Farklı Kronik Hastalığı Olan Bireylerin Öz-Etkililik Düzeylerinin Karşılaştırılması *

Transkript

1 DEUHFED 0, (), Kroik Hastalıklarda ÖzEtkililik Düzeyleri Farklı Kroik Hastalığı Ola Bireyleri ÖzEtkililik Düzeylerii Karşılaştırılması * Yasemi Şadiye CEYHAN ** Ayla ÜNSAL *** Öz Giriş: Kroik hastalıklar bireyleri ÖzEtkililik (ÖE) düzeylerii etkilemektedir. ÖzEtkililik ise bireyi hastalığı ile başa çıkabilmesi içi kedisie ola iacıdır. Amaç:, farklı kroik hastalığı ola bireyleri özetkililik düzeylerii karşılaştırmak amacıyla taımlayıcı olarak yapılmıştır. Yötem: Öreklemi; Kroik Kalp Yetmezliği (KKY), Kroik Obstrüktif Akciğer Hastalığı (KOAH), Diabetes Mellitus (DM), artrit ve Kroik Böbrek Yetmezliği (KBY) taısı ala hastalarda 0 ar olmak üzere toplamda 00 birey oluşturmuştur. Veriler; Hasta Taıtım Formu ve Kroik Hastalıklarda ÖzEtkililik Ölçeği (KHÖÖ) ile toplamış ve sayı, yüzde ortaca aalizleri ile değerledirilmiştir. Bulgular: Bireyleri. i yaş aralığıda, i kadı, i 0 yıldır taı almış ve. ii ek hastalığı mevcuttur. Sözü edile kroik hastalıklarda kroik obstrüktif akciğer hastalığı başta olmak üzere çalışmadaki beş kroik hastalığa sahip bireyleri hepsii özetkililik algısı düşük bulumuştur. Bireyleri hastalıkları ile ölçek alt boyutları icelediğide; toplamda 0 alt boyutu ola ölçeği bir, iki ve yedici alt boyutları hariç diğerleri arasıda alamlı ilişki saptamıştır. Çalışmada farklı kroik hastalıklardaki bazı değişkeleri de özetkililik algısıı etkilediği bulumuştur. Souç: Çalışma soucuda ölçek alt boyutlarıı geelide kroik obstrüktif akciğer hastalığı ola bireyleri e düşük, artritli bireyleri ise e yüksek özetkililik pua ortalamasıa sahip olduğu bulumuştur. Ölçek alt boyutlarıda düzeli bir şekilde spor yapma e düşük, doktorla iletişim ise e yüksek pua ortalamasıa sahip ola alt boyutlar olmuştur. Aahtar Kelimeler: Kroik Hastalık, ÖzEtkililik, Hemşirelik. Abstract Compariso of the SelfEfficacy Level of the People with Differet Chroic Diseases Backgroud: Chroic diseases affect the selfefficacy (SE) level of the people. Selfefficacy is the selfbelief of the perso to cope with the disease. Objectives: The research is doe descriptively to compare the Selfefficacy level of the people with differet chroic diseases. Methods: The sample is composed of 00 people with 0 patiets for each diagosis of Chroic Heart Failure (CHF), Chroic Obstructive Pulmoary Disease (COPD), Diabetes Mellitus (DM), arthritis ad Chroic Kidey Failure (CKF). The data is collected by meas of Patiet Idetificatio Form ad Selfefficacy Scale for Chroic Diseases (SSCD), ad evaluated with umber, percetage ad media aalysis. Results:. of the people are betwee the ages of, of them are wome, of them are diagosed for 0 years ad. of them have other diseases. It is foud that Selfefficacy perceptio of all the diseases aforesaid, particularly the Chroic Obstructive Pulmoary Disease s, is low. Aalyzig the diseases of the people ad subdimesios of the scale, it is foud that except for the first, secod ad seveth subdimesio of the scale with te subdimesios i total there is a sigificat relatio amog the others. I the study, it is detected that some variables of differet chroic diseases affect Selfefficacy perceptio. Coclusio: With the study it is foud out that for most subdimesios of the scale the people with Chroic Obstructive Pulmoary Disease have miimum ad the people with arthritis have maximum Selfefficacy poit average. Of all the subdimesios of the scale doig sports regularly is the subdimesio with miimum poit average ad commuicatio with the doctor is the subdimesio with maximum poit average. Key Words: Chroic Diseases, SelfEfficacy, Nursig. Geliş tarihi:0.0.0 Kabul tarihi:.0.0 K roik hastalıklar geriye döüşü mümkü olmaya bozuklukları ve buları birikimlerii ya da gizli hastalık durumlarıı yol açtığı uzu döemli sağlık soruları olarak taımlamaktadır. Kroik hastalığı, akut hastalıkta ayra e öemli özelliği ise iyileşmemesi ve ilerleyişii kedisiyle sıırlı olmaması olarak belirtilmektedir (World Health Orgaizatio [WHO], 0a). Böylece bazı kalıcı yetersizliklere yol aça kroik hastalıklar, özel bir iyileştirme eğitimi, uzu süreli bakım ve gözlem süreci gerektirmektedir (Omdahl, ). Kroik hastalıklar, Düya Sağlık Örgütü (DSÖ) ve Birleşmiş Milletler (BM) tarafıda. yüzyılı e öemli sağlık soruları olarak taımlamakta ve yüksek ölüm oraları, sağlık harcamalarıdaki aşırı maliyeti ile sağlık sistemlerii sürdürülebilirliği açısıda küresel bir tehdit oluşturmaktadır (UN News Ceter, 0; WHO, 0a). DSÖ ve Chroic Disease Ceter (CDC) sağlık harcamalarıı büyük bir kısmıı (00) kroik hastalıkları tedavisi içi yapılmakta olduğuu vurgulamaktadır (Ceters for Disease Cotrol ad Prevetio [CDC], 0; WHO, 0a). Düya geelide kroik hastalıklar edeiyle ortaya çıka ölümler tüm ölümleri 0 ıı oluşturmaktadır (UN News Ceter, 0). Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) verilerie göre (TÜİK, 0); ülkemizde de bezer şekilde tüm ölümleri. üü kroik hastalıklar edeiyle olduğu bildirilmiştir. Kroik hastalıklar edei ile e fazla ölümler;. dolaşım sistemi hastalıkları,. kaserler,. soluum sistemi hastalıkları ve edokri hastalıklar olarak sıralamaktadır (TÜİK, 0). * Bu çalışma Ekim 0 tarihide, Atalya da.ulusal İç Hastalıkları Kogresi de poster bildiri olarak suulmuştur.** Arş. Gör., Ahi Evra Üiversitesi Sağlık Yüksekokulu Bağbaşı Yerleşkesi/Kırşehir, yasemiceyha@hotmail.com *** Doç. Dr., Ahi Evra Üiversitesi Sağlık Yüksekokulu Bağbaşı Yerleşkesi/000Kırşehir, ausal@ahievra.edu.tr Dokuz Eylül Üiversitesi Hemşirelik Fakültesi Elektroik Dergisi

2 DEUHFED 0, (), Kroik Hastalıklarda ÖzEtkililik Düzeyleri Hemşirelik mesleğii temelii; sağlıklı ve hasta bireye yardım etmek ve bu çerçevede bakım vermek oluşturmaktadır (Ay, 00). Bu temele dayaarak hemşireliği amacı ise, bireyi sağlığıı sürdürmesie yardımcı olmak, kaybola sağlığı yerie getirmek, yaşam kalitesii yükselterek hastalıkları ölemeye çalışmaktır (Gülseve ve Oğuz, 0). Bu amaç doğrultusuda hemşireler kroik hastalığı ola bireylere bakım verirke hastaı ve ailesii; fizyolojik, psikolojik ekoomik, sosyal ve kültürel durumlarıı dikkate alarak bütücül bir yaklaşım sergilemelidirler (Gülseve ve Oğuz, 0; Kıvaç, 0). Bütücül yaklaşım çerçeveside güümüzde hemşirelerde hastaları ÖE düzeylerii belirlemeleri ve bu doğrultuda bakımı plalamaları beklemektedir. İlk olarak Amerikalı psikolog Albert Badura tarafıda kullaıla ÖzEtkililik (ÖE) algısı geel bir durumla değil, özel bir durumla ilişkilidir. ÖzEtkililik kavramı, Badura ı sosyal bilişsel kuramıı aahtar bileşeii oluşturmaktadır. Kurama göre, birey belirli işleri yapabilmek içi kedi işlerii orgaize edebilmeli ve başarıya ulaşma kousuda kedie iamalıdır. Güçlü bir algı ola ÖE, bireyi yapmayı plaladığı işlerde kaçımak yerie, e kadar zor olsa da bu zorlukları üsteside gelebilecek güçte olmayı ve ihayetide başarıya ulaşmayı güdüleye bir motivasyo kayağıdır (Badura, ; Badura, 00). Badura ya göre (Badura, 00); ÖE algısı değiştirilebilir ve geliştirilebilir özelliği ola bir kavramdır. Özellikle bireyleri tecrübeleri ile bu kavram gelişip plalaa aktiviteler başarıyla souçlaabilir. Birey kedi kapasitesii ve yeteeklerii farkıda olmalıdır. Baze bu yeteekler kediliğide ortaya çıkarke baze de dışarıda destek ya da yöledirmelerle farkıdalık yaratılabilmektedir (Badura, ). Kroik hastalıklar, bireylerde ortaya çıkardığı semptomlar edeiyle bireyi motivasyouu düşmesie ve ÖE algısıı olumsuz etkilemesie sebep olmaktadır. Özellikle kroik hastalıkları semptomları arasıdaki farklılıklar, bireyleri ÖE algısıı da farklı olmasıa ede olabilmektedir. Hemşireler, sağlıklı bireyleri ÖE algısıı olumlu yöde etkileyebilirke, hasta bireylerle kurduğu iletişimde de, ÖE kavramıı geliştirilmesi yöüde girişimlerde buluabilir ve duruma özel davraış değişimi içi bireyi kedi başarısıa ilişki algısıı güçledirmeye çalışabilir (Aksaya ve Gözüm, ). Bu edele hemşireleri bu kouda hastaları cesaretledirmeleri olumlu ÖE algısı içi gereklidir. Bu kouda ülkemizde yapılmış ola bazı çalışmalar, ÖE algısıı değiştirilip geliştirilebile bir kavram olduğuu açıkça göstermektedir (Çevik, 0; Kara ve Aştı, 00; Üsal, 00). Tüm bu durumlar dikkate alıarak çalışma; farklı kroik hastalığı ola bireyleri ÖE düzeylerii karşılaştırmak amacıyla plalamıştır. Kroik hastalıkları seçimide, ülkemizde e sık görüle vakalara dikkat edilmiştir. Acak çalışmaı yapıldığı hastaei okoloji birimii olmaması, pek çok hastaı civar illerde tedaviye gitmesi gibi durumlar göz öüde buludurularak kroik hastalıklar arasıda e sık hastae başvurusu olalar çalışma kapsamıa dahil edilmiştir. Bu doğrultuda araştırma; Kroik Kalp Yetmezliği (KKY), Kroik Obstrüktif Akciğer Hastalığı (KOAH), Diabetes Mellitus (DM), artrit ve Kroik Böbrek Yetmezliği (KBY) taısı almış ola hastalardaki ÖE düzeylerii karşılaştırmak amacıyla yapılmıştır. Çalışma kapsamıda aşağıdaki sorulara yaıt aramıştır: Kroik hastalığa sahip ola bireyleri ÖE algısı e düzeydedir? Farklı kroik hastalığa sahip ola bireyleri ÖE düzeyleri değişiklik gösterir mi? Yötem ı Tipi Bu araştırma, KKY, KOAH, DM, artrit ve KBY hastaları arasıda ÖE durumlarıı karşılaştırılması amacıyla taımlayıcı olarak yapılmıştır. ı Yeri ve Zamaı, Kırşehir il merkezide bulua bir eğitim ve araştırma hastaesii kardiyoloji, göğüs hastalıkları, dahiliye, Fizik Tedavi ve Rehabilitasyo (FTR) ve ortopedi kliikleri ile diyaliz üiteside yürütülmüştür. ı Evre ve Öreklemi ı evreii, 0 yılıda çalışmaı yürütüldüğü hastaei kardiyoloji, göğüs hastalıkları, dahiliye, FTR, ortopedi kliikleri ile hastaei diyaliz üitesii polikliiklerie başvura ve bu servislerde yatarak tedavi göre tüm hastalar oluşturmuştur. Öreklemi ise, araştırmaı başlatıldığı tarihte itibare adı geçe servislerde tedavi göre, bu bireyler arasıda araştırmaya dahil edilme ölçütlerie uya, çalışmaya katılmayı kabul ede ve merkezi limit teoremie göre beş hastalık grubuu her biri içi 0 olmak üzere toplam 00 hasta oluşturmuştur (Two Proofs of the Cetral Limit Theorem, 0; Thomasia, ). Öreklemdeki birim sayısı Cohe (Cohe, ) tarafıda öerile etki büyüklüğü. alıarak, tip hata =.0 ve güç 0 olmak üzere her grupta e az 0, toplam 00 hasta olarak hesapladı. Bu doğrultuda çalışma; KKY, KOAH, DM, artrit ve KBY taısı almış ola hastalar ile yürütülmüştür. Birde fazla kroik hastalığı bulua bireyler, e uzu süreyle taı almış olduğu hastalık ile değerledirmeye alımıştır. ya Dâhil Edilme Ölçütleri Çalışma kapsamıa; Türkçe iletişim kurulabile, soruları tamamıı yaıtlayabilecek yeterliliğe sahip, iletişimiş birliğie açık ve çalışmaya katılmaya göüllü, yer ve zama oryatasyoua sahip, herhagi bir psikiyatrik hastalığı olmaya, görme ve işitme problemi olmaya, e az aydır KKY, KOAH, DM, artrit ya da KBY taılarıda bir ya da birde fazlasıı almış ola hastalar dahil edilmiştir (Bulduk ve Erdoğa, 00; Çevik, 0; Gözüm ve Aksaya, ; Hacıhasaoğlu, Gözüm ve Çapık 0; Üsal, 00). Dokuz Eylül Üiversitesi Hemşirelik Fakültesi Elektroik Dergisi

3 DEUHFED 0, (), Kroik Hastalıklarda ÖzEtkililik Düzeyleri Veri Toplama Araçları da veriler; hasta taıtım formu ve kroik hastalıklarda özetkililik ölçeği (KHÖÖ) kullaılarak, hasta odalarıda ve bireylerle yüz yüze görüşme tekiği kullaılarak toplamıştır. Verileri toplaması her birey içi yaklaşık olarak 0 dakika arasıda sürmüştür. Hasta Taıtım Formu; araştırmacı tarafıda ilgili literatür taraarak bireyleri yaş, cisiyet, medei durumu vb. taıtıcı özelliklerii ve hastalığı başlama süresi, bir ya da daha fazla kroik hastalık durumua sahip olması gibi sahip olduğu kroik hastalığı ile ilgili bilgileri içere soruda oluşmaktadır (Aksaya ve Gözüm, ; Bulduk ve Erdoğa, 00; Çevik, 0; Gözüm ve Aksaya, ; İcirkuş, 00; Kara ve Aştı, 00; Üsal, 00). Kroik Hastalıklarda ÖzEtkililik Ölçeği; Lorig ve arkadaşları () tarafıda yılıda kroik hastalığı ola bireyleri ÖE algılarıı ölçmek içi geliştirilmiştir. Ölçek geel olarak üç aa kavram ve toplam 0 alt boyutta oluşmaktadır. İlk kavram ola Özyöetim davraışlarıı gerçekleştirmek içi ÖE başlığıda; düzeli spor yapmak, hastalığı hakkıda bilgi almak, toplum, aile ve arkadaşlarda yardım alma ve hekim ile iletişim kurmak alt boyutları yer almaktadır. İkici kavram ola Geel ÖE başlığıda; geel olarak hastalığı yöetmek alt boyutu yer almaktadır. So olarak Souçlara ulaşmak içi ÖE başlığı altıda; güdelik işleri yapmak, sosyal/eğlece etkiliklerie katılmak, semptomlarla başa çıkmak, efes darlığı ile başa çıkmak ve depresyo ile başa çıkmak alt boyutları yer almaktadır. Bu haliyle ölçek toplam soruda oluşmaktadır. Orijial ölçekte alt boyutları Crobach s α değeri.. sıırları arasıda değişmektedir acak toplam Crobach s α değerii ve maddetoplam pua korelasyo katsayılarıı hesaplamadığı görülmüştür (Lorig ve ark., ). Ölçeği ülkemizdeki geçerlik ve güveirliği; Ceyha ve Üsal tarafıda 0 yılıda yürütüle tez çalışması kapsamıda yapılmıştır. İki aşamada oluşa tezi ilk bölümüü geçerlik ve güveirlik çalışması (Ceyha ve Üsal, 0), ikici bölümüü ise ayrı bir öreklem grubu üzeride farklı kroik hastalığa sahip ola bireyleri ÖE düzeylerii karşılaştırıldığı bu çalışma oluşturmuştur. Geçerlikgüveirlik çalışması toplam 0 hasta ile yapılmıştır. Ölçeği alt boyutlarıı Crobach s α değeri.. sıırları arasıda olup toplam Crobach s α değeri. olarak bulumuştur. Ayrıca maddetoplam pua korelasyo katsayılarıı da r =.. arasıda uygu sıırlarda olduğu saptamıştır. Orijialide 0 alt boyut ve soruda oluşa ölçeği, ülkemizdeki alt boyut sayısı ayı kalırke maddelerde bazı ifadeleri çıkarılması soucu soru sayısıı 0 a düşürüldüğü bildirilmektedir (Ceyha ve Üsal, 0). Ölçek de 0 a kadar arta ÖE algısıı belirleye likert tipide cevaplamaktadır. Ölçekteki rakamı hiç güveim yok ifadesii, 0 rakamı ise tamame güveim var ifadesii temsil etmektedir. Bireyi ölçekte aldığı toplam puaı, madde sayısıa bölüerek ortalama bir ÖE skoru buluur. Eğer bu skor i altıda ise, başarısızlığı ölemek içi stratejileri ve problem çözmei yeide değerledirmesi gerektiği alamıa gelmektedir. Skor, ve üzeride ise bireyi hastalığıa ilişki ÖE i yüksek olduğu ve düşücelerii başarabileceği alamıa gelmektedir (Lorig ve ark., ). Verileri Değerledirilmesi da elde edile veriler bilgisayar ortamıda, IBM SPSS Statistics.0 istatistik paket programıda değerledirilmiştir. Taımlayıcı istatistikler olarak birim sayısı (), yüzde (), ortalama ± stadart sapma, miimum değer, maksimum değer, ortaca (M),.yüzdelik (Ç ) ve.yüzdelik (Ç ) değerleri olarak verilmiştir. Birici çeyrek ile üçücü çeyrek farkı alıarak herhagi bir aaliz yapılmamıştır. Veriler ormal dağılmadığı içi özet istatistik olarak çeyreklik değerleri kullaılmıştır. Sayısal değişkelere ait verileri ormal dağılımı Shapiro Wilk ormallik testi ve QQ grafikleri ile değerledirilmiştir. Gruplara göre ölçek puaları ormal dağılım göstermediğide dolayı gruplar arası karşılaştırmalar KruskalWallis aalizi ile yapılmıştır. Fark buluması durumuda çoklu karşılaştırma testi olarak DuBoferroi testi kullaılmış ve tüm aalizlerde p.0 değeri istatistiksel olarak alamlı kabul edilmiştir. ı bağımlı değişkei bireyleri KHÖÖ pua ortalamaları, bağımsız değişkei ise kroik hastalık durumudur. ı Etik Yöü ı yapılabilmesi içi; Kırşehir İli Kamu Hastaeler Birliği Geel Sekreterliği de kurum izi (.0.0 tarih ve 0. sayı), Kırıkkale Üiversitesi Etik Kurulu izi (.0.0 tarih ve /0 sayı) ve çalışmaya katıla bireyleri göüllü olurları alımıştır. ı Sıırlılıkları ı, Kırşehir ilideki üiversite hastaeside yürütülmesi geelleebilirliği ve okoloji bölümüü olmaması kaser vakalarıı dâhil edilememesi açısıda sıırlılık olarak kabul edilebilir. Bulgular Çalışmaya katıla bireyleri. ii yaş aralığı, yaş ortalaması ise ±. dir. Çalışmadaki bireyleri i kadı,. ii bede kütle ideksi 0.0. değer aralığıda I. ve II. derece obezdir. Ayrıca bireyleri ii evli, sıı ev haımı ve sii orta gelir düzeyie sahip olduğu ortaya çıkmıştır. Her hastalık grubudaki bireyleri kroik hastalıklarıa göre taıtıcı özellikleri Tablo de verilmiştir. Dokuz Eylül Üiversitesi Hemşirelik Fakültesi Elektroik Dergisi

4 DEUHFED 0, (), Kroik Hastalıklarda ÖzEtkililik Düzeyleri Tablo. Bireyleri Kroik Hastalıklarıa Göre Taıtıcı Özellikleri KKY KOAH DM Artrit KBY Taıtıcı Toplam ( = 0) ( = 0) ( = 0) ( = 0) ( = 0) Özellikler () Yaş Grup yaş yaş > yaş (.) (.) (.0) Yaş Ortalaması (MiMax) Cisiyet Kadı Erkek BKI Medei Durum Evli Bekar Çocuk Sayısı Yok çocuk çocuk çocuk çocuk ve üzeri Meslek Ev haımı Emekli Diğer Gelir Durumu İyi Orta Aile Tipi Çekirdek Aile Geiş Aile Parçalamış Yaşama Şekli Yalız Eşi ile birlikte Eşi ve çocukları Çocuğuu ailesi.0 ±. () (.0) (.0) (.) (.0) (.) (.0) (.0) (.0) (.0) (.0) (0.) (.) (.0) (.) (0.) (.0) (.0) (.) (.) (.0) (.) (.) (.0) (.0). ± 0. (0) ±. () ±. () ± 0. () ±. () Sigara Kullaımı Bırakmış Sigara Kullaım Yılı* yıl 0 yıl Sigara Adet/Gü* 0 ve altı ve üstü Alkol Kullaım Bıraktım (.) (.) (.0) (.) (.) (.) (.) (.0) (.0) *Yüzdeler üzeride alımıştır Dokuz Eylül Üiversitesi Hemşirelik Fakültesi Elektroik Dergisi

5 DEUHFED 0, (), Kroik Hastalıklarda ÖzEtkililik Düzeyleri Bireyleri hastalıkları ile ilgili özellikleri icelediğide; ii, 0 yıldır herhagi bir kroik hastalık taısı aldığı (ort =. ±.),. ii başka hastalıklarıı buluduğu ve buları içide e fazla ürogeital () ve kasiskelet sistemi (.) hastalığıı olduğu belirlemiştir. Bireyleri i hastalıklarıa ilişki kısme bilgi aldıklarıı ve. i de bu bilgiyi doktorda edidiklerii bildirmiştir. Ayrıca bireyleri. ii egzersiz yapmadığı, ii plalı işlerii gerçekleştiremediği,. ii so altı ayda hastaede yattığı (Ort.. ± 0. gü) ve ii sağlık algısıı orta düzey olarak ifade ettiği belirlemiştir. Her hastalık grubudaki bireyi kroik hastalıklarıa göre hastalık özellikleri Tablo de verilmiştir. Tablo. Bireyleri Kroik Hastalıklarıa Göre Hastalık Özellikleri KKY KOAH DM Artrit KBY Hastalık Toplam ( = 0) ( = 0) ( = 0) ( = 0) ( = 0) Özellikleri () Taı Zamaı 0 yıl 0yıl ve üzeri (.0) (.) (.) Taı Zamaı Yıl (MiMax) Ek Hastalık Kroik Hastalığı* Ürogeital Kasİskelet Kardiyovasküler Edokri Soluum Sidirim Siir Sistemi Dermatoloji Hastalık Bilgisi Kısme Kimde Bilgi Aldığı* Doktor Hemşire TV ve Radyo İteret Dergi/ broşür Bilgi Yeterliliği Kısme Egzersiz Baze Kişisel Bakımıı Yapabilme Baze Hastalığı Plalı İşlere Egel Durumu Baze. ±. (0) (.) (.) () (.0) (.) (.) (.0) (.0) (.) (.) (0.) (.0) (.0) 0 () (.) (0.) 0 (.) 0 (.) (0.) (.0) (.0) (.0) (.) (.0) (.) (.) (.0) (.) 0 (.0) (.0) (.0) 0.0 ±. () ±. (0) ±. (0) ±. (0) ±. () Dokuz Eylül Üiversitesi Hemşirelik Fakültesi Elektroik Dergisi

6 DEUHFED 0, (), Kroik Hastalıklarda ÖzEtkililik Düzeyleri So Ay İçide Hastaede Yatma Yatış Sayısı/ Ay** Sağlık Algısı İyi Orta (.) (.) (0.) (.) (.) (.0) (.0) 0 (.0) Kötü *Birde fazla cevap verilmiştir. Yüzdeler verile toplam cevap sayıları üzeride alımıştır. ** Yüzdeler verile toplam yatış sayıları üzeride alımıştır Bireyleri kroik hastalıkları ile ölçek alt boyutlarıda aldıkları pua ortalamalarıa bakıldığıda; toplamda o alt boyutta icelee ölçeği düzeli bir şekilde spor yapma (p =.), hastalık hakkıda bilgi alma (p =.) ve sosyal/eğlece aktiviteleri (p =.) alt boyutlarıda, hastalık grupları ile arasıda fark bulumamaktadır. Toplum, aile ve arkadaşlarda yardım alma ve ev işlerii yapma alt boyutlarıda; DM, artrit ve KBY li hastaları ölçek puaları arasıda fark bulumaz ike (p >.0) KKY ve KOAH lı bireyleri ölçek puaları diğer gruplara göre alamlı düzeyde düşüktür. Ayrıca KKY ile KOAH lı bireyleri ölçek puaları arasıda da alamlı bir fark vardır (p <.00) (Tablo ). Doktorla iletişim ve geel hastalık yöetimi alt boyutlarıda; KOAH lı bireyleri ölçek puaları diğer grupları pualarıda alamlı düzeyde düşüktür (p <.00) ve diğer gruplar arasıda fark bulumamaktadır (p >.0) (Tablo ). Semptomlarla başa çıkma ve efes darlığı ile başa çıkma alt boyutlarıda; KKY, DM ve KBY li bireyleri ölçek puaları arasıda fark bulumamıştır (p >.0). Her iki alt boyutta da KOAH lı bireyleri ölçek puaları diğer gruplardakileri pualarıa göre alamlı derecede düşüktür. Ayrıca KOAH lı ve artritli bireyleri ölçek puaları arasıda da alamlı bir fark vardır (p <.00) (Tablo ). Depresyou yöetme/kotrol alt boyutuda; KKY ile artritli bireyleri ölçek puaları arasıda alamlı bir fark bulumazke (p >.0) KOAH, DM ve KBY li bireyleri ölçek puaları arasıda alamlı bir fark bulumuştur (p <.00). Ayrıca bu faktörde KOAH lı bireyleri ölçek puaları e düşüktür (Tablo ). Bireyleri kroik hastalıkları ile ölçek alt boyutlarıda aldıkları pua ortalamalarıı karşılaştırılmasıa bakıldığıda, beş hastalığı 0 alt boyut açısıda çoğulukla ÖE pua ortalamalarıı i altıda olduğu belirlemiştir. Sadece doktorla iletişim alt boyutuda KKY, DM, artrit ve KBY li hastalar; ev işlerii yapma alt boyutuda artrit ve KBY li hastalar; efes darlığı ile başa çıkma alt boyutuda KKY, DM ve KBY li hastalar pua almışlardır (Tablo ). Kroik Hastalıklarda ÖzEtkililik Ölçeği i alt boyutlarıa her bir kroik hastalık açısıda geel olarak bakıldığıda; KOAH lı bireyleri sadece ikici alt boyut hariç diğer tüm alt boyutlarda e düşük ÖE pua ortalamasıa sahip oldukları saptamıştır. Ölçek alt boyutlarıdaki e yüksek pua ortalamalarıa sahip ola hastalıklar ise sırasıyla şöyledir; birici alt boyutta DM li, ikici alt boyutta KKY, KOAH, DM ve KBY li, üçücü, beşici ve. alt boyutlarda artritli, dördücü alt boyutta KKY, DM, artrit ve KBY li, altıcı alt boyutta artrit ve KBY li, yedici alt boyutta DM li, dokuzucu alt boyutta KKY, DM ve KBY li ve oucu alt boyutta da KKY, artrit ve KBY li bireylerdir. Kroik Hastalıklarda ÖzEtkililik Ölçeği e alt boyutlar açısıda geel olarak bakıldığıda ise; düzeli bir şekilde spor yapma alt boyutuu diğer alt boyutlara göre e düşük, doktorla iletişim alt boyutuu ise diğer alt boyutlara göre e yüksek ÖE pua ortalamasıa sahip olduğu saptamıştır. Ölçeği 0 alt boyutuda da e yüksek pua ortalamasıa sahip ola hastalıklar arasıda ilk sırayı artritli ( alt boyutta), ikici sırayı DM ve KBY li ( alt boyutta), üçücü sırayı KKY li ( alt boyutta) ve so sırayı KOAH lı ( alt boyutta) bireyler almaktadır. Dokuz Eylül Üiversitesi Hemşirelik Fakültesi Elektroik Dergisi

7 DEUHFED 0, (), Kroik Hastalıklarda ÖzEtkililik Düzeyleri Tablo. Bireyleri Kroik Hastalıkları ile Ölçek Alt Boyutlarıda Aldıkları Pualarıı Karşılaştırılması HASTALIKLARIN SONUÇLARIM (QQ)* ALT BOYUTLAR KKY KOAH DM Artrit KBY p. Düzeli Bir Şekilde Spor Yapma..... (..) (.) () (.) (.).. Hastalık Hakkıda Bilgi Alma. () () () (.) ().. Toplum, Aile ve Arkadaşlarda... Yardım Alma (.) a (.) b (..) c (.) c (.) c <.00. Doktorla İletişim. (.) a (..) b (.) a (.) a () a <.00. Geel Hastalık Yöetimi.... (.) a (..) b (.) a (..) a (..) a <.00. Ev İşlerii Yapma () a (..) b () c () c () c <.00. Sosyal/Eğlece Aktiviteleri... (.) (.) () () ().. Semptomlarla Başa Çıkma..... (..) a (..) b (.) a (..) c (.) a <.00. Nefes Darlığı ile Başa Çıkma () a (.) b () a (.) c (.) a < Depresyou Yöetme/Kotrol.. (.) ac (.) b (.) a () ac () c <.00 a, b, c: Ayı harfleri yer aldığı gruplarda fark bulumamaktadır. *M: Medya, Q:. persetil, Q:. persetil Tartışma Kroik hastalığa sahip bireyleri ÖE algılarıı değerledirilmesi doğru ve kaliteli hemşirelik bakımı plalamak içi oldukça öemlidir (Aksaya ve Gözüm, ). Özellikle ülkemizde sıklıkla görüle kroik hastalıklara sahip bireyleri, ÖE algılarıı hastalıklara göre ayrı ayrı değerledirilmesi ve uygu bakım plaıı hazırlaması hastalığı sürecie ve bireyi süreci yöetebilme gücüe olumlu katkı sağlayacağı düşüülmektedir. KOAH lı hastaları gittikçe zor efes alması, dispe ve baze beraberide öksürük semptomlarıı yaşamaları bu bireyleri efor sarf ettire pek çok aktiviteyi gerçekleştirememelerie sebep olmaktadır (Birol, 00; Olgu, Eti Asla ve Akıcı 0; Saryal, 00). Çalışmada kroik hastalıklar içeriside KOAH lı bireyleri, düzeli bir şekilde spor yapma alt boyutuda aldıkları pua ortalamaları arasıda alamlı fark bulumamıştır. Bu durum KOAH lı bireyleri, diğer hastalıklara sahip bireylere göre daha az egzersiz yaptıklarıı ifade etmeleri ile paralellik göstermektedir. Yapıla bir çalışmada KOAH lı hastaları dispe şiddeti edeiyle egzersiz yapmakta kaçıdıkları buu soucuda ise dispe şiddetie tolerassızlığı arttığı kısır dögüye dikkat çekilmiştir (Decramer ve ark., 00). Bu çalışmada da bezer şekilde hastaları egzersizde kaçımaları fiziksel iaktiviteye ede olmakta ve algılaa dispe şiddetii artırmaktadır. Toplum, aile ve arkadaşlarda yardım alma ile ev işlerii yapmada KOAH ve KKY li bireyleri ölçek pua ortalamaları diğer kroik hastalıklara göre alamlı derecede düşüktür (p <.00). Hastalık gruplarıa bakıldığıda bu iki hastalığı soluum ve dolaşım sistemide ciddi semptomlara ede olarak bireyi pek çok işlevi aksatabilmesi edeiyle çalışmadaki DM, artrit ve KBY li bireylere göre bu alt boyutta daha düşük pua ortalamalarıa sahip olmaları bu çalışma içi beklee bir souçtur (Akdemir ve Birol, 00; Badır, 00; Kapta ve Dedeli, 0; Karadakova ve Kaymakçı, 0; Memiş, 0; Olgu, Eti Asla, Coşasu, ve Çelik 00; Olgu ve ark., 0). KOAH lı hastaları gülük yaşam aktivitelerii icelediği bir çalışmada bezer şekilde hastaları boş vakitleri değerledirme, ev işlerii yapma gibi gülük aktiviteleri çoğuda kısıtlılık yaşadıkları özellikle dispe şiddeti arttıkça gülük yaşam aktivitelerii azaldığı bulumuştur (Çalık Kütükcü ve ark., 0). Kalp hastalarıda sağlıklı yaşam davraışlarıı icelediği bir çalışmada ise; kalp yetmezliği ola bireyleri fiziksel aktivitelerii yetersiz olduğu bulumuştur (Küçükberber, Özdilli ve Yorulmaz 0). Doktorla iletişim ve geel hastalık yöetimi alt boyutlarıda; KOAH lı bireyleri ölçek puaları diğer grupları pualarıda alamlı düzeyde düşüktür (p <.00). Bu durumu, hastalıkları hakkıda e az bilgiye sahip ola, bilgilerii e fazla yetersiz bula ve diğer hastalık grupları arasıdaki bireylere göre doktorda e az bilgi alaları KOAH lı bireyler olmasıda kayaklaabileceği düşüülmektedir (Tablo ). Nefes darlığı, dispe gibi ciddi semptomlar KOAH lı hastaları temel fizyolojik gereksiimlerie egel ola sağlık sorularıdır. Yapıla çalışmalar KOAH lı bireyleri rahat efes alamamasıda dolayı birçok aktiviteyi yapamadıkları, öz bakımlarıı gerçekleştiremedikleri ve sosyal ilişkilerii sürdüremedikleri belirtilmektedir (Demir, Akkoca, Doğa, Saryal ve Karabıyık, 00; Karadakova ve Eti Asla, 0; Üsal ve Yetki, 00). Bu çalışmada kullaıla ölçeği sosyal/eğlece aktiviteleri alt boyutuda kroik hastalıklar arası alamlı bir fark bulumamıştır (p >.0). Bu alt boyutta e düşük puaı KOAH lı bireyler almıştır (Tablo ). Yapıla bir çalışmada KOAH lı bireyleri sosyal destek kousuda arkadaşlarıda ve sosyal çevrede daha çok aileleride bu desteği aldıklarıı bildirilmesi, çalışma soucuu desteklemektedir (Aras ve Tel, 00). Dokuz Eylül Üiversitesi Hemşirelik Fakültesi Elektroik Dergisi

8 DEUHFED 0, (), Kroik Hastalıklarda ÖzEtkililik Düzeyleri 0 Semptomlarla başa çıkma ve efes darlığı ile başa çıkma alt boyutlarıda KOAH lı bireyleri ölçek puaları diğer gruplardakileri pualarıa göre alamlı derecede düşüktür (p <.00) (Tablo ). Bu durum efes darlığıı semptomlar arasıda ciddi sorulara yol açması ve soluum sıkıtısı çeke bireyi diğer semptomlarla başa çıkabilme gücüü etkilemesi ile açıklaabilir (Birol, 00; Olgu ve ark., 0; Saryal, 00). Ayrıca KOAH lılarla yapıla pek çok çalışma, efes darlığıı e ciddi semptomlarda biri olduğuu ve buu diğer semptomları da olumsuz yöde etkilediğii göstermektedir (Demir ve ark., 00; Özka, 00; Tel Aydı, Tok Yıldız, Karagözoğlu ve Özde 0). Depresyou yöetme/kotrol alt boyutuda da KOAH lı bireyleri ölçek puaları diğer hastalık gruplarıdaki bireylere göre alamlı şekilde e düşük bulumuştur (p <.00). Yapıla çeşitli çalışmalarda bu çalışma souçları ile bezer şekilde, KOAH lı bireyleri aksiyete, depresyo, stres gibi durumları deeyimleme durumlarıı fazla olduğu bildirilmektedir (Çelik, Ese, Akı, İçelli ve Yorgacıoğlu, ; Dahle ve Jasob, 000; Dowso, Tow, Frampto ve Mulder 00; Korkmaz ve Tel, 00). Çalışmadaki bu bulgu KOAH lı hastaları sağlık algılarıı iyi olarak ifade etmeleri ile çelişmekte acak hastalar başta dispe ve dispei yol açacağı pek çok sorula karşılaşabileceğide, azala oksijelemei aksiyete ve stres düzeylerii olumsuz etkileyebileceği düşüülmektedir (Birol, 00; Olgu ve ark., 0; Saryal, 00). Ölçeği düzeli bir şekilde spor yapma, hastalık hakkıda bilgi alma ve sosyal/eğlece aktiviteleri alt boyutlarıda, sözü edile beş kroik hastalık arasıda alamlı bir fark buluamamıştır (p <.0). Literatüre bakıldığıda, Türk toplumuda egzersiz alışkalığıı sağlıklı ve hasta bireylerde heüz istee seviyelerde olmadığı görülmektedir (Oat ve ark., 0; Türkiye sağlıklı besleme ve hareketli hayat programı, 0). Ayrıca bilgi almaı bir hastalık hakkı olmasıa rağme hastaları buu bilicide olmaması, soru sormakta çekimeleri ve hemşireleri de bu kouda hastalarda, kedileride ya da iş yükleride kayaklı olarak hasta bireylere yeterice yardımcı olamamaları bireyleri hastalıkları ile ilgili bilgi eksikliği yaşamalarıa ede olmaktadır (Babaca ve Alıcı, 00; Hasta Hakları Yöetmeliği, ; Teke, Uçar, Demir, Çele ve Karaalp 00). Ayı şeklide kroik hastalığa sahip bireyler eğlece ve sosyal uğraşılar gibi etkilikleri, hastalıkları edeiyle ortaya çıkabilecek semptomları yöetmek ve hastalığı ilerleyişii durdurmak adıa yeterli ölçüde yapmamaktadırlar (Kılıç ve Özçelik, 0; Özdemir ve Taşcı, 0; Özka, 00). Bu edele çalışmadaki hastaları sosyal/eğlece aktiviteleri alt boyutuda düşük pua almaları literatüre göre beklee bir souç olmuştur. Çalışmada sözü edile kroik hastalıkları geelide ÖE pua ortalamaları ve altıda düşük olarak bulumuştur. Bu durumda Lorig ve arkadaşlarıı (Lorig ve ark., ) belirttiğie göre başarısızlığı ölemek içi stratejileri ve problem çözmei yeide değerledirilmesi öerilmektedir. Bu çalışma ile bezer şekilde yapıla çalışmalarda; Kara ve Aştı (Kara ve Aştı, 00) KOAH lı, Üsal (Üsal, 00) artritli bireyleri ve Çevik (Çevik, 0) astımlı adölesaları ÖE pualarıı düşük olduğuu bildirmektedir. Kroik Hastalıklarda ÖzEtkililik Ölçeği i alt boyutlarıa her bir kroik hastalık açısıda geel olarak bakıldığıda; KOAH lı bireyleri sadece ikici alt boyut hariç diğer tüm alt boyutlarda e düşük ÖE pua ortalamasıa sahip oldukları saptamıştır (Tablo ). Bu durum KOAH ı semptomları arasıda yer ala dispe, öksürük, balgam, yorguluk gibi yakımaları bireyi gü içerisideki tüm aktivitelerii ve hastalık yöetimii olumsuz yöde etkileyerek e düşük ÖE pua ortalamasıı ortaya çıkmasıa ede olduğuu düşüdürmektedir (Ergü, Eti Asla, Vata, Olgu ve Kuğuoğlu 00; Gülseve ve Oğuz, 0; Güer ve Atak, 00; Karadakova ve Eti Asla, 0; Kılıç ve Özçelik, 0; Kılıçkaya, 0; Lewis, Heitkemper, Dirkse, O Brie ve Bucher 00; Olgu ve ark., 0; Özka, 00; Potter ve Perry, 00; Üsal ve Yetki, 00). Kroik Hastalıklarda ÖzEtkililik Ölçeği e alt boyutlar açısıda geel olarak bakıldığıda ise; düzeli bir şekilde spor yapma ölçeğii diğer alt boyutlara göre e düşük ÖE pua ortalamasıa sahip olduğu bulumuştur (Tablo ). Bireyleri egzersiz yapma durumlarıa bakıldığıda tüm bireyleri ve hastalık gruplarıdaki bireyleri büyük çoğuluğuu herhagi bir egzersiz yapmadıklarıı ifade ettikleri görülmüştür (Tablo ). Çalışmaı bu iki bulgusu birbirii desteklemektedir. Ayrıca çalışmadaki bireyleri çoğuu yaş arasıda ve kadı olmasıı da egzersiz durumuu etkilediği düşüülmektedir. Türkiye de yapılmış ola Türk Erişkileride Kalp Hastalıkları ve Risk Faktörleri (TEKHARF) çalışmasıı souçlarıa göre, toplumumuzda sedater yaşam tarzıa sahip ola bireyleri hem yaşla artış gösterdiği hem de kadılarda daha fazla görüldüğü bildirilmektedir (Oat ve ark., 0). Ayı şekilde literatürdeki farklı çalışmalar da kroik hastalıklarda egzersizi yapılmadığıı ya da yetersiz düzeyde yapıldığıı belirtmektedir (Ca ve Ersöz, 0; Güer ve Atak, 00; Küçükberber ve ark., 0; Musterma, Takke ve Wittik 0; Yıldız ve Kurcer, 0). Doktorla iletişim alt boyutuu ise diğer alt boyutlara göre e yüksek ÖE pua ortalamasıa sahip olduğu saptamıştır (Tablo ). Bireyleri hastalıkları ile ilgili e fazla bilgiyi kimde aldıklarıa bakıldığıda tüm bireyleri çoğuluğu ve hastalık gruplarıdaki bireylerde KOAH ve DM lileri eredeyse tamamıa yakıı, KKY, artrit ve KBY lileri ise tamamı doktorda bilgi edidiklerii ifade etmişlerdir (Tablo ). Sözü edile iki bulgu birbirlerii bezeri iteliğidedir. Ölçeği 0 alt boyutuda da e yüksek pua ortalamasıa sahip ola hastalıklar arasıda ilk sırayı artritli, so sırayı KOAH lı bireyler almaktadır (Tablo ). Artriti bir kasiskelet sistemi hastalığı olması ve geel olarak el ve ayak bileklerii tutmasıı bu soucu ortaya çıkardığı düşüülmektedir. Çükü çalışmadaki diğer bir hastalık ola KKY kardiyolojik hastalıklar arasıdaki e komplike ola ve baş etmesi e zor semptomlarla ortaya çıka bir hastalıktır (Badır, 0; Çil ve ark., 00). Diğer yada KOAH, soluum sistemide ciddi problemlere yol açmaktadır ve soluum ile ilgili belirtiler diğer belirtilere göre daha zor tolere edilmektedir (Ekre ve Gürgü, 0; Güer ve Atak, 00; Olgu ve ark., 0; Özka, 00; Üsal ve Yetki, 00). Diabet erke süreçte ciddi belirtiler yaşatmasa da zamala tüm sistemleri etkileyerek pek çok sorua yol açabilmektedir. Ayrıca DM i hipo/hiperglisemi gibi akut semptomları da sık sık hastalara zorluklar yaşatmaktadır (Erdoğa, 00; Olgu, 0; Özata, 0). Ayı şekilde KBY de böbreği pek çok hayati foksiyouu yerie getirememesi edei ile baş edilmesi güç belirtiler verebilmektedir (Akpolat, Ulaş ve Süleymalar 00; Kaçar, 0; Süleymalar, 00). Diğer yada ülkemizdeki ve düyadaki ölüm edelerie de bakılacak olursa bu dört hastalığı artriti öüde yer aldığı Dokuz Eylül Üiversitesi Hemşirelik Fakültesi Elektroik Dergisi

9 DEUHFED 0, (), Kroik Hastalıklarda ÖzEtkililik Düzeyleri görülmektedir (Ala, Timothy, Melaie ve Leae 0; Oat ve ark., 0; WHO, 0; WHO, 0b). Tüm bu durumlar içeriside artriti e yüksek pua ortalamasıa sahip olması çalışmaı beklee souçları arasıda yer almaktadır. Souçları Uygulamada Kullaımı Çalışmada kroik hastalığa sahip bireyleri hastalıkları ile ilgili ÖE algılarıı oldukça yetersiz olduğu, kroik hastalıklar arasıda KOAH taısı almış ola bireyleri dikkat çekici şekilde ÖE pua ortalamalarıı e düşük, artrit taısı almış olaları ise e yüksek olduğu bulumuştur. Ayrıca bireyleri ölçeği düzeli bir şekilde spor yapma alt boyutuda e az, doktorla iletişim alt boyutuda e fazla pua ortalamasıa sahip oldukları görülmüştür. Bu souçlar doğrultusuda; toplumdaki kroik hastalığa sahip bireylere egzersiz yapmaı öemii her fırsatta vurgulaması, özellikle KOAH lı bireyleri ÖE kavramıı etkileye faktörleri daha ayrıtılı ve büyük popülasyolarda icelemesi, hasta bakımları ile sürekli ilgilee hemşireleri, eğitici rollerie daha fazla öem vererek kroik hastalığı ola bireylere eğitim vermelerii öemi kousuda sık sık hizmet içi eğitimlerle bilgiledirilmesi öerilmektedir. Kayaklar Akdemir, N., & Birol, L. (00). İç hastalıkları ve hemşirelik bakımı (Yayı No:, sy. 0). İstabul: Vehbi Koç Vakfı SANERC. Akpolat, T., Ulaş, C., & Süleymalar, G. (00). Nefroloji el kitabı (. Baskı, sy.,). İstabul: Nobel Tıp Kitabevleri. Aksaya, S., & Gözüm, S. (). Olumlu sağlık davraışlarıı başlatılması ve sürdürülmeside özetkililik (kedii etkileme) algısıı öemi. Cumhuriyet Üiversitesi Hemşirelik Yüksek Okulu Dergisi,,. Ala, A., Timothy, A., Melaie, C., & Leae, R. (0). Nocommuicable Diseases Coutry Profiles 0. Frace: WHO Report. Aras, A., & Tel, H. (00). Kroik obstrüktif akciğer hastalığı ola hastalarda algılaa sosyal destek ve ilişkili faktörleri belirlemesi. Türk Toraks Dereği, 0,. Ay, F. A. (00). Mesleki temel kavramlar. İçide Ay, F. A. (Editör). Temel hemşirelik kavramlar, ilkeler, uygulamalar (. Baskı, sy. ). İstabul: Medikal Yayıcılık. Babaca, E., & Alıcı, S.U. (00). Hemşireleri hasta eğitimi ile ilgili düşüce ve uygulamaları. Hemşirelikte Eğitim ve Dergisi,,. Badır, A. (00). Kalp hastalıklarıa bağlı komplikasyolar. İçide Karadakova, A. ve Eti Asla, F. (Editörler). Dahili ve cerrahi hastalıklarda bakım (sy. ). Adaa: Nobel Kitabevi. Badır, A. (0). Kroik kalp yetersizliği ve bakım. İçide Dura, Z. (Editör). Kroik hastalıklar ve bakım (sy. 0). İstabul: Nobel Tıp Kitabevleri. Badura, A. (). Selfefficacy mechaism i physiological activatio ad health promotig behavior. I Madde J. (Ed.). Neurobiology of learig, emotio ad affect (pp. 0). New York: Rave. Badura, A. (). Social cogitive theory: A agetic perpective, Asia Joural of Social Psychology,,. Badura, A. (00). Selfefficacy. Ecyclopedia of Huma Behavior,,. Birol, L. (00). Soluum sistemi hastalıkları ve hemşirelik bakımı. İçide İç hastalıkları ve bakımı (sy.0). Akara: Sistem Ofset. Bulduk, S., & Erdoğa, S. (00). Reliability ad validity of a selfefficacy scale for AIDS prevetio amog Turkish uiversity studets. Iteratioal Joural of Huma Scieces,,. Ca, S., & Ersöz, G. (0). Tip daibetes mellitus tedaviside egzersizi yeri ve öemi. Türkiye Kliikleri Spor Bilimleri Dergisi,,. Ceters for disease cotrol ad prevetio. (0). Erişim: Ceyha, Y. Ş. & Üsal, A. (0). The validity ad reliability study of selfefficacy scale o the people with chroic dieases. Hemşirelikte Ve Geliştirme Dergisi,,. Cohe, J. (). Statistical power aalysis for the behavioral scieces (d ed., pp. ). Hillsdale, NJ: Lawrece Earlbaum Associates. Çalık Kütükcü, E., Arıka, H., Sağlam, M., Vardar Yağlı, N., İal İce, D., Öksüz, Ç., ve ark. (0). Kroik obstrüktif akciğer hastalarıda çok boyutlu hastalık şiddeti ve gülük yaşam aktiviteleri arasıdaki ilişkii icelemesi. Joural Of Exercise Therapy Ad Rehabilitatio,, 0. Çelik, P., Ese, A., Akı, M., İçelli, İ., & Yorgacıoğlu, A. (). Kroik obstrüktif akciğer olgularıda depresyo. Soluum Hastalıkları,,. Çevik, Ü. (0). Astımlı çocuk ve adölesalara verile eğitimi özetkililik ve hastalığı seyrie etkisi. Hemşirelik Programı Yayılamamış Doktora Tezi, Atatürk Üiversitesi Sağlık Bilimleri Estitüsü. Erzurum, Türkiye. Çil, E., Kimya, Y., Heper, C., Suay, B., Heper, Y., Sivrioğlu, K., ve ark. (00). Multidisiplier kardiyoloji (sy. ). Bursa: Nobel&Güeş. Dahle, I., & Jasob, C. (000). Axiety ad depressio are related to the outcome of emergecy treatmet i patiets with obstructive pulmoary disease. Chest,,. Decramer, M., Reard, S., Troosters, T., Mapel, DW., Giardio, N., Maio, D., et al. (00). COPD as a lug disease with systemic cosequeces: Cliical impact, mechaisms, ad potetial for early itervetio. COPD: Joural of Chroic Obstructive Pulmoary Disease,,. Demir, G., Akkoca, Ö., Doğa, R., Saryal, S., & Karabıyık, G. (00). KOAH ta dispe ve yaşam kalitesii değerledirilmesi. Tüberküloz ve Toraks Dergisi,,. Dowso, C. A., Tow, G. I., Frampto, C., & Mulder, R. T. (00). Psychopathology ad illess beliefs ifluece COPD selfmaagemet. Joural of Psychosomatic Research,,0. Ekre, P. K., & Gürgü, A. (0). KOAH ta pulmoer rehabilitasyo: Kime, e zama, asıl?. Gücel Göğüs Hastalıkları Serisi,,. Erdoğa, S. (00). Diyabet hemşireliği (sy. 0). İstabul: Tavaslı Matbaacılık. Ergü, A., Eti Asla, F., Vata, F., Olgu, N., & Kuğuoğlu, S. (00). Sağlık bakımıda gelişmeler ve bakım uygulamaları. İçide Karadakova, A. Ve Eti Asla, F. (Editörler). Dahili ve cerrahi hastalıklarda bakım (sy.). Adaa: Nobel Kitabevi. Gözüm, S., & Aksaya, S. (). Özetkililikyeterlilik ölçeğii Türkçe formuu güveirlik ve geçerliliği. Atatürk Üiversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi,,. Gülseve, B., & Oğuz, S. (0). Kroik durumlar. İçide Karadakova A. & Eti Asla, F. (Editörler). Dahili ve cerrahi hastalıklarda bakım (sy.0). İstabul: Nobel Kitabevi. Dokuz Eylül Üiversitesi Hemşirelik Fakültesi Elektroik Dergisi

10 DEUHFED 0, (), Kroik Hastalıklarda ÖzEtkililik Düzeyleri Güer, A., & Atak, N. (00). KOAH lı hastalarda sağlık eğitimii etkisii değerledirilmesi. Tüberküloz ve Toraks Dergisi, 0,. Hacıhasaoğlu, R., Gözüm, S., & Çapık, C. (0). Validity of the Turkish versio of the medicatio adherece selfefficacy scaleshort form i hypertesive patiets. Aadolu Kardiyoloji Dergisi,,. Hasta Hakları Yöetmeliği. T.C. Resmi Gazete. (.0). Erişim: İcirkuş, K. (00). Kroik hastalık bakımıı değerledirme aracıı geçerlik ve güveirliği. Hemşirelik Programı Yayılamamış Yüksek Lisas Tezi, İstabul Üiversitesi Sağlık Bilimleri Estitüsü. İstabul, Türkiye. Kaçar, G. (0). Kroik böbrek yetmezliği ve bakım. İçide Dura, Z. (Editör). Kroik hastalıklar ve bakım. (sy. ). İstabul: Nobel Tıp Kitabevleri. Kapta, G., & Dedeli, Ö. (0). Temel iç hastalıkları hemşireliği. (sy. ). İstabul: İstabul Tıp Kitabevi. Kara, M., & Aştı, T. (00). Effect of educatio o selfefficacy of Turkish patiets with chroic obstructive pulmoary disease. Patiet Educatio&Cousellig,, 0. Karadakova, A., & Eti Asla, F. (0). Dahili ve cerrahi hastalıklarda bakım (.Baskı, sy. ). Akara: Akademisye Tıp Kitabevi. Karadakova, A., & Kaymakçı, Ş. (0). Ürier sistem hastalıkları. İçide Karadakova, A. & Eti Asla, F. (Editörler). Dahili ve cerrahi hastalıklarda bakım (.Baskı, sy. ). Akara: Akademisye Tıp Kitabevi. Kılıç, Z., & Özçelik, H. (0). İleri evre kroik obstrüktif akciğer hastalığıda sık görüle semptomları yöetimi. Göğüs Hastalıkları Yoğu Bakım Dergisi,,. Kılıçkaya, C. (0). KOAH lı hastalarda hastalık algısıı yalızlık ve stresle baş etme üzerie etkisi. Hemşirelik Programı Yayılamamış Yüksek Lisas Tezi, Atatürk Üiversitesi Sağlık Bilimleri Estitüsü. Erzurum, Türkiye. Kıvaç, M. M. (0). Hemşirelik uygulamalarıda bakım kavramı. İçide Aştı, T. A. & Karadağ, A. (Editörler). Hemşirelik esasları hemşirelik bilim ve saatı (. Cilt, sy. ). İstabul: Akademi Bası. Korkmaz, T., & Tel, H. (00). KOAH lı hastalarda aksiyete, depresyo ve sosyal destek durumuu belirlemesi. Aadolu Hemşirelik ve Sağlık Bilimleri Dergisi,,. Küçükberber, N., Özdilli, K., & Yorulmaz, H. (0). Kalp hastalarıda sağlıklı yaşam biçimi davraışları ve yaşam kalitesie etki ede faktörleri değerledirilmesi. Aadolu Kardiyoloji Dergisi,,. Lewis, S. L., Heitkemper, M. M., Dirkse, S. R., O Brie, P. G., & Bucher, L. (00). Problems of oxygeatio: Vetilatio. I Medical surgical ursig: Assessmet ad maagemet of cliical problems (th edt, Volume, pp. 00). USA: MOSBY Elsevier. Lorig, K., Stewart, A., Ritter, P., Gozález, V., Lauret, D., & Lych, J. (). Outcome measures for health educatio ad other health care itervetios. Thousad Oaks, CA: Sage Publicatios,,. Memiş, S. (0). Romatizmal hastalıklar. İçide Karadakova, A. & Eti Asla, F. (Editörler). Dahili ve cerrahi hastalıklarda bakım (.Baskı, sy. ). Akara: Akademisye Tıp Kitabevi. Musterma, T., Takke, T., & Wittik, H. (0). Are persos with rheumatoid arthritis decoditioed? A review of physical activity ad aerobic capacity. BMC Musculoskelet Disorder,, 0. Olgu, N. (0). Diyabet ve bakım. İçide Dura, Z. (Editör). Kroik hastalıklar ve bakım (sy. ). İstabul: Nobel Tıp Kitabevleri. Olgu, N., Eti Asla, F., & Akıcı, A. Ç. (0). Toraks ve alt soluum sistemi hastalıkları. İçide Karadakova, A. & Eti Asla, F. (Editörler). Dahili ve cerrahi hastalıklarda bakım (.Baskı, sy. ). Akara: Akademisye Tıp Kitabevi. Olgu, N., Eti Asla, F., Coşasu, G., & Çelik, S. (00). Diabetes mellitus. İçide Karadakova, A. & Eti Asla, F. (Editörler). Dahili ve cerrahi hastalıklarda bakım (sy. ). Adaa: Nobel Kitabevi. Omdahl, D. J. (). Whe chroic illess calls for more tha chroic care. The America Joural of Nursig,,. Oat, A., Çakır, H., Karadeiz, Y., Dömez, İ., Karagöz, A., Yüksel, M., ve ark. (0). TEKHARF 0 taraması ve diyabet prevalasıda hızlı artış. Türk Kardiyoloji Dereği ları,,. Oat, A., Yüksel, M., Köroğlu, B., Gümrükçüoğlu H. A., Aydı, M., Çakmak, A., ve ark. (0). TEKHARF 0: Geel ve koroer mortalite ile metabolik sedrom prevalası eğilimleri. Türk Kardiyoloji Dereği ları,,. Özata, M. (0). Edokrioloji metabolizma ve diyabet diyabetes mellitus (.Baskı, sy. ). İstabul: İstabul Tıp Kitabevi. Özdemir, Ü., & Taşcı, S. (0). Kroik hastalıklarda psikososyal sorular ve bakım. Erciyes Üiversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Dergisi,,. Özka, S. (00). Kroik obstrüktif akciğer hastalığıda yaşam kalitesi ve foksiyoel durum. Atatürk Üiversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi,, 0. Özka, S. (00). Ağır kroik obstrüktif akciğer hastalığıda palyatif ve yaşam sou bakımı. Maltepe Üiversitesi Hemşirelik Bilimi ve Saatı Dergisi, Sempozyum Özel Sayısı,. Potter, P. A., & Perry, A. G. (00). Fudametals of ursig (th ed., pp. ). I Louis, St. (Ed.). Caada: Elsevier Mosby Compay. Saryal, S. B. (00). Kroik obstrüktif akciğer hastalığı. İçide İliçi, G., Biberoğlu, K., Süleymalar, G. & Üal, S. (Editörler). İç hastalıkları (.Baskı,.Cilt, ss. 0). İstabul: Güeş Kitabevi. Süleymalar, G. (00). Nefroloji. İçide Erol, Ç. (Editör). (sy. 0). Akara: MN Medikal&Nobel Tıp Kitap Sarayı. Teke, A., Uçar, M., Demir, C., Çele, Ö., & Karaalp, T. (00). Bir eğitim hastaeside görev yapa hemşireleri hasta hakları kousudaki bilgi ve tutumlarıı değerledirilmesi. Koruyucu Hekimlik Bültei,,. Tel Aydı, H., Tok Yıldız, F., Karagözoğlu, Ş., & Özde, D. (0). Hastaları bakış açısıyla kroik obstrüktif akciğer hastalığı ile yaşamak: Feomeolojik çalışma. İstabul Üiversitesi Florace Nightigale Hemşireik Dergisi, 0,. Thomasia, A. (). Thestructure of probability theory with applicatios (sy.). New York: Mc Graw Hill. Türkiye İstatistik Kurumu (0). Erişim: leri.do?id= Türkiye Sağlıklı Besleme ve Hareketli Hayat Programı (00). (0). T.C. Sağlık Bakalığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu. (Yayı No: ). Akara. Two Proofs of the Cetral Limit Theorem. (0). Erişim: edu/~yuvalf/clt.pdf UN News Ceter. (0). Erişim: Üsal, A. (00). Artrite yöelik yapıla eğitimi artritli hastaları özetkililik algısı üzerie etkisi, Hemşirelik Programı Yayılamamış Doktora Tezi, Atatürk Üiversitesi Sağlık Bilimleri Estitüsü. Erzurum, Türkiye. Üsal, A., & Yetki, A. (00). Kroik obstrüktif akciğer hastalığı ola bireyleri gülük yaşam aktivitelerii etkileme durumuu icelemesi. Atatürk Üiversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi,,. World Health Orgaizatio (0). Global status report o ocommuicable diseases 00, burde: Mortality, morbidity ad risk factors. Erişim: it/mh/publicatios/cdreport00/e/ Dokuz Eylül Üiversitesi Hemşirelik Fakültesi Elektroik Dergisi

11 DEUHFED 0, (), Kroik Hastalıklarda ÖzEtkililik Düzeyleri World Health Orgaizatio (0a). Erişim: World Health Orgaizatio (0b). Erişim: rheumatic/e/ Yıldız, A. U., & Kurcer, M.A. (0). Yaşam tarzı eğitimi ve daışmalığı kroik böbrek yetmezliği hastalarıda böbrek foksiyolarıı ve yaşam kalitesii geliştiriyor. TAF Prevetive Medicie Bulleti,,. Dokuz Eylül Üiversitesi Hemşirelik Fakültesi Elektroik Dergisi