türmeri... 161 1. Yasa Boşluğu... 161 a. Bilinçli Boşluk... 162 aa. Yetki Boşluğu... 162 bb. Tanım Boşluğu... 163 b. Bilinçsiz Boşluk... 164 aa. Açık (Gerçek) Boşluk... 164 aaa. Yetersiz Norm (Konu) Boşluğu... 164 bbb. Teknik Boşluk... 166 bb. Saklı (Örtülü) Boşluk... 166 aaa. Bulanık Norm Boşluğu... 167 bbb. Red Boşluğu... 167 ccc. İptal Boşluğu... 168 ddd. İstisna Boşluğu... 168 eee. Çatışma Boşluğu... 169 fff. Değişim Boşluğu... 169 ggg. Başlangıçtaki ve Sonraki Boşluk... 171 c. Vasıflı Susma... 171 2. Hukuk Boşluğu... 172 a. Başlangıçtaki Boşluk... 172 b. Sonradan Doğan Boşluk... 174 C. Boşluklara İlişkin Bir Şema... 175 V. BOŞLUK DOLDURMANIN (KURAL KOYMANIN) ESASLARI... 176 VI. YARGIÇ HUKUKU NUN SINIRLARI... 178 VII. HUKUK OLUŞTURMA VE TAKDİR YETKİSİ... 179
X HUKUKTA YÖNTEMBİLİM VIII. YARGIÇ HUKUKUNUN TÜRLERİ... 180 A. Yasayla Bağlı Yargıç Hukuku... 180 1. Genel Olarak... 180 2. Yargıcın Boşluk Doldurururken Kullanacağı Araçlar... 181 a. Adet Hukuku Hükümlerinden Yararlanma... 182 b. Kıyas (Analogi) Yöntemi... 182 aa. Genel Olarak... 182 bb. Kıyasın Türleri... 186 aaa. Münferit Kıyas (Yasa Kıyası)... 186 bbb. Genel Kıyas (Hukuk Kıyası)... 188 cc. Kıyasta Büyüklük Ölçüsü... 189 aaa. Büyükten Küçüğe Kıyas... 189 bbb. Küçükten Büyüğe Kıyas... 191 ccc. Eşitler Arasında Kıyas... 192 ddd. Konuya İlişkin Bir Uygulama... 192 Olay... 192 c. Aksi İle Kanıtlama Yöntemi... 196 d. Henüz Yürürlüğe Girmemiş Bir Yasanın Hükümlerinden Yararlanma... 198 e. Yürürlükten Kalkmış Bir Yasanın Hükümlerinden Yararlanma... 200 f. Diğer Bilim Dallarından Yararlanma... 201 B. Yasayı Aşan Yargıç Hukuku... 203 1. Genel Olarak... 203 2. Yargıcın Boşluk Doldururken Kullanacağı Araçlar... 206 a. Genel Olarak... 206 b. Örf ve Adet Hukuku... 207 aa. Kavram... 207 bb. Hukuki Temeli... 208
İçindekiler XI cc. Adet Hukuku nun Öğeleri... 209 aaa. Objektif Unsur (Süreklilik Öğesi)... 209 bbb. Sübjektif Unsur (Uyma Zorunluluğuna İnanç Öğesi)... 210 ccc. Hukuki Unsur (Yaptırım Öğesi)... 211 dd. Adet Hukukunun Kaynağı... 212 ee. Adet Hukukunun Türleri... 213 ff. Diğer Benzer Kavramlar... 214 c. Doğal Hukuk (ve Eşyanın Tabiatı)... 216 d. Hukuk Devleti İlkesi... 218 e. Öğreti (Bilimsel Görüşler)... 219 f. Hukukun Genel İlkeleri (Genel Hukuk Prensipleri)... 221 g. Mukayeseli Hukuk... 227 h. Diğer Bilim Dallarından Yararlanma... 227 C. Yasaya Aykırı Yargıç Hukuku... 229 1. Genel Olarak... 229 2. Direnme... 230 3. Direnme ve Düzeltme Koşulları... 230 4. Direnme Hakkının İcrası... 237 D. Karşılaştırmalı Olarak Yargıç Hukuku... 238 E. Yargıç Hukuku nun (Boşluk Doldurmanın) İşleyişine İlişkin Bir Şema... 239 IX. BAZI HUKUK DALLARINDA YORUMUN VE YARGIÇ HUKUKUNUN ÖZELLIKLERI... 241 A. Özel Hukuk... 241 B. Kamu Hukukunda... 241 1. Ceza Hukuku... 242 2. Vergi Hukuku... 243 3. Devletler Hukuku... 244 4. Sosyal Güvenlik Hukuku... 244
XII HUKUKTA YÖNTEMBİLİM 5. Anayasa Hukuku... 245 6. İş Hukuku... 248 KAYNAKÇA... 251 EK... 263 YÖNTEMBİLİM İLE İLGİLİ YÜKSEK MAHKEME KARARLARINDAN ÖRNEKLER... 263 HUKUK DALLARINA GÖRE KARAR LİSTESİ... 263 KONULARA GÖRE KARAR LİSTESİ... 263 I. Grup : Genel Olarak... 263 1. Yasama Yorumu... 263 2. Yorum İle İlgili Hukuk Okulları... 263 II. Grup : Yorum Türleri... 263 1. Lafzi Yorum... 263 A. Genel Olarak... 263 B. Kenar Başlıkları Ve Yorum... 263 C. Aksi İle Kanıt... 263 2. Sistematik Yorum... 264 3. Tarihi Yorum:... 264 4. Gai Yorum... 264 5. Anayasaya Uygun Yorum... 264 6. Kanuna Aykırı Yorum... 264 III. Grup : Boşluk Türleri... 264 1. Yasa Boşluğu... 264 2. Hukuk Boşluğu... 264 3. İptal Boşluğu... 264 4. Vasıflı Susma... 264 IV. Grup : Yargıcın Boşluk Doldurma (Kural Koyma) Araçları... 264 1. Kural Koyma... 264 2. Kıyas... 264
İçindekiler XIII 3. Ceza Hukukunda Kıyas... 264 4. Örf Ve Adet... 264 5. Hukuk Devleti İlkesi... 264 6. Genel Hukuk Prensipleri... 264 7. Eşitlik İlkesi... 264 8. Doğal Hukuk... 264 V. Grup: Bazı Kazai Bulgular... 264 1. Tehlike Sorumluluğu... 264 2. Bileşik Sözleşme... 264 3. Sigortalı/Kurum Lehine Yorum... 264 VI. Grup: Yargıcın Direnme Hakkı... 264