T C İSTANBUL KÜLTÜR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ÇELİK KAPI SEKTÖRÜNDE AHŞAP BÖLÜMÜ İÇİN ÜRETİM - DAĞITIM PLANLAMA MODELİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Ümi KAVİ Anabilim Dalı : Sosyal Bilimler Ensiüsü Programı : Kalie ve Üreim Yöneimi Tez Danışmanı: Yard.Doç.Dr. Rıfa Gürcan ÖZDEMİR EYLÜL 2008 i
TEŞEKKÜR Sayın Yard. Doç. Dr. Rıfa Gürcan ÖZDEMİR e araşırmam boyunca göserdiği rehberlik, olağanüsü anlayış ve eşsiz kakılarından dolayı sonsuz eşekkürlerimi sunarım. Tez çalısmamda gerekli yardımları ve deseklerini, bilgi ve görüşlerini bizlerden esirgemeyen Kavi Meal Plasik San. yöneici ve çalışanlarına eşekkürlerimi sunarım. Yüksek lisans eğiimi boyunca varlıklarını ve deseklerini hiç esirgemeyen arkadaşlarım Bilgisayar Y. Müh. Musafa ÇAKIR, İnşaa Y. Müh. Özgün GÜNDOĞDU na ve diğer üm doslarıma eşekkür ederim. Bu ezin hazırlanması süresince anlayış ve deseklerini esirgemeyen AİLEME ve özellikle de öğrenim hayaım boyunca başarılı olmam için her ürlü imkanı sağlayan babam Rahmi KAVİ ye eşekkürlerimi sunarım. Eylül, 2008 Ümi KAVİ ii
İÇİNDEKİLER TABLO LİSTESİ... v ŞEKİL LİSTESİ... vi KISA ÖZET... vii ABSTRACT... viii 1. GİRİŞ... 1 2. LİTERATÜR TARAMASI... 6 3. ÜRETİM... 9 3.1. ÜRETİM YÖNETİMİ...10 3.2. ÜRETİM SİSTEMLERİ...13 3.3. ÜRETİM PLANLAMA VE KONTROL...16 3.3.1. ÜRETİM PLANLAMASI...16 3.3.2. ÜRETİM KONTROLÜ...23 4. MATEMATİKSEL MODELLEME...26 4.1. TARİHSEL GELİŞİM...26 4.2. MATEMATİKSEL TANIMI...29 4.3. UYGULAMA ALANLARI...30 4.4. MATEMATİKSEL PROGRAMLAMA MODELLERİNİN ÇEŞİTLERİ...31 4.5. DOĞRUSAL PROGRAMLAMA...32 4.6. TAM SAYILI DOĞRUSAL PROGRAMLAMA...32 5. İŞLETMENİN VE ÜRETİM SİSTEMİNİN TANITIMI...36 5.1. FİRMA TANITIMI...36 5.2. ÜRETİM ORTAMI...42 5.2.1. İŞLETMENİN ÜRETİM ÜNİTELERİ...42 iii
5.2.2. ÜRETİM SÜRECİ...45 6. ÜRETİM PLANLAMA VE DAĞITIM PROBLEMİNİN TAMSAYILI DOĞRUSAL PROGRAMLAMA YÖNTEMİ İLE ÇÖZÜLMESİ...48 6.1. PROBLEMİN BELİRLENMESİ...48 6.2. MODELİN VARSAYIMLARI...49 6.3. TAMSAYILI DOĞRUSAL PROGRAMLAMA MODELİNİN GELİŞTİRİLMESİ...50 6.3.1. MODELİN PARAMETRELERİ VE KARAR DEĞİŞKENLERİ...50 6.3.2. GELİŞTİRİLEN MODEL...53 6.3.3. TAMSAYILI DOĞRUSAL PROGRAMLAMA MODELİNİN ÇÖZÜMÜ...56 7. SONUÇ VE ÖNERİLER...64 KAYNAKÇA...67 EK 1 LİNDO KODU...69 EK 2 LİNDO ÇÖZÜMÜ...84 EK 3 FABRİKA YERLEŞİM PLANI...91 iv
TABLO LİSTESİ Tablo 1. Üreim Yöneimi Sisemlerinin Tarihi Gelişimi...11 Tablo 2. 2007 Yılı Çelik Kapı Saış Mikarları...40 Tablo 3. Makine Parkuru ve Çalışan Sayıları...42 Tablo 4. Üreim Süreleri...47 Tablo 5. Talep Tablosu...49 Tablo 6. MDF Üreim Tablosu...57 Tablo 7. MDF Sok Tablosu...58 Tablo 8. Dolap Üreim Tablosu...59 Tablo 9. Dolap Sok Tablosu...60 Tablo 10. Masa Üreim Tablosu...61 Tablo 11. Masa Sok Tablosu...62 Tablo 12. Eklenen Araç Sayısı Tablosu...63 Tablo 13. Ek Yapılan Sefer Sayıları...63 v
ŞEKİL LİSTESİ Şekil 1. MDF panelleri için üreim süreci şeması...46 Şekil 2. Masa ve Dolap ürünleri için üreim süreci şeması...47 vi
Üniversie : İsanbul Külür Üniversiesi Ensiüsü : Sosyal Bilimler Anabilim Dalı : İşleme Programı : Kalie ve Üreim Yöneimi Tez Danışmanı : Yrd. Doç. Dr. Rıfa Gürcan Özdemir Tez Türü ve Tarihi : Yükseklisans Eylül 2008 KISA ÖZET ÇELİK KAPI ÜRETİM SEKTÖRÜNDE AHŞAP ÜRETİMİ İÇİN ÜRETİM VE DAĞITIM PLANLAMA MODELİ Bu çalışmada, Çelik kapı seköründe faaliye göseren bir işlemenin ahşap deparmanında üreiği ürünler için daha ekin bir üreim planlama ve dağıım modeli gelişirilmişir. Modelin amacı firma karlılığını ön planda uarak üreim, sok ve dağıım maliyelerini en aza indirmekir. Model amsayılı doğrusal programlama modeli olarak asarlanmış ve pake program yardımı ile çözümlenmişir. Bu uygulamanın sonuçlarına göre firma karlılığı arırılmış, daha ekin bir üreim planlama yapılmış, sok mikarı ve maliyei en aza indirilmiş, daha düşük maliyeli dağıım planı çıkarılmışır. Anahar kelimeler : Üreim planlama, Dağıım planlama, Tamsayılı doğrusal programlama, Ahşap endüsrisi vii
Universiy : İsanbul Külür Universiy Insiue : Insiue of Social Sciences Deparmen : Deparmen of Business Adminisraion Programme : Qualiy and Producion Managemen Supervisor : Yrd. Doç. Dr. Rıfa Gürcan Özdemir Degree Awarded and Dae : MA Sepember 2008 ABSTRACT THE PRODUCTION AND DISTRIBUTION PLANNING MODEL FOR WOOD PRODUCTION IN STEEL DOOR SECTOR In his work, more acive producion planning and disribuion model is improved in wood deparmen in a facory of seel doors secor. The model s aim is o give a preference firm s profiabiliy and decrease he cos of producion, sock and disribuion. The problem is modelled as a linear programming model and solved using an opimizaion sofware. According o his reasons of applicaion, firm s profiabiliy is increased, more acive an producion planning is done, he sock s quaniy and cos is decreased a leas and low-cos disribuion planning is expelled. Key words: Producion planning, Disribuion planning, Ineger linear programming, Wood indusry viii
1. GİRİŞ Geçmişen günümüze hızla aran bir grafik göseren suç olayları güvenlik kelimesini daha sıkça sorgulanmasına neden olmakadır. Türkiye de asayiş suçlarının çoğunluğunu (%55) mala karşı suçlar oluşurmakadır. Mala karşı suçlar içinde hırsızlık suçları %81,1 gibi yüksek bir orandadır. Daha sonra dolandırıcılık ve mala zarar vermek ve benzeri suçlar (%10.7), gasp/yağma (%2.3), yangın (%1.9) suçları gelmekedir. Hırsızlık; en çok evden, iş yerinden, oo hırsızlığı ve oodan hırsızlık şeklinde gerçekleşmekedir. Gasp/yağma suçlarının büyük bir kısmı şahısan gasp şeklindedir. 1 Geri kalan kısmı ise ev ve işyerlerinden meydana gelmekedir. Hırsızlık olaylarındaki arış, mağdur ve güvenlik görevlilerini olayların gerçekleşikleri konumda güvenlik açıklıklarını araşırmaya yönelmekedir. Göze ilk çarpan eksiklik bina, ev veya işyerlerinde kullanılan giriş kapılarılarının çok eski olması, kapıların uygun malzemelerden yapılmamış olması, kili mekanizmaların uygun kaliede olmaması gibi ekenleri gözler önüne sermekedir. Güvenlik için sadece kapının iyi olması yememekedir ama ilk basamağı kullanılan kapılar oluşurmakadır. Bu durum Türkiye için yeni bir yaırım ve iş kapısı anlamına gelmekedir. 1990 yıllarında başlayan oraya aılan Çelik Kapı ifadesi zaman içinde olmazsa olmaz ükeim maddeleri arasında yerini almışır. 1990 yıllarında bir kaç firmayla üreimi başlayan Çelik Kapı zaman içerisinde Meal seköründe önemli bir paya sahip iş kolu haline geldi. Bu iş kolunun bukadar büyümesinde asıl önemli olan hırsızlık olaylarında büyük bir caydırıcılığa sahip olmasıdır. Yapısal olarak ahşap kapılardan ve önceki sisem sac kapılardan darbelere karşı daha cok mukavemen göseriyor olmasıdır. Kullanılan kili sisemlerinin de bu arışda büyük bir payı vardır. Oluşan 1 Yılmaz Ali, Günayergün Semra, Türkiye de Şehir Asayiş Suçları : Dağılış ve Başlıca Özellikleri 1
alep daha güvenli daha sağlam ve daha uzun ömürlü kili sisemlerinin gelişirilmesine zemin yaramışır. Yılları içerisinde alebi hızla bir arış grafiği göseren bu iş kolu insanların ilgisini çok süre geçmeden çekmeye başladı. 1990 yıllarında bir kaç üreici ile başlayan iş kolu aran alep sonucunda üreici sayısında sürekli yükselen bir grafik çizmeye başladı. Ülke şarları göz önünde alındığında kendisine yeni bir iş arayan ve aleplerdeki arışla kar oranın çok olduğunu düşünen birçok kişi, firma ve holding bu iş kolu üzerinde yaırım yapmaya ve çalışmaya başlamışır. 2000 in başlarına kadar kadar küçük ve ora büyüklüke işlemelerde yapılan iş kolu 2000 yılından sonra Çelik Kapı ya olan aleplerin değişmesi sonucunda daha alanlarda ve şekillerde yapılmaya başlanmışır. Üreimler küçük iki üç yerde yapılmakan ek çaı alına oplanmaya başlandı. Fabrikasyon örneklerine ilk önce Kayseri ilinde raslanmaya başlandı. Kayseri ilinde büyüklü küçüklü işlemeler açılmaya başlandı. Çelik Kapı nın yan sanayisinin de burada yerleşmesiyle başlamasıyla Kayseri ili Türkiye nin Çelik Kapı üreiminde en önemli ili haline gelmişir. Oluşan iş sekörlerin en önemli halkası yan sanayileridir. Tedarikçiler ana üreimleri ayaka uan en büyük ekendir. Ana iş kolunu oluşuran bir firma üreimi esnasında kulladığı her malzemeyi kendisinin üremesine imkan yokur. Bu nedenden dolayı üreimini desekleyecek yan sanayi kuruluşları kurulmakadır. Bu durumun ana iş kolunu üreen firma için bir çok avanaj sağlamakadır. Bunlar; Aynı malzemeyi bir çok üreen olduğu için rakabeen kaynaklı olarak daha kalieli malzeme emin eme durumu, Ana iş kolunu üreen firmanın edarikçiyi belirli spesifikasyonlara uymaya zorlaması, böylelikle hem üreimin kaliesinin sürekliliğinin sağlanması, 2
Ana iş kolunun edarik edebileceği bir malzemeyi kendisi yapması için gereken yaırım ve işleim maliyelerinden kurulmasını sağlaması, Rekabein var olması ile daha düşük maliyelerde ürün emin eme olasılığı, Tek bir nokaya bağlı kalmama, yaşanacak olası sorunlarda ürün emininde başka alernaif yolların var olması, Bu duruma en iyi örnek; oomobil fabrikalarıdır. Çok büyük yaırımlarla kurulan oomobil fabrikalarını sadece ana üreimleri ile ilgilenmekedir. Ürününde kullanacağı herşey çevresine yerleşmiş yan sanayisinden emin emekedir. Bu durum ülke sanayisininde gelişime büyük kakı sağlamakadır. Bu avanajlarının yanında ihiyac duyulan malzemeleri yan sanayiden emin emeninde bazı dezavanajlarıda bulunmakadır. Bunlar ise; Ana iş koluna olan uzaklıkları maliyeler açısından büyük bir eksi eşkil emekedir, Tedarikçinin üreiminin korol edilmesinin zorluğu, Her iş kolu için yeerli kalifiyede edarikçi bulunmaması, var olanlarında bazı zamanlarda kalifiyeliğin sürekliliğinde problemler yaşaması, Şeklinde özelenebilinir. Çelik Kapı sekörü içinde durum benzer bir hal içerisindedir. Ana iş kolunun ihiyacı bulunan üm malzemeler yan sanayi arafından edarik edilebilmekedir. Üreim için gerekli her ürlü malzeme piyasada kolaylıkla bulunabilmekedir. Bu durum bu sekörün hızlı bir şekilde yayılmasına neden olmakadır. Hızla büyüyen ve her çeşi ürünün kolay bir şekilde bulunması üreim için yeerli spesifikasyonlara sahip olmayan kişilerinde bu ürünü üremesi olarak sonuçlanmakadır. Bu durum Merdiven alı şeklinde arif edilen imalaçıların hızla çoğalması ve kalienin 3
düşmesi sonucunda ihiyaç duyulan malzeme kaliesinde doğru oranılı olarak düşmesine sebeb olmakadır. Bu durum seri üreim yapan firmaların üreimlerinde kullandıkları bazı emel ihiyaçlarını kendi bünyelerinde üremeye sevk emişir. Uygulamanın gerçekleşirdiğimiz firma da yaşadığı benzer kalie sorunlarından sonra böyle bir karar alarak üreimde kulladığı MDF panellerini kendi bünyesinde kurduğu bir fabrikadan emin emeyi amaçlamışır. Firma bu sayede kısmi olarak bazı sorunlardan beraraf olmayı hedeflemekedirler. Yapılan bu çalışmanın ana konusu, üreim yapan bir firma nın yapığı üreim konusundaki en önemli sorunu olan üreim planlama ya, yapılan üreimin dağıımı sorunlarının amsayılı doğrusal programlama yönemi kullanılarak çözülmesidir. Yedi ana bölümden oluşan çalışma kapsamında, giriş ve lieraur aramasından sonra üçüncü bölümde üreim, üreim yöneimi ve üreim planlama ve konrol konuları hakkıında genel bilgiler verilmişir. Dörüncü bölümde, üreim planlama problemlerinin çözümlenmesinde de kullanılabilen çok geniş bir uygulama alanına sahip yöneylem araşırması bünyesindeki doğrusal programlama ve amsayılı doğrusal programlama yönemleri incelenmişir. Çalışmanın beşinci bölümde ise, MDF panel üreimi yapan bir üreim işlemenin anıımı ve üreim süreci anıılmakadır. Alıncı bölümde ise, kısa dönemli üreim planlaması ve dağıımı için amsayılı doğrusal programlama yönemi kullanılarak maemaiksel bir model gelişirilmişir. Gelişirilen model pake program yardımıyla çözümlenmişir. 4
Son bölümde, çalışmanın, amacına uygun olarak gerçekleşirilip gerçekleşmediği değerlendirilerek konu ile ilgili öneriler sunulmuşur. 5
2. LİTERATÜR TARAMASI İşlemelerde karşılaşılan karar problemlerinin çözümünde en fazla kullanılan kaniaif ekniklerin başında gelen doğrusal programlama modelleri, ilk uygulamalarının yapıldığı 1940 lı yıllardan beri, üreim planlama problemlerinin çözümü amacıyla çok sayıda çalışmada kullanılmışır. Perol rafinerisi, orman endüsrisi, yapı işlemeleri, meal sanayi, gıda sanayi, oomobil yan sanayi, eksil sanayi gibi çok farklı sekörlerde doğrusal programlama yönemi kullanılarak yapılmış bu çalışmalardan bir kısmı aşağıda verilmişir. Karayılmazlar ve Balaban (2000), birden çok ürün ipinin üreildiği işlemelerde üreim planlama problemlerinden birisi olan, opimum ürün bileşiminin belirlenmesi (hangi ip üründen ne kadar üreileceği) problemi için bir doğrusal programlama modeli önermişlerdir. Orman endüsrisinde bir işleme için kurdukları amsayılı doğrusal programlama modeli ile işlemenin belli bir dönem için hangi üründen ne mikarda üreeceği, ne mikarda saacağı, ne mikarda soklayacağını üreim, saış, sok kısıları uyarınca, opimum üreim planı ile saışlardan elde edilecek geliri maksimize edecek şekilde belirlemişlerdir. Özkan (2006) da, mobilya seköründe faaliye göseren islemelerin üreimlerini daha ekin planlamalarını saglayacak bir üreim planlama modeli gelişirmisir. Modelin amacı oplam üreim, sok ve isgücü maliyelerini enazlamakır. Model amsayılı dogrusal programlama modeli olarak asarlamış ve ülkemizin en büyük mobilya üreicilerinden birisinde çok saan bir yaak odası modeline uygulanmısır. Bu uygulama sonuçlarına göre, oplam üreim, sok ve isgücü maliyeleri islemenin kullandığı sezgisel yönemlerle oraya çıkan maliyelere göre yüzde 20 oranında azalmısır. 6
Sarıca (1998) de, seri üreim yapan bir işlemede üreim planlama ve konrolünü gerçekleşirmişir. Üreim planlama ile işleme kaynaklarının nasıl planlanacağı, üreim sürecinin nasıl konrol edileceği ve malzeme gereksinimlerinin nasıl belirleneceği oraya konulmuşur. Chen ve Wang (1997), Kanada da faaliye göseren enegre bir çelik üreim işlemesinde üreim ve dağıım planlaması için doğrusal programlamayı kullanmışlardır. İşlemenin, birden çok fabrikadan oluşması, çok sayıda malzeme edarikçisi ile çalışması, farklı coğrafik bölgelerde müşerilerinin olması ve müşerilerinin farklı üreim süreçlerinden ürünler (yarı mamul veya bimiş ürün şeklinde) sipariş edebilmesi sebebiyle; ekileşimli bir malzeme akışının zorunlu olduğu, planlamanın çok önemli olduğu bu oramda; işlemenin saınalma, üreim ve dağıımla ilgili problemlerini büünleşirerek ek bir planlama alında modelleyen bir çalışma yapmışlardır. Doğrusal programlama yaklaşımıyla kurdukları modelin çözümüyle, işlemeye büyük finansal fayda sağlamışlardır. Bircan ve Karal (2003) de, kaniaif karar verme ekniklerinden doğrusal programlama ekniğinin kurulu işleme kapasielerinin en karlı biçimde kullanılmasında sağladığı faydaları gösermekedir. Yönem bir çimeno fabrikasında kapasie planlaması yapmışlardır. Gülenç ve Karabulu (2005) ise, kapasienin am kullanılması, makine/ezgah/kalıp boş bekleme süresinin minimize edilmesi, fazla mesainin ve fason üreimin mümkün olduğunca azalılması, sokların belli bir seviyeyi aşmaması, karın maksimize edilmesi gibi birden çok amacın olabileceği durumlarda ekin bir araç olan, doğrusal programlamanın uzanısı amaç programlama yaklaşımını kullanmışlardır. Bir lasik üreim işlemesinde, bir aylık dönemde üreilecek opimum ürün mikarını; belirli bir emniye soğu ile çalışılması, üreimin belirlenen mikarı geçmemesi, ayrılan soklama alanının aşılmaması, işleme kapasiesinin am kullanılması, normal mesaide (fazla mesai olmadan) işlerin amamlanması ve lasik üreimi için ayrılan 7
büçenin aşılmaması hedefleri alında modellemişlerdir. Çalışma sonucunda, işleme hedefleri çerçevesinde bir aylık dönemde üreilecek opimum lasik mikarı belirlenmişir. Ergülen (2003) de, İşlemelerinin dağıım planına ai maliye uarlarının hesaplanmasında ve ileriye yönelik dağıım maliyelerinin ahmin edilebilmesinde Tamsayılı-Doğrusal Programlama modellerini kullanmışır. Ayrıca bu modeller işlemelerin finansal planlarının ve dağıım sraejilerinin kısa zamanda oluşurulmasında da önemli rol oynadığını belirmişir. Bu çalışmada, opimum çözüm planıyla oluşurulan model, Tamsayılı Doğrusal Programlama yönemiyle hesaplamış ve firmanın dağıım sisemine alernaif bir model olarak kurmuşur. 8
3. ÜRETİM Üreim, en yalın anımıyla yaraılan değerdir. İnsanın yaşaması için gerekli maddelerin yaraılmasıdır. Ayrıca, bir fiziksel varlık üzerinde onun değerini arırıcı bir değişiklik yapmak veya hammadde ve yarı mamülleri bir ürüne dönüşürmek olarakda anımlanabilinir. İşlemenin amaçlarına ulaşabilmesi için insan gereksinimlerini karşılayacak ürün ve hizmeler oluşurma işlemine üreim denmekedir. Üreim; ekonomide fayda yarama, yani gereksinimleri karşılamayı sağlayan ve yararlı olan ürün ve hizmeleri oluşurma olarak da anımlanabilir. 2 Üreim işlemini gerçekleşirebilmek için insan, makine ve malzemeden oluşan bir üreim sisemine ihiyaç vardır. Bu siseme verilen bir akım girdiler bir değişirme ve dönüşürme işlevinden sonra çıkı olarak elde edilirler. 3 Ekonomisler üreimi fayda yaramak şeklinde anımlarlar. Mühendisler ise, bir fiziksel varlık üzerinde, onun değerini arırıcak bir değişiklik yapmayı veya hammadde veya yarı mamüllerin kullanılabilir bir ürüne dönüşürmeyi üreim sayarlar. 4 Üreim ekonomide fayda yarama, yani gereksinimleri doyurmayı sağlayan ve yararlı olan mal ve hizmeleri oluşurma olarak anımlanabilinir. 5 2 Hasgül Özlem, Ana Üreim Planlanmasında Karar Desek Sisemlerinin Kullanılması ve Soksuz Üreim Yapılan Bir İşlemede Uygulama, Yüksek Lisans Tezi, 2005, s.3. 3 Savsar Mehme, Üreim Sisemleri Analizi, (Eskişehir: Anadolu Üniversiesi Mühendislik ve Mimarlık Fakülesi Yayınları, No:59, 1984), s.5. 4 Kobu Bülen, Üreim Yöneimi, İsanbul, Avcıol Basım Yayın, 2006, s.4. 5 Özkan Mura, Bir Mobilya Fabrikasında Üreim Planlama Siseminin Gelişirilmesi, Yüksek Lisans Tezi, 2006, s.5. 9
3.1. ÜRETİM YÖNETİMİ Günümüzde bir arafan sürekli olarak yükselen yaşam düzeyinin, diğer arafan hızla aran dünya nüfusunun ekisi ve alepleri doğrulusunda geçmişe oranla daha fazla ürün alep edilmeke ve daha karmaşık ürünler üreilmekedir. Bahsedilen alep ve karmaşık ürünlerin üreilmesi için; Gerekli hammadde ve yarı mamüllerin çeşili kaynaklardan uygun fiyala ve isenilen zamanda sağlanması, Her parçanın değişik spesifikasyonlarda olması ve bu özelliklere göre işlenmesi, Talep edilen parçanın üreimde isenen yerde, isenen mikarda hazır bulunması, Büün bu faaliyelerin eldeki insan gücü ve makina parkurundan en iyi şekilde yararlanarak sınırlı süreler içerisinde gerçekleşirilmesi gerekmekedir. (Kobu, 2006) Buradan yola çıkarak üreim yöneimi, işlemenin elinde bulunan malzeme, makina, işgücü kaynaklarının belirli mikardaki ürünün alep nieliklerinde belirilen spesifikasyonlara sahip, alep edildiği zaman içinde ve uygulanabilinen en düşük maliyelerde üreimini sağlayacak bir biçimde bir araya geirilmesi ve bu sisemin yöneilmesi olarak anımlanabilir. Tablo 1. de üreim yöneimi sisemlerinin arih içerisindeki gelişimi öze olarak göserilmekedir. 10
Tablo 1. Üreim Yöneimi Sisemlerinin Tarihi Gelişimi 1776 ADAM SMITH İMALLATTA UZMANLAŞMA 1832 CHARLES BABBAGE UZMANLAŞMAYA GÖRE İŞ BÖLÜMÜ F.W.TAYLOR BİLİMSEL YÖNETİM 1900 F.B.GILBERTH ZAMAN ETÜDÜ 1901 H.L.GANTT ÇİZELGELEME 1927 E.MAYO İNSAN İLİŞKİLERİ 1930 H.FORD KİTLESEL ÜRETİM 1940 P.M.S.BLACKET II. DÜNYA SAVAŞINDA YÖNEYLEM 1946 DIGITAL BİLGİSAYAR UYGULAMALARI DOĞRUSAL MATEMATİKSEL 1947 PROGRAMLAMA 1970 ÜRETİMDE BİLGİSAYAR UYGULAMALARI CAD/CAM MRP II JIT 1980.. TQM FMS OPT CIM Modern üreim yöneiminin Adam Smih zamanında başladığı kabul edilmekedir. 18 y.y. da Adam Smih uzmanlaşma eoris ile işleri küçük parçalara ayırarak her işçinin sadece bir işi yapığında daha ekin çalışacağını öne sürmüşür. 1830 larda Charles Babbage ın iş bölümü prensibinin uygulanması ile sağlanacak yararların ayrınılarını sapamasıyla, iş basileme, uzamanlaşma ve reorganizasyon ile ürekenliğin yolunda deneyler yapılmışır. Üreim yöneimi kapsamının gelişmesi F.Taylor ile gerçekleşmişir. (1900 1920 yılları arasında Bilimsel yöneim kurallarını oraya amışır.) Verimlilik arışı, 11
organizasyon, insagücü verimi, işyeri düzeni gibi kavramlar bugünkü anımılarıyla Taylor ile oraya çıkmışır. Taylor un bilimsel yöneim kuralları : İş analizlerinde parmak hesabı yerine bilimsel yönemlerin kullanılması, Çalışanların seçme, eğiim ve yerleşirilmesinde sisemaik yönemlerin uygulanması, Çalışan ile yöneen arasında sağlam emellere dayanan işbirliğinin kurulması, İşyükünün çalışanlar arasında dengeli, adil ve uygun biçimde bölünmesi, şeklinde özelenebilir. Aynı dönemde Frank ve Lilian Gilber hareke ekonomisi ( zaman eüdü ) prensiblerini oraya koymuş, mikro harekeleri anımlamış, F.W.Harris maemaik modelleri sok konrol problemlerine uygulamış, H.L.Gan çizelgeleme yönemini gelişirmişir. II. Dünya savaşı sonrasına kadar ekinliğini sürdüren Fordis üreim sisemi; Tayloris Bilimsel Yöneim e göre örgülenmişir ve akan üreim haında özel amaçlı makinalar ve nieliksiz işgücü kullanarak ayrınılı işbölümü esasına göre kile üreimi yaparak verimlilik sağlanmasını içermekedir. Bu dönemde sisemin aölye içi işleyişindeki aşırı sok, kaliesiz ve haalı ürün, makinaların boş kalması gibi bazı sorunlar sisemin verimliliğini ve ekinliğini olumsuz ekilemekeydi. Bu sonucunda yeni sisem arayışları söz konusu olmuşur. II. Dünya savaşı sürerken P.M.S.Blacke yöneylem uygulamasını gelişirmişir. Savaş sonrasında modellerle simülasyon yönemleri uygulanmış, lineer programlama ve diğer maemaiksel yönemler gelişirilmiş, bilgisayarın oraya çıkması ile oomasyon, bununla birlike ergonomeri önem kazanmışır. 12
3.2. ÜRETİM SİSTEMLERİ Üreim sisemi işgücü, malzeme, bilgi, enerji, sermaye gibi girdilerin belirli bir dönüşürme sürecinden geçirilerek ürün ve hizmein üreildiği bir sisemdir. Üreim sisemleri, en iyi girdileri kullanarak kalieli üreimi gerçekleşirip, müşerilerinin aminini en yüksek düzeye çıkarmayı hedefler. Genel olarak sisem aralarında ilişkiler bulunan ve belli bir amacı gerçekleşirmek üzere bir araya geirilmiş elemanlardan oluşan bir büün şeklinde anımlanır. Herhangi bir üreim sisemi de beş elemandan oluşur. 6 Bir üreim sisemini meydana geiren girdiler; Üreim süreci Çıkılar Geri besleme analizleri Çevre Büün üreim sisemlerinin orak amaçlarına ulaşmak için uymak zorunda oldukları orak noka kaynakların verimli kullanılmasıdır. Girdiler genelde dör ana başlık alında oplanı. 7 a) Toprak (veya hammadde kaynakları) b) İşçilik (veya insan gücü kaynakları) c) Sermaye d) Yöneim Üreim süreci siseme giren unsurların bir fayda yaraacak şekilde bir ürüne veya hizmee dönüşmesi sürecidir. Üreim siseminin çıkısı ürün yada hizme olabilir. 6 Kobu Bülen, Üreim Yöneimi, İsanbul, Bea Yayın, 2006, s.32 7 Nesime Acar, Üreim Planlaması Yönem ve Uygulamaları, M.P.M Yayınları, Ankara, 1989, s.9 13
Genel olarak sisem aralarında ilişkiler bulunan ve belli bir amacı gerçeklerşirmek üzere bir araya geirilmiş elemanlardan oluşan bir büün şeklinde anımlanır. Her sisem daha büyük bir sisemin bir parçasıdır. Büyüklüğü ve cinsi ne olursa olsun her sisem beş emel elemandan oluşur. Bir üreim sisemindeki girdiler, üreim prosesi, çıkılar, geri besleme analizleri ve çevre elemanlarından oluşmakadır. 8 Üreim siseminin elemanları Şekil 1 de verilmişir. Firmalar müşeri siparişlerinin karşılığında veya alepleri doğrulusunda üreim yaparlar. Bu yüzden üreim sisemleri genel olarak iki kaegoride oplanır: Siparişe ve soğa dayalı üreim. 9 ÇEVRE Ekonomeri Sosyal Çevre Hüküme Rekabe Yasalar GİRDİLER Toprak Sermaye ÜRETİM PROSESİ Düzenleme Ölçme ÇIKTILAR Mamul Hizme Geri Besleme Analizleri Şekil 1. Bir üreim siseminin emel elemanları 8 Kobu Bülen, Üreim Yöneimi, İsanbul, Bea, 2006, s.32 9 Ilgın Poyraz, Üreim Kaynakları Planlaması Siseminin Performansını Ekileyen Fakörlerin Değerlendirilmesi ve Bir Konfeksiyon İşlemesinde Uygulaması, (Eskişehir: Osmangazi Üniversiesi, Fen Bilimleri Ensiüsü, 2003), s.5. 14
Sok üreiminde, üreilecek ürünün özellikleri (yapısı, büyüklüğü, şekli, hacmi, vs.) sipariş gelinceye kadar belirsiz olup, planlamada belirsizlikler ve güçlükler vardır.üreim sisemlerini ayrıca kesikli ve sürekli olmak üzere iki ana gruba ayırmak mümkündür. Eğer üreim hızının alebe uyumu mümkünse ve üreim olanakları komple bir ürünün üreimine harcanıyorsa sürekli üreim sisemleri mevcuur. Sürekli üreimde büyük mikarlarda üreim yapılmaka ve özel amaçlı makineler kullanılmakadır. Bu ip üreim sermaye yoğun işleme özelliklerini aşımakadır. Seri üreim de iki farklı şekilde olabilir: a) Parça ipi ürünlerin seri üreimi b) Akışkan ipi ürünlerin seri üreimi Kimyasal ürünler, perol rafinerisi, kağı eknolojisi vs. akışkan ipen üreime girerler. Oomobil üreimi parça ipinden ürün üreimidir. Belli bir ürüne olan alep üreim kapasiesini büünüyle doldurmak için yeerli değilse, bu üreim sisemi kesikli üreim yapısını aşır. Tesisin ekin bir şekilde kullanımını sağlamak için, değişik ürünlerin değişik zamanlarda üreimini sağlayacak şekilde bir ürün karması oluşurulur. Lieraürde bu ür üreim sisemlerine akış aölyesi ipi üreim de denilmekedir. Kesikli üreimde ise işlemlerin eknolojik ihiyacına göre bir roası söz konusudur. Bu ür üreim sisemlerine iş aölyesi ipi üreim de denilmekedir. Kesikli üreimde siparişe dayalı bir üreim söz konusudur ve daha çok genel amaçlı makineler kullanılmakadır. Emek yoğun ve kalifiye iş gücüne ihiyaç duyulmakadır. 10 10 Feray Odman Çelikçapa, Üreim Planlaması İsanbul: Alfa Basım Yayım Dağıım, Yayın no: 565, Ağusos, 1999), s.14. 15
3.3. ÜRETİM PLANLAMA VE KONTROL Üreim planlama ve konrol bir üreim yöneimi ekinliği olarak üreilecek ürünü belirlemek, üreim için donanım gereğini sapamak ve ürünlerin isenen kalie ve maliyee, isenen sürede, doğru zamanlarda ve isenen mikarlarda oluşumunu sağlayacak çizelgeleme, programlama çalışmalarını kapsar. Diğer bir ifadeyle gelecekeki faaliyelerin (veya mikarlarının) düzeylerini veya limilerini belirleyen ve gerekli zamanlarda önlem alan fonksiyona üreim planlama ve konrol denir. Görüldüğü üzere Üreim Planlama ve Konrol, planlama ve konrol olmak üzere iki ana faaliyeen oluşmakadır. Üreim planlama ne zaman, ne mikarda, nerede ve hangi olanaklar ile üreimin yapılacağı ile ilgilenir. Üreim konrol ise planlanan üreime uygunluğu deneler ve aksaklıkları gidermeye çalışır. 3.3.1. ÜRETİM PLANLAMASI Üreim planlaması işlemenin mevcu kaynaklarını rasyonel olarak kullanarak isenilen kaliede mamullerin üreilebilmesi konusunda karar alma işlemidir. Üreim planlama gelecekeki imala işlerinin düzeyini ve limiini belirleme işlevi gördüğü gibi, henüz mevcu olmayan bazı kolaylıkları da hesaba kaarak, öngörülen saışları sağlamak üzere, üreim işlemini de düzenler. Bunlardan başka üreim planlama ayrınılı programın ve sok konrol şemasının işlenmesi için gerekli çerçeveyi oraya koyar. Üreim planlama, planlanan dönemde imala işlemlerinin genel karakerisiklerini sapar. 16
Üreim planı, süre açısından, birkaç ayı kapsayabileceği gibi, birkaç yılı da kapsayabilir. Planlarda bu dönemlere göre düzenlenir. 1. Gelecek birkaç ayı yada bir yılı kapsayan ve işgücü büçesi ile sok amaçları için yapılan (kısa dönem) planlar. 2. Sermaye eçhiza büçelemesi için, 5 yıla kadar uzayan dönemler (ora dönem) açısından yapılan planlar. 3. Fabrika inşaaı, ürün gelişirmesi için yapılan 5-15 yıllık dönemleri kapsayan (uzun dönem) planlar. Bu dönemler içerisinde; 1-5 yıllık planlama dönemi olan uzun dönem üreim planlaması, eknolojik ahminlere bağlıdır ve işleme poliikasını ekiler. Bu nedenle, üs düzey yöneicilerin kararları ve eğilimleri arafından belirlenen uzun dönem üreim planlaması kapsam dışı bırakılmışır. Diğer arafan planlama dönemi bir ayla bir yıl arasında olan ora dönem planlama (ana planlama) ve kısa dönem üreim planlaması (deaylı planlama) derhal kullanılacak planları kapsar. Ana üreim planlaması üreim hızının ve işgücü düzeyinin espii ve böylece amamlanmamış mal, sok düzeyinin alebi karşılamak üzere fazla mesai veya dışarıya iş verme ihiyacının belirlenmesiyle ilgilenen ora dönem bir üreim planlamasıdır. 11 Başka bir ifadeyle üreim planlaması, işlemenin üreim faaliyelerinin isenilen mikar, kalie, yer, ve zamanda; kimler arafından nasıl, ne şekilde ve ne zaman yapılacağına ilişkin faaliyelerden meydana gelmekedir. Üreim planlaması ile başarılmak isenen, belirli bir mamülün üreimini isenilen mikarda ve nielike gerçekleşirmekir. Bunun sağlanabilmesi, gerekli üreim faaliyelerinin yeerli mikarda ve uygun zamanda sağlanabilmesi ile mümkün olur. 11 Nesime Acar, Üreim Planlaması Yönem ve Uygulamaları, M.P.M yayınları, Ankara, 1996, s.19 17
Üreimi düşünülen mamülün nielikleri ve mikarı; hammadde, malzeme, işgücü ve sermaye maliyeleri gibi üreim fakörleriyle doğrudan ilgili olmakadır. İşleme yöneicileri, üreim planlamasını gerçekleşirebilmek için, ilk olarak geleceke yapılacak üreim faaliyeleri sonucu elde edilecek mamüllerin piyasada olabileceği durumu ve geleceke eknolojiden ekilenebilme gibi hususları, birakım ahmin meodlarına göre önceden espi ederler. Bu ahminlerden sonra planlama faaliyeleri başlar. Üreim planlaması, üreim sisemlerinin gelişmesine paralel olarak daha çok önem kazanmaya başlamışır. Modern bir işlemede, üreim planlamasının ön plana çıkmasını sağlayan fakörler şu şekilde sıralanabilir: İşlemedeki faaliyelerle ilgili koordinasyon zorluğu, İşlemeler arasındaki ilişkilerin gelişmesi ve rekabe durumu, Üreim sisemlerinin yoğunluğu ve karışıklığı, Tükeici zevk ve ercihlerindeki değişmeler, Teknoloji vb. Sebeplerle hizme, kalie ve fiya rekabeinin arması, İşlemenin ekonomik üreim düzeyinde faaliyee bulunmasını sağlamak amacıyla; malzeme, hammadde, makina saai ve işgücü kayıplarının minimum düzeye indirilmesinin sağlanması. Üreim planlaması, alep ahminleri ve siparişlere göre isenilen özelliklerde ve mikarda üreimi gerçekleşirebilmek amacıyla yapılan planlama faaliyeleridir. Üreim planlama faaliyeleri aşağıda belirilen üç ana konuyla ilgilidir; Saışlar ve Üreim Planlaması, Üreim sürecinde yapılacak olan işlerin iş akışı şemalarının çizilmesi ve yükleme yapılması, Üreim Konrolü, Sok Konrolü ve Malzeme İhiyaç Planlaması, 18
Üreim planlamasıyla, işlemenin mevcu kaynakları opimal şekilde kullanılarak, üreim kayıpları en aza indirilerek, isenilen kalie düzeyinde üreim yapılabilir. Bu sebeple çok sayıda sandar olarak üreilen mamüllerin üreim planlamasının yapılması ön planda uulmakadır. Üreim planlamasıyla; Üreim ve sok seviyelerinin espii, Minimum maliyele üreim işlemlerinin sıralanması ve sisemin kurulması, Hammaddelerin zamanında ve isenilen mikarlarda emini, Yeni makina, ezgah ve ekipmanların alınması Ek kapasielerin espii gibi problemler çözülmeye çalışılır. Sanayi işlemeleri isenilen kapasie düzeyinde çalışabilmeleri için finansman kaynağına ihiyaç duymakadır. İşlemelerde yeni finansal kaynakların en sağlam ve rasyonel olanı, üreim faaliyei sonucunda elde edilen karlar olmakadır. İşlemelerin karlarını arırabilmeleri mevcu ve yeni mamüllerin üreimlerini planlanması ve yeni mamüllerin gelişirilmesi ile mümkün olmakadır. İşleme yöneicileri üreim planlamasının ilk aşamasında, gelecekeki üreim faaliyeleri sonucu piyasaya sürülecek mamüllerin piyasa rekabe durumunu dikkae alarak alep ahmini yaparlar. Yapılan alep ahminlerine uygun olarak üreim planlama faaliyeiyle, sıralama ve programlama işlemleri sisemaik olarak uygulamaya konulur. Talep ahminlerinin üreim planına dönüşürülmesi uzun ve kısa dönemli olarak yapılabilmekedir. Uzun döneme ilişkin üreim planlamasında; geleceke eknolojide meydana gelebilecek değişiklikler; üreilecek yeni mamüller, fiya, kalie, ve maliye değişiklikleri, ekinlik ve verimlilik arışları gözönünde bulundurularak karar verilir. Sonraki aşamada kısa dönemli üreim planlaması yapılır. Kısa dönemli üreim planlaması faaliyeleri üreim planlaması olarak ifade edilmeke olup, üreim 19