Araştırma makalesi Lise Öğrecileride Riskli Madde Kullaımıı İcelemesi Examiig The Risky Substace Usage I High School Studets 1 2 3 4 Hülya Karataş, Hasa Kademir, Sulta Basmacı Kademir, Reşit Akı 1- Harra Üiversitesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Hemşireliği Aabilim Dalı Şalıurfa 2- Harra Üiversitesi, Çocuk Erge ve Ruh Sağlığı Hastalıkları Aabilim Dalı Şalıurfa 3-Balıklıgöl Devlet Hastaesi Psikiyatri Kliiği Şalıurfa 4-Diyarbakır Bismil Devlet Hastaesi Çocuk Hastalıkları Kliiği Yazışma Adresi Yrd.Doç.Dr. Hülya Karataş Harra Üiversitesi Sağlık Yüksekokulu, Osmabey Yerleşkesi, Merkezi Derslik, Kat:2 / Şalıurfa +90 414 318 3201 Geliş tarihi / Received:20.08.2015 Kabul tarihi / Accepted: 24.11.2015 Öz Amaç: Bu çalışma, lise öğrecileride riskli madde kullama durumuu belirlemesi amacıyla yapılmıştır. Materyal ve Metod: Bu çalışma taımlayıcı olarak Şubat-Mayıs 2015 tarihleri arasıda yapılmıştır.araştırmaı öreklemii ilçede farklı liselerde öğreim göre, veri toplama güü okulda bulua, veri toplamasıa izi verile okullardaki 462 öğreci oluşturmaktadır. Bulgular: Öğrecileri %13.4'ü sigara içtiğii, %21.9'u arkadaşları ve çevreside madde kullaıcısı olduğuu belirtmiştir.öğrecilerii madde kullama oraı %13 olarak tespit edilmiştir. Kullaaları %7.6'sıı alkol, %2.2'sii esrar, %3.2'sii herhagi bir madde kulladığı saptamıştır. CRAFFT aketide öğrecileri %4.3'ü 2 ve üstü pua almış, tehlikeli ve zarar verici boyutta madde kulladıkları saptamıştır. Souç: Madde kullaımıı ölemesie yöelik programları uygulaması, ülke düzeyide öleme politikalarıı geliştirilmesi, aileleri ve adolesaları bilgiledirilmesie yöelik çalışmaları yapılması öerilmektedir. Aahtar Kelimeler: Madde Bağımlılığı, Ergelik, Sağlık Hizmetleri Abstract Backgroud: This study was coducted i a attempt to determie the state of usig risky substaces i high school studets. Materials ad Methods: This descriptive study was coducted betwee February-May 2015. The study sample, o the other had, cosisted of 462 studets that were receivig educatio at differet high schools i the district ad were preset at school which were allowed to collect data o the day of the data collectio. Results: 13.4% of studets stated that they smoked ad 21.9% had addicts i their eviromet. The rate of Harra Üiversitesi Tıp Fakültesi Dergisi (Joural of Harra Uiversity Medical Faculty) Cilt 13. Sayı 1, 2016 23
usig a substace was determied as 13% for studets (7.6% alcohol, 2.2% weed ad 3.2% ay substace). 4.3% of studets obtaied 2 ad higher scores from the CRAFFT survey ad they were observed to be usig substaces i a hazardous way. Coclusio: As a result of this study, high school studets were observed to have high rates of usig substaces. It is suggested to apply programs aimed at the prevetio of substace usage, develop atioal prevetio policies ad coduct studies for iformig families ad adolescets. Keywords: Substace Addictio, Adolescece, Health Services Giriş Uyuşturucu madde, belirli dozlarda alıdığı zama, kişii siir sistemi üzeride etkide buluarak akli, fiziki ve psikolojik degesii boza, birey ve toplum içi ekoomik ve sosyal problemler ortaya çıkara, alışkalık ve bağımlılık yapa, kauları kullaılmasıı, buludurulmasıı ve satışıı yasakladığı arkotik ve psikotrop sözcükleriyle taımlaa maddeler olarak taımlamaktadır (1). Madde kullaımı tüm düyada görüle öemli sağlık soruları arasıda yer almaktadır. Düya İlaç Raporu 2012'ye göre düyada 2010 yılıda 153.000-300.000 kişii % 3.4-% 6.6 oraıda herhagi bir yasadışı madde (esrar, opioid, kokai, amfetami vs) kulladığı belirlemiştir (2). Düya Sağlık Örgütü 2012 yılı verilerie göre; alkol kullaımı soucu her yıl yaklaşık 3.3 milyo kişii öldüğü, bu ölümleri düyadaki tüm ölümleri %5.9'uu oluşturduğu ve alkolü 200'de fazla hastalığa ve yaralamaya ede olduğu bildirilmiştir (3). 2014 yılı Türkiye Uyuşturucu Raporu'da 2013 yılıda problemli madde kullaa kişi sayısıı 59.895 olduğu bildirilmiştir (1). Madde kullaımıda adölesalar riskli grupta yer almaktadır. Adölesa döemde maddeyi deeme ve kullama riski artarke bu durum yetişkilikte madde kullama bozukluğuu gelişimi içi potasiyel risk taşımaktadır (4). Adölesa döemde madde kullaımı geci yetişkilikteki yaşatısıı, beyi gelişimii, sosyalizasyo süreçlerii ve yaşam kalitesii olumsuz olarak etkilemektedir (4). Ayrıca madde kullaımı diğer riskli davraışlar ve suça karışma ile yakıda ilişkili olarak bildirilmiştir (1,5). Lise öğrecileride madde kullama durumuu belirlemeye yöelik literatürde birçok çalışma bulumaktadır. Acak madde kullama oralarıı yaı sıra riskli madde kullaımıı belirlemeye yöelik sıırlı sayıda çalışma bulumaktadır. Riskli madde kullaımıı belirlemesii madde bağımlılığıı taı ve tedavi süreçlerii ve bu kouda yapılacak çalışmaları etkileyeceği düşüülmektedir. Bu çalışma lise öğrecileride riskli madde kullaımıı ve etkileye faktörleri belirlemek amacıyla yapılmıştır. Materyal ve Metod Bu çalışma taımlayıcı olarak, Şubat-Mayıs 2015 tarihleri arasıda Diyarbakır ili Bismil ilçesideki liselerde yapılmıştır. Araştırmaı evreii, Bismil ilçe merkezide yer ala liseleri 9-11. sııfıda öğreim göre 5138 öğreci oluşturmaktadır. Araştırmaı öreklemii ilçede liselerde öğreim göre, veri toplama güü okulda bulua, veri toplamasıa izi verile okullardaki 462 öğreci oluşturmaktadır. Veriler, demografik bilgi formu ve CRAFFT tarama aketi kullaılarak elde edilmiştir. Demografik bilgi formu öğrecileri, yaş, cisiyet, ae baba yaşı, eğitim durumu vs özelliklerii ve madde kullama durumuu etkileyebilecek değişkeleri belirlemeye yöelik 17 maddede oluşmaktadır. CRAFFT tarama aketi, Kight tarafıda geliştirilmiş (6), Kademir ve arkadaşları tarafıda 24 Harra Üiversitesi Tıp Fakültesi Dergisi (Joural of Harra Uiversity Medical Faculty) Cilt 13. Sayı 1, 2016
2015 yılıda 15-18 yaş arasıdaki 124 adölesala geçerlik güveirlik çalışması yapılmıştır (7). Aket so bir yılda madde kullaımıı belirlemeye yöelik iki bölümde ve toplam 9 soruda oluşmaktadır. Birici bölümde alkol, esrar veya diğer bağımlılık yapıcı maddeleri so bir yılda alııp alımadığıa ilişki soruları içere üç soru, ikici bölümde ise riskli madde kullaımıı belirlemeye yöelik 6 soru yer almaktadır. Akette Evet (1), Hayır (0) olarak pualamakta, ikici bölümde 6 soruya verile yaıtlar riskli madde kullaımıı belirlemekte ve 0-6 arasıda pua alımaktadır. Pua arttıkça riskli madde kullaımı artmakta, akette 2 ve üstü pua alalarda bağımlılık riski artmaktadır. Ölçeği Türkçe formuu Crobach alfa katsayısı.90, bu çalışma içi.81'dir. Veriler SPSS programıda sayı, yüzde, bağımsız gruplarda t testi kullaılarak değerledirilmiştir. Veriler sııf ortamıda araştırmacı tarafıda öğrecilere çalışmaı amacı ve katılımı göüllülük esasıa dayalı olduğu ile ilgili bilgiler verildikte sora toplamıştır. Çalışmaya tüm öğreciler katılmış ve aketleri doldurulma süresi yaklaşık 10 dakika almıştır. Çalışmaı yapılabilmesi içi İl Milli Eğitim Müdürlüğü'de yazılı, öğrecilerde sözel izi alımıştır. Bulgular Çalışmaya alıa öğrecileri %61'i kız, yaş ortalaması 15.93±1.065'tir. Öğrecileri %42.4'ü 9. sııf, %36.1'i 10. sııf, %21.4'ü 11. sııfta öğreim görmektedir. Kardeş sayısı %71.9'uda 5 ve daha fazla sayıdadır. Aeleri %42.6'sı, babaları %48.5'i 39-45 yaş aralığıdadır. Aeleri %61.7'si okur-yazar değil, babaları %39.2'si ilkokul düzeyide eğitime sahiptir. Aeleri %94.4'ü çalışmamakta, babaları %37.9'u serbest meslek yapmaktadır. Öğrecileri %11.5'i ailesi tarafıda şiddet gördüğüü, %7.1'i sözel şiddete, %3.7'si fiziksel şiddete maruz kaldığıı belirtmiştir (Tablo 1). Öğrecileri %13.4'ü sigara içtiğii, %21.9'u arkadaşları ve çevreside madde kullaıcısı olduğuu belirtmiştir. Öğrecilerii sigara dışıda madde kullama oraı %13 olarak tespit edilmiştir. Kullaaları %7.6'sıı alkol, %2.2'sii esrar, %3.2'sii herhagi bir madde kulladığı saptamıştır (Tablo 2). CRAFFT tarama aketide öğrecileri %4.3'ü 2 ve üstü pua almış, tehlikeli ve zarar verici boyutta madde kulladıkları saptamıştır. Öğrecileri %5'i rahatlamak veya kedisii daha iyi hissetmek içi madde kulladığıı, %2.4'ü yalız olduğuda alkol/madde kulladığı, %2.8'i madde kullaırke uutkalık yaşadığı, %2.6'sı ailesi veya arkadaşları tarafıda madde kullamasıı azaltması gerektiği ile ilgili bilgi aldığı ve %2.6'sı madde kullaırke belaya karıştığıı bildirmiştir. CRAFFT tarama aketide alıa pua ortalamalarıı cisiyete, kardeş sayısıa, ae baba eğitim durumua göre alamlı bir farklılık gösterip göstermediğii belirlemek amacıyla yapıla bağımsız gruplarda t testi soucuda, grupları aritmetik ortalamaları arasıdaki fark istatistiksel olarak alamsız bulumuştur (p>0.05, Tablo3). CRAFFT tarama aketide alıa pua ortalamalarıı ailede şiddete uğrama, ailede sigara içe kişi varlığı ve arkadaşları veya aileside madde kullaa kişii buluması durumua göre alamlı bir farklılık gösterip göstermediğii belirlemek amacıyla yapıla bağımsız gruplarda t testi soucuda, grupları aritmetik ortalamaları arasıdaki fark istatistiksel olarak alamlı bulumuştur (p<0.05, Tablo3). Tartışma Lise öğrecileride riskli madde kullaımıı ve etkileye faktörleri belirlemek amacıyla yapıla bu çalışmada; öğrecileri %13.4'ü sigara içtiğii, %21.9'u arkadaşları ve çevreside madde kullaıcısı olduğuu belirtmiştir. Öğrecilerii sigara dışıda Harra Üiversitesi Tıp Fakültesi Dergisi (Joural of Harra Uiversity Medical Faculty) Cilt 13. Sayı 1, 2016 25
madde kullama oraı %13 olarak tespit edilmiştir. Kullaaları %7.6'sıı alkol, %2.2'sii esrar, %3.2'sii herhagi bir madde kulladığı saptamıştır. Atilola ve arkadaşları tarafıda (2014) adölesalarda alkol ve madde kullaımıı araştırıldığı çalışmada; Hidista, Sırbista, Nijerya, Türkiye, Edoezya, Croatia ve Bulgarista'ı yer aldığı yedi gelişmekte ola ülkede 9-12. sııfta öğreim göre 2454 adölesa çalışmaya katılmıştır. Çalışmada so bir yıl içide adölesaları %40.9'uu e az bir kez alkol veya madde kulladığı rapor edilmiştir. Kullaıla maddeler sorguladığıda e yüksek orada %37.8 ile alkol, %8.6 esrar (marihua) ve %8.1 diğer maddeler olarak bildirilmiştir. Madde kullaa adölesaları %45'ii tehlikeli veya zarar verecek düzeyde madde kulladığı belirlemiştir. Çalışmada Türkiye'ye ait veriler Şalıurfa ilide toplamış ve herhagi bir madde kullaa adölesa oraı %24.3, alkol %19.3, esrar %10, diğer maddeler %15.7 olarak bildirilmiş, tehlikeli ve zarar verici boyutta kullaa adölesa oraı %12.9 olarak bildirilmiştir (4). Türkiye'de geiş öreklemde TUBİM tarafıda 2011 yılıda Geel Nüfusta Madde Kullaım Yaygılığı Araştırması 25 ilde, 8.145 kişi ile yapılmış ve yaşam boyu madde kullaım sıklığı %2.7 olarak bulumuş, 2011 yılıda yapıla Geç Nüfusta Madde Kullaım Yaygılığı Araştırması 32 ilde geel ve tekik liseye devam ede 11.812 kişi ile yapılmış ve yaşam boyu madde kullaım sıklığı %1.5 olarak bulumuştur (1). 2003 yılıda ESPAD tarafıda Adaa, Akara, Diyarbakır, İstabul, İzmir ve Samsu'da 15-16 yaş grubudaki 6149 öğreci ile yapıla çalışmada yaşam boyu ihala %5, %4 esrar, %2 ekstazi, %2 eroi ve %2 kokai kulladıklarıı so bir yılda öğrecileri %5'ii, so bir ayda ise %3'üü esrar kulladığı belirlemiştir (5). Kademir ve arkadaşları (2015) tarafıda 15-18 yaş arasıdaki 124 adölesada yapıla çalışmada madde kullama oraı %27.4 olarak bildirilmiştir. Kullaıla maddeler arasıda e yüksek orada %14.5 ile eroi, %6.6 karışık maddeler, %5.6 caabis, %1.6 ihala kullaıldığı saptamıştır (7). Tot ve arkadaşları tarafıda Mersi'de 6,10. sııf ve koleje gide 3282 öğreci ile yaptıkları çalışmada so bir ay içide sigara, alkol, esrar, ihala ve diğer yasadışı maddeleri (eroi, kokai, sakileştirici ilaç vs) kullaım durumları ve etkileye faktörler araştırılmıştır. Öğrecileri e yüksek orada 6. sııfta %4.7 ile sigara, 10. sııfta %25.3 ile sigara, kolej öğrecilerii %43.9 oraıda alkol, ikici sırada %38.7 ile sigarayı kulladıkları belirtilmiştir (8). Bu çalışmada CRAFFT tarama aketide öğrecileri %4.3'ü 2 ve üstü pua almış, tehlikeli ve zarar verici boyutta madde kulladıkları saptamıştır. Kademir ve arkadaşlarıı çalışmasıda öreklemi %42.9'u 2 ve üstü pua almıştır (7). Bu çalışma bulgusu farklılık göstermektedir. Kight ve arkadaşları tarafıda (2002) yapıla çalışmada %10.6'sıı problemli madde kullaıcısı, %6.7'sii bağımlı olduğu belirlemiştir (6). Öğrecileri CRAFFT tarama aketide alıa pua ortalamalarıı cisiyete, kardeş sayısıa, ae baba eğitim durumua göre alamlı bir farklılık göstermediği belirlemiştir (Tablo 3). Yapıla çalışmalarda madde kullaımı ile ae baba eğitim durumu, cisiyet vs demografik değişkelere ilişki farklı souçlar elde edilmiştir. Kokkevi ve arkadaşları (2007) tarafıda yapıla altı Avrupa ülkeside adölesalarda madde kullaımıı etkileye değişkeleri icelediği çalışmada, TÜBİM çalışmasıda ve Çorapçıoğlu ve arkadaşlarıı çalışmasıda cisiyeti madde kullama durumuu etkilediği (1,9,10,11), Kight 26 Harra Üiversitesi Tıp Fakültesi Dergisi (Joural of Harra Uiversity Medical Faculty) Cilt 13. Sayı 1, 2016
ve ark, (2002) çalışmasıda etkili olmadığı bildirilmiştir (6). Atiola ve arkadaşlarıı çalışmasıda ae eğitim durumuu düşük olması ve kardeş sayısıı az olması madde kullaımıı etkileye bir değişke olarak bildirilmiştir (4). Tot ve arkadaşlarıı çalışmasıda ae eğitim durumu yüksek olalarda daha fazla alkol kullaıldığı saptamıştır (8). Bu çalışmada öğrecileri %71.9'uu kardeş sayısı 5 ve daha fazladır. Kardeş sayısıı fazla olmasıı ebeveyi çocuklar üzerideki deetimii azalttığı bilimektedir. Bu çalışmada ae, baba eğitimii ve kardeş sayısıı etkili olmamasıı öreklem özellikleride kayakladığı düşüülmektedir. Öğrecileri CRAFFT aketide alıa pua ortalamalarıı ailede şiddete uğrama, ailede sigara içe kişi varlığı ve arkadaşları veya aileside madde kullaa kişii buluması durumua göre alamlı bir farklılık gösterdiği belirlemiştir (Tablo 3). Adölesa döemde aile ile kurula ilişkileri özelliği çocukları davraışlarıı doğruda etkileyebilmektedir. Şiddete uğraya çocukları şiddet uyguladığı, suç veya diğer riskli davraışlara yöeldiği literatürde yer almaktadır (12). Kokkevi ve arkadaşlarıı (2007) yaptığı çalışmada ebeveyleriyle ilişkiside memu olmaya adolesalarda daha fazla madde kullaımı tespit edilmiştir. Sağlıklı bir aile ortamıı olmadığı durumda, aile bağları zayıflamakta, ailei çocuklar üzerideki deetimi azalmakta, şiddet vs edeiyle çocuklar evde uzaklaşmaktadır. Sigara içme durumuu, ailede madde kullaa kişi varlığıı madde kullaımıı etkilediğii bildire birçok çalışma bulumaktadır (4,8). Ailede madde kullaa kişii varlığı adölesaı madde kullamasıda sosyal öğreme yoluyla etkili olduğu düşüülmektedir (12). Çalışmaı Sıırlılıkları Bu çalışmaı sadece bir ilçede izi verile liselerde ve veri toplama güü okulda bulua öğrecilerle yapılması edeiyle tüm öğrecileri çalışmaya katılmaması çalışmaı sıırlılığıdır. Lise öğrecileride madde kullaımıı tüm il merkezi ve ilçeleri kapsayacak şekilde plalaması öerilmektedir. Madde kullaımıı yaygı olduğu lise öğrecileride madde kullaım oralarıı bilimesi öemlidir. Madde kullaımıı belirlemesi ve madde bağımlılığıı ölemeye yöelik adolesa, aile ve okul ortamıı kapsayacak programları uygulaması öerilmektedir. Harra Üiversitesi Tıp Fakültesi Dergisi (Joural of Harra Uiversity Medical Faculty) Cilt 13. Sayı 1, 2016 27
Tablo 1. Taımlayıcı Özellikler Değişke Sayı % Cisiyet Kız Erkek Kardeş Sayısı Tek çocuk İki kardeş Üç kardeş Dört kardeş 5 ve üstü Ae Eğitim Durumu Okuryazar değil İlkokul mezuu Ortaokul Lise ve üstü Baba Eğitim Durumu Okuryazar değil İlkokul mezuu Ortaokul Lise ve üstü Ailesi Tarafıda Şiddete Uğrama Durumu Evet Hayır 282 177 4 12 33 79 332 285 119 43 12 105 181 96 73 54 408 61.0 38.1 0.9 2.6 7.1 17.1 71.9 61.7 25.8 9.3 2.6 22.7 39.2 20.8 15.8 11.5 88.3 28 Harra Üiversitesi Tıp Fakültesi Dergisi (Joural of Harra Uiversity Medical Faculty) Cilt 13. Sayı 1, 2016
Tablo 2. Madde Kullama Durumu Madde Evet Sayı % Hayır Sayı % Sigara 62 13.4 398 86.1 Alkol 35 7.6 427 92.4 Esrar 10 2.2 451 97.6 Herhagi bir madde* 15 3.2 445 96.3 Ailede sigara içe kişi var mı? 319 69.0 143 31.0 Arkadaş veya aile çevreside madde kullaa kişii var mı? 101 21.9 361 78.1 *yasadışı uyuşturucular, reçeteli ve reçetesiz satıla ilaçlar, burua çekile veya koklaa maddeler Harra Üiversitesi Tıp Fakültesi Dergisi (Joural of Harra Uiversity Medical Faculty) Cilt 13. Sayı 1, 2016 29
Tablo 3. Bazı Değişkelere Göre CRAFFT Pua Ortalamalarıı İcelemesi Grup Cisiyet t p Kız 51 0.45 ± 1.13.899.370 Erkek 74 0.64 ± 1.25 Kardeş Sayısı t p 1-3 kardeş 11 0.45 ± 0.82.325.746 4-5 ve üstü 114 0.57 ± 1.24 Ae Eğitim Durumu t p İlkokul ve öcesi 111 0.54 ± 1.18.480.632 Ortaokul ve üstü 14 0.71 ± 1.43 Baba Eğitim Durumu t p İlkokul ve öcesi 84 0.63 ± 1.23.777.439 Ortaokul ve üstü 40 0.45 ± 1.15 Ailede Sigara İçe Kişi Varlığı t p Var 92 0.73 ± 1.34 2.714.008 Yok 33 0.09 ± 0.38 30 Harra Üiversitesi Tıp Fakültesi Dergisi (Joural of Harra Uiversity Medical Faculty) Cilt 13. Sayı 1, 2016
Arkadaşları veya Aileside Madde Kullaa Kişi Varlığı t p Var 34 1.52±1.58 6.214.000 Yok 91 0.20±0.78 Ailede Şiddete Uğrama t p 3.946.000 Evet 19 1.52±1.61 Hayır 105 0.40±1.04 Kayaklar 1. T ü r k i y e U y u ş t u r u c u R a p o r u 2 0 1 4. http://www.kom.pol.tr Erişim Tarihi 18.08.2015 2.World Drug Report 2012. http://www.uodc.org/ documets/data-ad-aalysis/ WDR2012/WDR_2012_ web_small.pdf. Erişim Tarihi: 17.08.2015 3.World Health Orgaizatio. Global Status Report o A l c o h o l a d H e a l t h 2 0 1 4. http://www.who.it/substace_abuse/publicatios/glob al_alcohol_report/msb_gsr_2014_1.pdf?ua=1. Erişim Tarihi: 17.08.2015. 4.Atilola O, Stevaovic D, Balhara YP, Avicea M, Kademir H, Kez R, et al. Role of persoel ad family factors i alcohol ad substace use amog adolescets: a iteratioal study with focus o developig coutries. Joural of Psychiatric ad Metal Health Nursig 2014; 21(7),609-17. 5.Europea Moitorig Cetre for Drugs ad Drug Addictio (EMCDDA). http://www.emcdda.europa.eu/ publicatios/coutry-overviews/tr#gps. Erişim Tarihi: 29.12.2014. Kight JR 6., Sherritt L, Shrier LA, Harris SK, Chag G. Validity of the CRAFFT substace abuse screeig test amog adolescet cliic patiets. Arch Pediatr Adolesc Med. 2002;156(6):607-14. 7.Kademir H, Aydemir Ö, Ekici S, Selek S, Kademir SB, Beyazıt H. Validity ad reliability of the Turkish versio of CRAFFT Substace Abuse Screeig Test amog adolescets. Neuropsychiatric Disease ad Treatmet 2015;22(11):1505-9. 8.Tot S, Yazıcı K, Yazıcı A, Meti O, Bal N, Erdem P. Psychosocial correlates of substace use amog adolescets i Mersi, Turkey. Public Health 2004;118(8):588 93. 9.Kokkevi, A, Richardso, C, Florescu, S, Kuzmaf, M, Stergar, E. Psychosocial correlates of substace use i adolescece: A cross-atioal study i six Europea c o u t r i e s. D r u g a d A l c o h o l D e p e d e c e 2007;86(1):67 74. 10.Çorapçıoğlu A, Ogel K. Factors associated with ecstasy use i Turkish studets. Addictio 2004;99(1):67 76. Ogel K 11.Corapçioğlu A, Sir A, Tamar M, Tot S, Doğa O, et al. Tobacco, alcohol ad substace use prevalece amog elemetary ad secodary school studets i ie cities of Turkey. Turkish Joural of Psychiatry 2004;15(2):112-8. 12.Badura A. Social Cogitive Theory i persoality. I: Lawrece AP, Oliver PJ. Hadbook of Persoality. Theory ad research, 1999:154. Harra Üiversitesi Tıp Fakültesi Dergisi (Joural of Harra Uiversity Medical Faculty) Cilt 13. Sayı 1, 2016 31