BRIC VE MINT EKONOMİLERİNDE ÜÇÜZ AÇIK HİPOTEZİNİN AMPİRİK ANALİZİ

BRIC VE MINT EKONOMİLERİNDE ÜÇÜZ ÇIK HİPOTEZİNİN MPİRİK NLİZİ Feyza BLN 1 ÖZET Ülkelerde car açığın krzn öncü göstergelernden br olması car açığın belrleyenlernn araştırılmasına yönelk çalışmaların artmasına neden olmuştur. Lteratürde car açıkla brlkte bütçe açığının varlığı kz açık olgusu le fade edlrken, kz açık olgusuna tasarruf-yatırım dengeszlğnn lave edlmes le sınırlı çalışma sayısına sahp olan üçüz açık olgusundan bahsedlmektedr. Bu çalışma gelşen k ülke grubu olarak BRIC (Brezlya, Rusya, Hndstan ve Çn) ve MINT (Mekska, Endonezya, Njerya ve Türkye) ekonomlernde 1998-2014 yılları arasında üçüz açık hpoteznn geçerllğn Dumtrescu ve Hurln (2012) nn panel nedensellk test aracılığıyla analz etmey amaçlamaktadır. Bulgular, üçüz açık hpoteznn BRIC ülkelernde geçerl olduğunu, MINT ülkelernde se geçerl olmadığını göstermektedr. nahtar Kelmeler: Car hesap, Bütçe, Tasarruf-Yatırım, İkz açık, Üçüz açık JEL Sınıflaması : C01, C23, H68, O11 THE EMPIRICL NLYSIS OF TRIPLET DEFICIT HYPOTHESIS IN THE BRIC ND THE MINT COUNTRIES BSTRCT The fact that current account defct s one of the leadng ndcators s the reason that the determnants of current account defct are nvestgated. In the lterature, the presence of current account defct along wth the budget defct s denoted wth the twn defcts noton, whle t has been mentoned from trplet defcts, whch has a lmted number of work, wth the addton of the savngs-nvestment mbalance to the twn defcts. The study ams to analyze the presence of the trplet defcts n the BRIC and the MINT as an emergng two groups of countres between 1998 and 2014 va Dumtrescu and Hurln (2012) s panel non-causalty test. The emprcal fndngs showed that the trplet defct hypothess s vald for BRIC, but not for MINT. Key Words: Current ccount, Budget, Savng-Investment, the Twn Defct, the Trplet Defct JEL Classfcaton: C01, C23, H68, O11 1 Çanakkale Onsekz Mart Ünverstes, Bga İ.İ.B.F., İktsat Bölümü, Emal: feyzarca@gmal.com

1. GİRİŞ Üçüz açık hpotez, 1980 l yıllarda dünya genelnde yaşanan küreselleşme hareketlernn de etksyle hem kalkınmasını tamamlamış gelşmş ülkelern hem de gelşmekte olan ülkelern zledğ kalkınma ve sanayleşme sürec le brlkte artan yatırım harcamalarına karşılık ç tasarrufları yetersz kalan ülkelern dış tasarruflara yönelme gereksnm le ortaya çıkmıştır. Bu durumda dış kaynağa yönelen ülkelern car şlemler dengesndek açık gderek büyümüştür. ynı zamanda bütçe dengesnn de açık vermes le kalkınma sürecnde özellkle gelşmekte olan ülkeler çn her üç dengenn de açık vermes sorun teşkl etmektedr. 1980 l yıllarda BD ekonomsnde artan car açıkların yanında bütçe açıklarının da brlkte görülmes sonucu Martn Feldsten gözlemledğ bu durumu "kz açık hpotez" olarak fade etmştr. Lteratürde kz açık hpotezne yönelk k yaklaşım hakmdr. Bunlardan lk, bütçe açıkları le car açık arasında poztf br lşknn olduğunu ler süren Keynesyen görüştür. Bu görüşte, kamu harcamalarındak artışın ulusal tasarrufları azaltacağı ve azalan tasarrufların ülkenn yurt dışından borçlanmasıyla sonuçlanacağı belrtlmektedr. Dğer yandan, tasarruf oranlarının azalması se reel faz oranları üzernde baskı oluşturacak ve fazler yükselterek yerl paranın değer kazanmasıyla sonuçlanacaktır. rtan faz oranları sonucu ülkeye sermaye grş gerçekleşerek ulusal paranın değer kazanması söz konusu olacaktır. Böylece, dış tcaret denges olumsuz etklenerek car açık artacak ve kz açık hpotez meydana gelecektr. İknc görüş se Rcardo-Barro Eşdeğerlk Hpotez olarak adlandırılan bütçe açıkları ve car şlemler açığı arasında br lşknn olmadığını ler süren görüştür. Hpoteze göre br ülkenn bütçe açıklarını borçlanma le fnanse etmes ekonomde br etk yaratmayacaktır. Çünkü car dönemde devletn borçlanmayı artırarak açığı fnanse etmes, muhtemel olarak gelecektek vergler artıracağı anlamına gelr k bu kapsamda nsanlar hükümetn gelecektek kullanılablr gelrlern düşürecek şeklde gelecekte vergler artıracağını blr ve tüketm harcamaları yerne tasarruflarını artırırlar. Dolayısıyla rasyonel brey, bugün verg ödemekle yarın verg ödemek arasında br fark görmemektedr. Verglern zamanlaması se kşlern yaşam boyu bütçe kısıtını etklememekle beraber onların tüketmlern değştrmemektedr (Tülümce Yaraşır 2013; Özdemr vd. 2014). Böylece, Rcardo-Barro Eşdeğerlk Hpotez kz açık hpotezn reddetmektedr. ncak, son yıllarda ekonomde yaşanan gelşmelere bakıldığında, azalan bütçe açığı, enflasyon ve faz oranları gb öneml gelşmelern yanında, gttkçe artan car açık, kz açık hpoteznn sorgulanmasına neden olmuş ve bu olguya tasarruf-yatırım dengesnn de lave edlmes br gerekllk olarak görülmüştür. Bu gerekllkten hareketle lteratürde, yatırım denges ve bütçe denges le brlkte dış dengey oluşturan car şlemler dengesnn beraber açık verdkler durum üçüz açık olarak adlandırılmaktadır. Çalışmada 1998-2014 dönem çn BRIC ve MINT ülkelernde üçüz açığın varlığı Dumtrescu ve Hurln (2012) nn panel nedensellk test aracılığıyla analz edlmektedr. Bu amaç doğrultusunda çalışmanın lk bölümünde, kz ve üçüz açık kavramları açıklanmakta, knc bölümünde lteratür taramasına değnlmekte ve son bölümünde se amprk analz ve bulgularına yer verlmektedr. Son olarak, çalışma genel br değerlendrmenn yapıldığı sonuç bölümüyle tamamlanmaktadır. 2. EKONOMİNİN GENEL DENGESİNDE İKİZ ÇIK KVRMI VE ÜÇÜZ ÇIK HİPOTEZİNE GEÇİŞ İkz açık hpotez, lk olarak BD ekonomsnde 1980 l yıllarda genşleyen bütçe açıkları yanında car açıkların da artması le brlkte araştırma konusu olmaya başlamıştır. İkz 58

açıklar hpotez, geleneksel (Keynesyen) görüşe göre bütçe açıkları le car açık arasında br lşknn olduğunu ve bu lşknn de bütçe açıklarından car açığa doğru olduğu yönündedr. Buradan hareketle kamu harcamalarındak artış veya verglerdek azalış le gerçekleşen bütçe açıkları reel faz oranları üzernde baskı oluşturarak ülkeye sermaye grşn artıracak ve ulusal paranın değer kazanmasına neden olacaktır. Ulusal paranın değerlenmesyle dış tcaret olumsuz etklenecek ve bu durum da car açıklara neden olacaktır (Darrat, 1988: 879-881). İkz açık olgusu aynı zamanda sermaye hareketllğ ve tasarruf ve yatırım oranları le de lşkldr. Eğer yurt ç tasarruf ve yatırımlar arasında yüksek oranda br lşk söz konusu se; bu durumda bütçe açıklarının ve car açığın aynı doğrultuda brlkte hareket etmes beklenrken, tasarruf ve yatırımlar arasında düşük br korelasyonun söz konusu olması durumunda se; car açık ve bütçe açıklarının brlkte hareket etmeyecekler beklenmektedr (Tülümce Yaraşır, 2013). Küreselleşme sürec le brlkte yaşanan son gelşmelerden hareketle azalan bütçe açığı, enflasyon ve faz oranları gb öneml gelşmelern yanında, gttkçe artan car açık, kz açık hpoteznn sorgulanmasına neden olmuş ve bu olguya tasarruf-yatırım dengesnn de lave edlmes br gerekllk halne gelmştr. Böylece, bütçe açıkları le car açık arasındak lşky fade eden kz açık hpotezne tasarruf-yatırım dengesnn de eklenmesyle üçüz açık hpotez lteratürde yer bulmuştur. Üçüz açık hpotezne yönelk teork çerçeve, ekonomnn genel denges çnde özel kesm yatırım harcamalarının tasarruflara, kamu kesm harcamalarının se gelrlere eşt varsayıldığı (1) no lu mll gelr denklemnden hareketle gösterleblr (Chowdhury ve Saleh, 2007: 8; Tang, 2014: 4-7). Y = C + I (S) + G (T) + (X M) (1) Y = C + I + G + (X M) = C + S + T (2) Yukarıda yer alan (1) ve (2) no lu denklemlerde C tüketm harcamalarını, I yatırım harcamalarını S toplam özel kesm tasarrufları, G kamu harcamalarını, T vergler, X mal ve hzmet hracatını ve M se mal ve hzmet thalatını göstermektedr. (2) no lu denklemde ekonomde ç ve dış dengeler brbrne eşt olacak şeklde gerekl düzenlemeler yapıldığında 2 no'lu eştlk (3) no lu denklemde fade edldğ gb gösterleblmektedr. Burada, (S I) (S I) + (T G) = X M (3) Özel Kesm Tasarruf-Yatırım Dengesn, (T G) Bütçe Dengesn, (X M) Car İşlemler Dengesn göstermektedr. Üçüz açık hpotezn fade eden (3) no lu denklem aşağıda belrtldğ gb tanımlanablr: Tasarruf çığı + Bütçe çığı = Car çık Denklem (3), tasarruf-yatırım dengesnn ve bütçe dengesnn car şlemler dengesne eşt olduğunu göstermektedr. Bütçe açıklarında br artış, toplam ulusal tasarrufları azaltırsa car açığı arttırmış olacaktır. Verg gelrler sabt tutulduğu varsayımıyla kamu harcamalarında yaşanan geçc br artış se; bütçe açıklarına neden olacak ve bu durum sonucunda car açık artış gösterecektr (Baharumshah ve Evan, 2006: 6). Dolayısıyla, ulusal tasarrufların azalması tasarruf-yatırım dengeszlğne neden olmaktadır. Buradan hareketle, bütçe açıklarının ç yatırımların fnansmanında kullanılan tasarruf kapastesndek düşüşten de kaynaklanabldğ söyleneblnr. 59

Tasarruf açığı sonucunda yurt ç yatırımları fnanse etmek çn kamu tasarruflarının azalarak tepk vermes durumunda bütçe denges açık verecek veya var olan denge mktarındak açık büyüyecektr. Yetersz kalan tasarruflar sonucunda meydana gelen açık yabancı yatırımlar le karşılanablnr. Fakat üçüz açık hpotezne göre, yabancı yatırımlar artan bütçe açıklarını ve yetersz kalan özel tasarrufları fnanse ettğ çn bu durum sürdürülemez hale gelerek car şlemler açığının artması yönünde baskı oluşturur (lkswan, 2000: 5; McTeer, 2008: 2). Kısaca (3) no lu denklemden yararlanarak car şlemler dengesndek açığın özel yatırımlardak artışın veya özel tasarruflarda meydana gelen br azalışın ya da bütçe açığında meydana gelen br artışın kaynağı olableceğn söylemek mümkün. 3. İKİZ ÇIK VE ÜÇÜZ ÇIK HİPOTEZİNİN TEST EDİLMESİNE YÖNELİK YPILMIŞ MPİRİK ÇLIŞMLR İkz açık hpotezne yönelk çok sayıda çalışma yapılmış olmasına rağmen ekonomnn genel denges çnde ç ve dış dengenn brlkte düşünülerek bütçe ve car şlemler dengesne tasarruf-yatırım dengesnn de eklenmesyle oluşan üçüz açık hpotez üzerne yapılan amprk çalışma sayısı sınırlı kalmıştır. Bu bağlamda Zad (1985) zaman sers analz le gelşmekte olan ülkeler ele aldığı çalışmasında yatırım harcamalarındak artışın tasarruflar üzernde br baskı yapacağı ve artan bütçe açıklarının da dış dengey olumsuz etkleyeceğn fade etmştr. Dolayısıyla yapılan çalışmada analze dahl edlen ülkeler çn üçüz açık hpoteznn geçerl olableceğ yönünde çıkarımlarda bulunulmuştur. Roubn (1988) nn Ekonomk Kalkınma ve İşbrlğ Örgütü (OECD) ne üye 18 ülke üzerne yaptığı çalışmasında 1960-1985 dönem verleryle farklı regresyon analzler sonucunda üçüz açık hpoteznn varlığını doğrulayacak şeklde tasarruf açıklarının bütçe açıklarını, bütçe açıklarının da dış açıkları artırdığı sonucuna ulaşmıştır. Fsher ve Easterly (1990), yaptıkları çalışmada kamu bütçe açıklarının makroekonomk etklern ncelemşlerdr. Bu bağlamda bütçe açığı fnansmanında kullanılan yöntemlern açıkları artırdığı fade edlerek, bütçe açıklarının nedennn tasarruf açıkları olduğu belrtlmştr. Bütçe açıkları fnansmanı çn ç borçlanmaya gdldğnde; yüksek faz oranlarının ve borçlanmanın yüksek faz ve ücretlere yol açacağı ve bütçe açıkları sonucunda dış dengenn olumsuz etkleneceğ belrtlmştr. Esner (1994), merkan ekonomsnde 1972-1991 dönem verleryle ulusal tasarruflar le bütçe açıkları arasındak lşknn varlığını VR yöntem aracılığıyla araştırmıştır. Çalışmada elde edlen amprk sonuçlara göre, kamu harcamalarındak azalma, kamu tasarruflarını artıracak ve sonuç olarak bütçe açıkları da azalarak tepk verecektr. Chowdhury ve Saleh (2007) se; Sr Lanka ekonomsnde 1970-2005 dönem verleryle üçüz açık değşkenler arasında RDL yaklaşımını kullanmıştır. Ulaşılan sonuçta değşkenler arasında güçlü br lşknn varlığı tespt edlmş olup tasarruf-yatırım açığında br brmlk artışın car şlemler açığını % 0.67 artırırken, bütçe açıklarındak br brmlk artışın se car şlemler açığını % 0.20 arttırdığı sonucuna ulaşılmıştır. Çelk ve Denz (2009), uzun süre bütçe açığı ve car açık problem yaşayan Çek Cumhuryet, Brezlya, Mekska, Kolombya, Güney frka Cumhuryet ve Türkye çn 1996-2006 yılları arasında kz açık hpotezn test etmşlerdr. Panel eşbütünleşme testler aracılığıyla, bütçe açıkları le dış tcaret açığı arasında poztf yönlü br lşknn var olduğu sonucuna ulaşarak kz açık hpoteznn geçerl olduğunu savunmuşlardır. 60

Sürekç (2011), üçüz açık hpotezn 1987:1-2007:3 dönemne at çeyrek yıllık verler kullanarak VR analz le sınamıştır. Elde edlen bulgulara göre, kamu açıkları ve car açık arasında br lşknn varlığı tespt edlmesne rağmen, yatırım-tasarruf oranı ve car açık arasında herhang yönde Granger nedensellk lşksnn varlığı tespt edlememştr. Karaçor ve dğerler (2012) nn Türkye ekonomsnn 1980-2010 dönemlern kapsayan çalışmalarında üçüz açık olgusu VR analz ve Granger nedensellk test aracılığıyla araştırılmıştır. VR tahmn sonuçlarına göre, car açıktak br artış en çok kamu kesm borçlanma gereğ üzernde hssedlmektedr. Car açık le kamu açıkları arasındak nedensel lşknn yönünün se k yönlü olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Türkye ekonomsnde üçüz açık olgusunu araştıran br dğer çalışma, kıncı ve Yılmaz (2013) tarafından 1975-2010 dönem çn sınır test yaklaşımıyla ele alınmıştır. Elde edlen sonuçlara göre, uzun ve kısa dönemde tasarruf açıklarının ve bütçe açıklarının car açık üzernde artırıcı yönde br baskı yarattığı, böylece üçüz açık hpoteznn geçerl olduğu bulgusuna ulaşılmıştır. Tang (2014), BD ekonoms çn yaptığı çalışmada mal denge, car şlemler denges ve sermaye ve fnans hesabının uzun vadede brlkte dengeye geldğn belrtmş, car açıktan bütçe ve sermaye ve fnans hesabına doğru br nedensellk lşksnn var olduğu bulgusuna ulaşmıştır. Kısaca, çalışmada BD ekonoms çn üçüz açık hpoteznn geçerl olduğu sonucuna varılmıştır. Bolat vd. (2015), 23 vrupa ülkes çn 2002Q1-2013Q4 dönemndek bütçe açıkları, car açık ve net tasarruflar arasındak lşky test etmşlerdr. Konya (2006)'nın Panel Granger nedensellk testn kullanan yazarlar, Belçka, Danmarka, Fnlandya ve Fransa çn bütçe açığı le car açık arasında çft yönlü Granger nedensellk lşknn varlığını reddedemezken, vusturya, Belçka, Bulgarstan, Fnlandya, Fransa, lmanya, İrlanda, Polonya ve İspanya çn se bütçe açığı le net tasarruflar arasında çft yönlü Granger nedensellk lşksnn varlığını reddedememşlerdr. vusturya, Danmarka, Fransa, Portekz, lmanya, Polonya ve İsveç çn se Rcardocu Eşdeğerlk Hpotez'nn geçerl olmadığı yönünde bulgulara ulaşmışlardır. 4. VERİ VE EKONOMETRİK YÖNTEM Bu çalışmada dünyanın gelşmekte olan ekonomler çersnde yer alan Brezlya, Rusya, Hndstan, Çn (BRIC) ve Mekska, Endonezya, Njerya, Türkye (MINT) açısından tasarruf açığı ve bütçe açığının car açık üzerndek etkler araştırılmıştır. Bu amaç doğrultusunda panel ver analz yöntemlernden yararlanılmış olup 1998-2013 dönemne at verler Dünya Bankası ve IMF ver tabanlarından derlenmştr. Çalışmada bütçe açığı ve tasarruf açığının car açıklar üzerndek etklernn araştırılmasında aşağıdak temel eştlkten yararlanılmıştır: C = β + β. B + β. T + u (4) t 0 1 t 2 t t C t : Car İşlemler Dengesnn GSYİH'ye oranını, B t : Devletn Net borcunun GSYİH'ye oranını, T t : Tasarruf-Yatırım farkının GSYİH'ye oranını temsl etmektedr. yrıca eştlkte yer alan alt nds, ülkeler; t alt nds yılları gösterrken; t u se hata termn temsl etmektedr. 61

Tablo 1, BRIC ve MINT ülke gruplarına at car şlemler denges, devletn net borçlanma oranı ve tasarruf-yatırım dengesne at tanımlayıcı statstkler göstermektedr. Tablo1 e göre, MINT ülkelernden Njerya, car şlemler denges ve tasarruf-yatırım denges değşkenlernn en yüksek değerlerne sahpken; Türkye se en düşük tasarruf-yatırım denges ve en yüksek bütçe denges verlerne sahp ülke konumundadır. BRIC ülkeler açısından Tablo 1 değerlendrldğnde, Hndstan ın en düşük car şlemler ve bütçe dengesne sahp olduğu, Rusya nın en büyük car şlemler denges, bütçe denges ve tasarruf-yatırım dengesne sahp olduğu, Brezlya nın se en düşük tasarruf-yatırım dengesne sahp ülke olduğu görülmektedr. Grafk 1 ve Grafk 2 se BRIC ve MINT ülkeler çn car şlemler denges, bütçe denges ve tasarruf-yatırım denges değşkenlernn yıllar tbaryle eğlmn göstermektedr. Genel olarak, grafkler ele alınan değşkenler açısından ülke gruplarının kend çnde benzer eğlmlere sahp olduklarını göstermektedr. Tablo 1. BRIC ve MINT Ülkeler çn Değşkenlere t Özet İstatstkler Ülke Grubu BRIC Ülkeler MINT Ülkeler İstatstkler C B T C B T Ortalama 1.996243 15.61568 1.546110 0.461655 10.32153 1.127572 Medyan 1.412000 15.60017 1.288163-0.929789 10.67803-0.731553 Maxmum 18.04000 20.78660 17.46012 32.54304 15.29975 30.65906 Mnmum -4.993567 10.28698-7.185407-13.04000 5.152789-9.447673 Standart Sapma 4.850545 3.211279 5.175740 7.200622 2.508054 7.090239 Çarpıklık 0.934808-0.116323 0.651524 2.045615-0.022010 1.920618 Basıklık 3.592982 1.546893 3.344461 9.321417 2.166786 7.431869 Jarque Bera 10.57950 5.955519 4.995617 158.2833 1.943511 96.02372 Grafk 1. BRIC Ülkeler çn Değşkenlere t Çoklu Zaman Sers Grafkler 28 24 20 16 12 8 4 0 1-98 1-00 1-02 1-04 1-06 1-08 1-10 1-12 1-14 2-99 2-01 2-03 2-05 2-07 2-09 2-11 2-13 3-98 3-00 3-02 3-04 3-06 3-08 3-10 3-12 3-14 4-99 4-01 4-03 4-05 4-07 4-09 4-11 4-13 C B T 62

Grafk 2. MINT Ülkeler çn Değşkenlere t Çoklu Zaman Sers Grafkler 50 40 30 20 10 0 1-98 1-00 1-02 1-04 1-06 1-08 1-10 1-12 1-14 2-99 2-01 2-03 2-05 2-07 2-09 2-11 2-13 3-98 3-00 3-02 3-04 3-06 3-08 3-10 3-12 3-14 4-99 4-01 4-03 4-05 4-07 4-09 4-11 4-13 C B T Çalışmada panel ver analz teknkler terch edlmştr. Zaman serler le yatay kest serlern br araya getrerek, hem zaman hem de kest boyutuna sahp daha büyük gözlem sayısına sahp br ver setnn oluşturulmasına olanak sağlayan panel ver analz, daha güvenlr ekonometrk tahmnlern yapılablmesn sağlamaktadır (Hsao 2003). Çalışmada panel serlern yatay kest bağımlılıkları le eğm katsayılarının homojenlklernn araştırılmasının ardından durağanlık sınamasına yer verlerek panel nedensellk testne geçlmektedr. 4.1. Yatay Kest Bağımlılığı ve Homojenlk Sınaması Panel ver analznn durağanlık sınaması aşamasına geçlmeden yatay kest bağımlılığının sınanması son derece önemldr. İktsatta panel oluşturan yatay kest brmlernn brnde meydana gelen şokun, dğer brmler de etkledğ durumu fade eden yatay kest bağımlılığının varlığında 1.nesl brm kök testler yerne 2.nesl brm kök testlern kullanmak daha tutarlı, etkn ve güçlü tahmnlere neden olacaktır. Ekonometrde yatay kest bağımlılığı denklem (5) aracılığıyla aşağıda belrtldğ gb fade edleblr: y = α + β '. x + µ =1,2, N; t=1,2,,t çn (5) t t t Cov ( µ µ ) 0 en az br kestte j t, jt Denklem (5) te yer alan kalıntılar arasındak bu korelasyonların statstksel olarak anlamlılığı Breusch and Pagan (1980) nn LM test le test edleblmektedr (Pesaran 2004; Güloğlu ve İspr 2009). LM test statstğ şu şeklde hesaplanmaktadır: N 1 N 2 2 ˆ BP =. j N.( N 1)/2 = 1 j= + 1 LM T ρ χ 63

Burada ˆj ρ, EKK le her br regresyondan elde edlen kalıntılar arasındak korelasyon 2 katsayısıdır. χ dağılımına sahp test statstğne at hpotezler se; N.( N 1)/ 2 H 0 1 : ρ = ρ = 0 j H : ρ = ρ 0 j j j j olmak üzere Tablo 2 de yer alan test sonuçlarına göre hem BRIC hem de MINT ülke gruplarına at car şlemler denges (C), bütçe denges (B) ve tasarruf-yatırım denges (T) değşkenler çn yatay kest bağımsızlığını fade eden sıfır hpotez reddedlmektedr. Buna göre BRIC ve MINT ülkelernde panel oluşturan serlern herhang brnde meydana gelen br şok, dğer ülkeler de etklemektedr. Tablo 2. Yatay Kest Bağımsızlığı Test Sonuçları Ülke Grubu BRIC MINT Değşkenler LM Test İstatstğ Olasılık Değer LM Test İstatstğ Olasılık Değer C 11,801 0,067* 18,079 0,006*** B 16,431 0,012** 22,364 0,001*** T 10,964 0,089* 14,254 0,027** Not: ***, **, * sırasıyla %1, %5 ve %10 anlamlılık düzeylernde yokluk hpoteznn reddedldğn fade etmektedr. Çalışmada yatay kest bağımsızlığı sınamasının ardından her br ülke çn eğm katsayılarının homojen olup olmadığı araştırılmıştır. Eğm katsayılarının her br ülke çn homojenlğnn araştırılması Pesaran ve Yamagata (2008) nın % testler aracılığıyla gerçekleştrlmştr. Pesaran ve Yamagata 5 no lu denklem dkkate alarak aşağıda formülze edlen % ve küçük örneklemler çn se % testlern gelştrmştr. adj 1 N S% k % = N., 2k 1 N S% E( zt ) % adj = N. Var( zt ) Burada S %, Swamy nn test statstğn fade ederken, testlern sıfır ve alternatf hpotezler se; H : 0 β = β çn, H : 1 β β j j şeklndedr. Sıfır hpotez altında delta-tlda statstğ ( N, T ) ve 2 N / T 0 olduğu sürece % N d (0,1) normal dağılım göstermektedr. Tablo 3, BRIC ve MINT ülkeler çn delta-tlda test statstklernn sonuçlarını göstermektedr. Tablo 3 e göre BRIC ülkeler çn hesaplanan k test statstğnn de olasılık değerler 0,05 anlamlılık düzeynden daha küçük olduğu çn panel ver modelnn homojen olduğunu savunan sıfır hpotez reddedlmektedr. MINT ülke grubu çn hesaplanan düzeltlmş-tlda test statstğ 0,10 anlamlılık düzeynde paneln eğm katsayılarının homojenlk hpotezn reddedeblmektedr. j 64

Tablo 3. Pesaran and Yamagata (2008) n Homojenlk Test Değşken BRIC MINT Test statstğ Olasılık değer Test statstğ Olasılık değer % Delta_Tlda 1,687** 0,046 1,251 0,106 % adj Düzeltlmş Delta_Tlda 1,913** 0,028 1,418* 0,078 Not: ***, **, * sırasıyla %1, %5 ve %10 anlamlılık düzeylernde yokluk hpoteznn reddedldğn fade etmektedr. 4.2. Durağanlık Sınaması Yatay kest bağımsızlığı ve homojenlk analzlernn ardından sapmasız ve güvenlr tahmnler elde edeblmek çn serlern brm kök taşıyıp taşımadıkları kontrol edlmeldr. Bu çalışmada amprk bulguların statstk gücünü artırması yönüyle terch edlen panel brm kök testlernden yatay kest bağımlılığını ve sersel korelasyonu dkkate alan 2.nesl panel durağanlık test olan Hadr ve Kurozum (2012) nn Z test statstğ kullanılmıştır. Dens Kwatkowsk vd. (KPSS) (1992) testnn panel versyonunu gelştren Hadr ve Kurozum (2012) aşağıdak denklem takp etmşlerdr: ' yt = z tδ + ft. γ + ε t, ε t = φ 1. ε t 1 +... + φp. εt p + vt =1,...,N, t=1,...,t çn ' ' Denklemde yer alan z t determnstk term, z tδbreysel etkler, ft se br boyutlu gözlemlenemeyen ortak faktörü, γ yükleme faktörünü ve ε t se R(p) sürecn zleyen breysel spesfk hata termlern fade etmektedr. Hadr ve Kurozum (2012), her br çn yatay kest bağımlılığı sorununun üstesnden gelmek çn aşağıda belrtlen denklemde gösterldğ gb y t 'ler w = z ', y, y,..., y üzerne regresyona tab tutar ve aşağıda belrtlen test statstğn t t t t 1 t p hesaplar: y = z ˆ δ + ˆ ϕ. y +... + ˆ ϕ. y + Ψ ˆ y +... + Ψ ˆ y + vˆ. Bu eştlğn tahmnne at uzun ' t t 1 t 1 p t p 0 t p t p t dönem varyans se ˆ σ 2 2 ˆ σ v = (1 ˆ ϕ ) kullanılarak hesaplanan Z Z 1 2 2 2 dr. Burada ˆ σ = 1/ T. vˆ ve v T t t = 1 test statstğ se; T = 2 ( ) 2 2 ˆ w St σ. T şeklndedr. t= 1 p 1 ˆ ϕ mn 1, ˆ = ϕj ve bu varyans T j= 1 Sersel korelasyonu ve yatay kest bağımlılığını dkkate alan hem T<N hem de T>N durumlarında kullanılablecek olan testn hpotezler aşağıdak gbdr: H : (1) 0 0 φ çn yan serde brm kök yoktur. H : (1) 0 0 φ = çn yan serde brm kök vardır. 65

BRIC ve MINT ülkeler çn gerçekleştrlen Hadr ve Kuruzom (2012) durağanlık test sonuçları Tablo 4 de sunulmuştur. Tablo 4 den hareketle, hem BRIC hem de MINT ülkeler çn C, B ve T serlernn %1 anlamlılık düzeynde durağan olduğunu savunan sıfır hpotez reddedlememektedr. Tablo 4. Hadr-Kurozum (2012) Panel Durağanlık Test BRIC MINT Değşken Test P-Değer Değşken Test P-Değer İstatstğ İstatstğ C C Z -1,133 0,87 Z 0,209 0,41 B B Z -0,353 0,63 Z -0,51 0,69 T T Z -1,240 0,89 Z 0,243 0,40 Not: ***, **, * sırasıyla %1, %5 ve %10 anlamlılık düzeylernde yokluk hpoteznn reddedldğn fade etmektedr. 4.3. Panel Nedensellk nalz Çalışmada panel oluşturan car şlemler denges, bütçe denges ve tasarruf-yatırım dengesne at serler arasında nedensellk lşks Granger (1969) ın nedensellk yaklaşımının heterojen panel ve yatay kest bağımlılığı açısından gelştrlmş hal olan Dumtrescu ve Hurln (2012) nn test aracılığıyla araştırılmıştır. Dumtrescu ve Hurln (2012) testnn dğer br özellğ se hem eşbütünleşk lşknn varlığında hem de olmadığı durumda çalışmasıdır. Dumtrescu ve Hurln (2012) aşağıda belrtlen denklem dkkate alarak test statstğn oluşturmuştur: K K ( k ) ( k ), t = α + γ, t k + β, t k + ε, t k= 1 k = 1 =1,...,N, t=1,...,t çn y y x burada x x 1,..., xt = ( )' ve y = ( y 1,..., yt ) ' durağan değşkenler olup k se optmal geckme uzunluğunu temsl etmektedr. yrıca testte, otoregresf katsayılar olan γ ( k ) nın ve regresyon eğm katsayıları olan β ( k ) ların zaman çnde sabt oldukları kabul edlerek gruplar arası se değşmelerne zn verlmektedr. Bütün yatay kestlerde x ten y ye Granger nedensellk lşksnn olmadığını savunan sıfır hpotezne karşılık alternatf hpotez se bazı yatay kestlerde x ten y ye Granger nedensellk lşksnn olduğunu savunmakta ve hpotezler ağıdak şeklde fade edlmektedr: H : 0 0 β = = 1,..., N çn H : 0 1 β = = 1,..., N1 çn β 0 = N1 + 1,..., N çn Dumtrescu ve Hurln (2012) yukarıda belrtlen hpotezler sınamak çn her br yatay kest çn breysel Wald statstklernn panel çn artmetk ortalamasını alarak HnC N HnC WN, T statstğn hesaplamış ( WN, T 1/ N. W, T = 1 = ) ve bu statstk aracılığıyla da zaman 66

boyutunun yatay kest boyutundan büyük olduğu durumda kullanılmasını önerdğ Z, statstğn aşağıdak gb formülze etmşlerdr: Z = N / 2 K.( W K) N(0,1) Hnc HnC N, T N, T Çalışmada zaman boyutunun yatay kest boyutundan daha büyük olması nedenyle HNC Dumtrescu ve Hurln (2012) n önerdğ Z N, T test statstğ sonuçlarından yola çıkarak serler arasındak nedensellk lşklernn yönlerne karar verlmştr. Test sonuçlarının sunulduğu Tablo 5 den hareketle, BRIC ülkelernde car açığın Granger nedennn bütçe açığı ve tasarruf açığı olduğu, car açık le bütçe açığı ve tasarruf açığı arasında da çft yönlü Granger nedensellk lşklernn var olduğu tespt edlmştr. Sonuç olarak BRIC ülkeler çn ç dengelerden her ksnn açık vermesne karşılık car dengenn de açık vererek tepk vermes söz konusu olduğu çn üçüz açık olgusu doğrulanmaktadır. MINT ülkeler çn analz bulguları değerlendrlecek olursa, bütçe açığı le car açık arasında çft yönlü br nedensellk lşksnn olduğu görülmektedr. Dolayısıyla BRIC ülkelernde olduğu gb MINT ülkelernde de kz açık olgusunun varlığından bahsedlmektedr. İlaveten Tablo 5 den hareketle, MINT ekonomler çn tasarruf açığının Granger nedennn car açık olduğu tespt edlmesne rağmen, car açığın Granger neden olarak tasarruf açığının varlığı tespt edlememştr. Dolayısıyla MINT ekonomlernde üçüz açık olgusunun varlığı doğrulanamamaktadır. MINT ekonomlerne yönelk olarak bütçe açığı le tasarruf açığı arasındak lşk ncelendğnde se, lşknn yönünün tasarruf açığından bütçe açığına doğru olduğu görülmektedr. Tablo 5: Dumtrescu-Hurln Panel Granger Nedensellk Test Sonuçları Nedensellğn Yönü N, T 2,52** C B (0,01) 2,25** B C (0,03) 9,20*** C T (0,00) 13,18*** T C (0,00) 1,20 B T (0,19) 0,83 T B (0,28) BRIC MINT Z HNC HNC HNC HNC W Z N, T W N, T N, T 2,19** (0,03) 1,77* (0,08) 11,60*** (0,00) 17,22*** (0,00) 0,28 (0,38) -0,22 (0,38) 2,81*** (0,00) 3,03*** (0,00) 2,52** (0,01) 1,53 (0,12) 1,47 (0,13) 2,52** (0,01) 2,56** (0,01) 2,87*** (0,00) 2,15** (0,03) 0,75 (0,30) 0,66 (0,31) 2,15** (0,03) Not: Parantez çndek değerler p-olasılık değerlern, *,**,*** se sırasıyla %1,%5 ve %10 düzeynde anlamlılığı göstermektedr. 5. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME 1980 l yıllarla brlkte sermaye hareketlernn serbestleşmes konusundak engellern ortadan kalkmasıyla, ülkelern çoğunda yaşanan car açık sorunu en çok araştırılan konulardan br olmuştur. Konunun popülartesnde, şüphesz yüksek car açık sorunuyla karşı karşıya olan ülke ekonomlernn krzlere karşı daha açık pozsyon verdkler gerçeğ etkl olmuştur. Bu konuda ekonom lteratüründe bütçe açıklarının kamu harcamalarının artmasına bağlı olarak dış tcaret dengesn olumsuz yönde etkledğn fade eden Keynesyen Geleneksel HNC N T test 67

Teor ve bütçe açığının car açık üzernde herhang br etksnn olmayacağını savunan Rcardocu Yaklaşım, yaygın şeklde test edlen k yaklaşımdır. ncak hem Keynesyen yaklaşım hem de Rcardocu yaklaşım, car açığın nedenlern araştırmada yurtç tasarruf-yurtç yatırım dengesnn etksn hmal etmştr. Tasarruf açıklarının varlığı durumunda bütçe açığı ve car açığın yaşanması durumunun lteratürde üçüz açık olgusu le fade edlmekte ve öncek k yaklaşımda hmal edlen tasarruf-yatırım denges dkkate alınmaktadır. Bu çalışmada üçüz açık olgusu, 1998-2014 yılları arası yükselen k ülke grubu olan BRIC ve MINT ülkeler çn Dumtrescu ve Hurln (2012) nın panel nedensellk test le analz edlmştr. nalzde k ülke grubu olarak BRIC ve MINT ekonomlernn terch edlmesnde IMF tarafından bu k ülke grubu çn yapılmış olan 2050 yılına kadar dünya güçler arasına greceğ öngörüsü etkl olmuştur. 2000 l yılların başından tbaren ekonoms hızla büyüyen, doğrudan yabancı yatırımların büyük kısmını ülkelerne çekeblen, ayrıca dünya nüfusunun ve küresel gelrn öneml br oranını temsl eden Brezlya, Rusya, Hndstan ve Çn ülkelernden meydana gelen BRIC term, ekonomst Jm O Nell tarafından 2001 yılında ortaya atılmıştır. Benzer şeklde, MINT term de Jm O Nell tarafından lteratüre kazandırılmış olup Mekska, Endonezya, Njerya ve Türkye den oluşmuş br dğer yükselen ekonomler grubunu temsl etmektedr. nalz bulguları, BRIC ülkelernde car açığın belrleycler olarak bütçe açığı ve tasarruf açığının öneml derecede etkl olduklarını ortaya koymuştur. Buradan hareketle, BRIC ülkelernn car açık problemnn artmasını önlemeye yönelk poltka önerler olarak, ülkeye doğrudan yabancı yatırımları çekecek yapısal poltkaları sürdürmelernn yanı sıra kamu kesm borçluluk oranlarını azaltmalarının car hesaplarındak dengeszlkler gdermede etkl sonuçlar doğurableceğ, ayrıca emek gücü açısından da öneml br potansyele sahp olan BRIC n hracat odaklı büyümeden kend kendn devam ettreblecek ulusal talep artışına bağlı büyümeye doğru hareket etmesnn de bu sorunun çözümünde öneml br yer tutacağı düşünülmektedr. nalz bulguları, Türkye dışında cdd oranda hammadde üretm le de dkkatler üstlerne çeken MINT ülke grubu açısından değerlendrlecek olursa; hammadde üretmler dışında demografk açıdan da oldukça genç ve dnamk nüfus yapısıyla global dünyada avantajlı br konuma sahp olan MINT ekonomlernde kz açık hpotezn destekledğ yönündedr. Özellkle MINT ekonomler çn tasarruf açığı le car açık arasında ve tasarruf açığı le bütçe açığı arasında tek yönlü br nedensellk lşksnn var olduğu tespt edlmştr. MINT ülkelerne yönelk poltka önerler olarak, genç nüfus potansyelne sahp bu ülke grubunun genç nüfusunu üretme odaklamaları, bu cazp nüfuslarını eğtmle kalkınmaya yönlendrmeler, pazar stratejler le hracat fasıllarını çeştlendrmeler ve teknoloj hraç ederek üretm poltkalarını gelştrmeler ülke ekonomler açısından başarılı çıktılar vereblr. 68

KYNKÇ KINCI, M. ve YILMZ, Ö., 2013, Türkye Ekonomsnde Üçüz çık Hpoteznn Geçerllğ: Sınır Test Yaklaşımı, İMKB Dergs, 13 (50), 1-27. LKSVNI, M.., 2000, The Twn Defct Phenomenon n Petroleum Economy, Evdence From Saud raba [Onlne], Kng Saud Unversty Department of Economıcs, 1-25, http://www.erf.org.eg/cms/uploads/pdf/1185358196_fnance1.pdf [Erşm Tarh: 29.08.2015]. BHRUMSHH,. Z. ve EVN L., 2007, Dynamcs of Fscal and Current ccount Defcts n Thaland: n Emprcal Investgaton, Journal of Economc Studes, 34 (6), 454-475. BOLT, S., DEĞİRMEN S. ve ŞENGÖNÜL., 2015, The Dynamcs of Trple Defcts n European Countres: New Insghts from Panel Granger Causalty Tests [Onlne], 22nd Internatonal Economc Conference, Romana. <http://www.soc.uoc.gr/macro/docs/year/2015/papers/paper_4_118.pdf> [Erşm Tarh: 20.11.2015]. CHOWDHURY, K. ve SLEH.. S., 2007, Testng the Keynesan Proposton of Twn Defcts n the Presence of Trade Lberalsaton: Evdence from Sr Lanka, Wollongong Economcs Workng Paper, No: 07-09, 1-33. ÇELİK, S. ve DENİZ, P., 2009, n Emprcal Investgaton of Twn Defcts Hypothess for Sx Emergng Countres [Onlne], SSRN Workng Paper Seres, valable at SSRN: http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_d=1389242 [Erşm Tarh: 21.08.2015]. DRRT, F.., 1988, Have Large Budge Defcts Caused Rsng Trade Defcts?, Southern Economc Journal, 54 (4), 879-887. DUMITRESCU, E-I. ve HURLİN, C., 2012, Testng for Granger non-causalty n Heterogeneous Panels, Economc Modellng, 29 (4), 1450 1460. EISNER, R., 1994, Natonal Savng and Budget Defcts, The Revew of Economcs and Statstcs, 76 (1), 181-186. FISHER, S. ve ESTERLY, W., 1990, The Economcs of The Government Budget Constrant, The World Bank Research Observer, 5 (2), 127-142. GRNGER, C. W. J., 1969, Investgatng Causal Relatons by Econometrc Modelsand Cross Spectral Method, Econometrca, 37, 424 438. GÜLOĞLU, B. ve İSPİR, S., 2009, Yen Gelşmeler Işığında Türkye de Satın lma Gücü Partes Önsavının Panel Brm Kök Sınaması, Pamukkale Ünverstes İ.İ.B.F.İktsat Bölümü Yayınları. HDRI, K. ve KUROZUMI, E., 2012, Smple Panel Statonarty Test n the Presence of Seral Correlaton and a Common Factor, Economcs Letters, 115, 31 34. HSIO, C., 2003, nalyss of Panel Data, Cambrdge: Cambrdge Unversty Press. KRÇOR, Z., LPTEKİN, V., KR, T. ve KR, G., 2012, İstkrar Mı, İstkrarsızlık Mı? Türkye de Üçüz çık nalz, Türkye Ekonoms Kurumu 3. Uluslararası Ekonom Konferansı, Borç Dnamkler, Fnansal İstkrarsızlık ve Büyük Durgunluk, 1-3 Kasım 2012, İzmr. 69

KWITKOWSKI, D., P.C.B. PHILLIPS, P., SCHMIDT, Y. S., 1992, Testng the Null Hypothess of Statonarty aganst the lternatve of a Unt Root, Journal of Econometrcs, North-Holland, 54, 159-178. MCTEER, B., 2008, Our Trple Defcts [Onlne], Natonal Center for Polcy nalyss, No: 613, 1-2, http://www.ncpa.org/pub/ba613 [Erşm Tarh: 29.08.2015]. ÖZDEMİR, D., BUZDĞLI Ö,. EMSEN, Ö. S. ve ÇELİK.., 2014, Geçş Ekonomlernde Üçüz çık Hpoteznn Geçerllğ, Internatonal Conference on Eurasan Economes, 1-7. PESRN, M. H., 2004, General Dagnostc Tests for Cross Secton Dependence n Panels [Onlne], Unversty of Cambrdge Workng Paper, Paper No.0435, http://www.econ.cam.ac.uk/research/ repec /cam/pdf/cwpe0435.pdf, [Erşm Tarh: 21.01.2014] PESRN, M. H., ve YMGT, T., 2008, Testng Slope Homogenety n Large Panels, Journal of Econometrcs, 142, 50 93. ROUBINI, N., 1988, Current ccount and Budget Defcts n an Intertemporal Model of Consumpton and Taxaton Smoothng: Soluton to the Feldsten Horoka Puzzle?, NBER Workng Paper, No. 2773. SÜREKÇİ, D., 2011, Türkye de Üçüz çıklar Olgusunun nalz: Dnamk Br Yaklaşım, Yönetm ve Ekonom, 18 (1), 51-59. TNG, T. C., 2014, Fscal Defct, Trade Defct and Fnancal ccount Defct: Trple Defcts Hypotess wth the U.S. Experence, Busness and Economcs, Dscusson Paper 06/14, 1-13. TÜLÜMCE, S. Y., 2013, Türkye de Üçüz çığın mprk nalz (1984-2010), Malye Dergs, Sayı: 165, 97-114. ZIDI, I. M., 1985, Savng Investment, Fscal Defct and the External Indebtedness of Developng Countres, World Development, 13 (5), 573-588. 70